POWIEŚĆ POLSKIEGO OŚWIECENIA:
AUTORZY, ODMIANY GATUNKOWE, TEMATY
Powieść w ciągu XVIII wieku stała się w Europie jednym z podstawowych gatunków literatury nowożytnej: na przestrzeni mniej więcej stu lat przeszła przez fazy narodzin, dojrzewania, ekspansji i różnicowania.
Powieść - gatunek fabularny i narracyjny - korzystała z wcześniejszych dokonań epopei oraz romansu, choć nie zawsze je aprobowała.
Na przemiany powieści w oświeceniu wypłynął rozwój pamiętnikarstwa, epistolografii, opisów podróży i prozy dziennikarskiej (publicystyki).
O jej popularności zdecydowało kształtowanie się szerokiej publiczności czytającej, w dużym stopniu mieszczańskiej.
W XVIII wieku zdecydowanie rozszerzył się zakres tematów poruszanych przez powieść, rozciągały się one od wielkich wydarzeń historycznych po wewnętrzne przeżycia jednostki.
Wybór bohatera powieści nie podlegał ograniczeniom stanowym - mógł nim być przedstawiciel każdej grupy społecznej.
Znacznemu rozbudowaniu i skomplikowaniu uległa narracja powieściowa, choć dominowała w niej zasada chronologicznego przedstawiania wydarzeń i prezentowania ich z perspektywy bohatera ( bohaterów), to jednak pojawiały się powieści podejmujące grę z tymi konwencjami, będące eksperymentami w zakresie techniki narracyjnej.
Zasadniczo jednak autorzy powieści XVIII- wiecznych starali się, by tworzony przez nich świat przedstawiony, został przez czytelników uznany za prawdziwy - dążyli więc do wywołania wrażenia, że przestrzegają zasad prawdopodobieństwa (zgodnych oczywiście z ówczesnym stanem wiedzy). W tym celu stosowali rozmaite techniki uprawdopodabniające, dzięki którym czytelnik miał odnieść wrażenie, że czyta historię prawdziwą. Bardzo często pojawiała się w tej roli stylizacja na znaleziony rękopis - autor przedstawiał się wówczas jako wydawca owego manuskryptu np. pamiętnikiem lub zbiorem listów. Szczególnie często odwoływali się powieściopisarze oświeceniowi do przekonania czytelnika o „prawdziwości' przedstawionej historii dzięki użyciu techniki „naocznego świadka”, a więc przekazywaniu narracji bohaterowi, który opowiadał w pierwszej osobie o swoich przeżyciach - czynił to bądź na piśmie ( np. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki) , bądź w relacji ustnej. Dość szybko te zabiegi stał się konwencjonalnymi chwytami, mającymi umowny charakter, stosowanymi jednak dla odróżnienia powieści od romansu. Romans jako historia zmyślona nie nadawał się do przekazywania ładunku moralnego, tymczasem powieść uzasadniała swe znaczenie tym, że nie tylko służy rozrywce, ale jako gatunek opowiadający historie prawdziwe może realizować zadania dydaktyczne, pouczać, wychowywać czytelnika. Również to przeświadczenie szybko zaczęło być uważane za konwencję, jednak możliwość oddziaływania moralnego powieści wzmocnione zostały przez wpływy sentymentalne.
Koniec oświecenia stanowi jednocześnie moment, kiedy to przekształcają się oczekiwania wobec powieści, która służyła do tej pory ( między innymi) jako narzędzie wychowania zgodne z ideałami wieku. Ich kryzys ukazuje wyraziście właśnie powieść - Rękopisy znalezione w Saragossie. W pierwszych dziesięcioleciach XIX w. zdecydowanie dochodzą do głosu, nowe oczekiwania wobec powieści i nowe jej modele - powieść grozy (gotycka), historyczna, walterskotowska, edukacyjno-psychologiczna, romantyczna, realistyczna, które dziedzicząc tradycje powieści oświeceniowej otwierają jednocześnie przed gatunkiem powieściowym nowe perspektywy.
Powieść polskiego oświecenia rozwijała się w innym rytmie niż powieść europejska, aczkolwiek w bardzo dużym stopniu odwoływała się do jej doświadczeń. Od momentu powstania Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków (1776) pojawiło się wiele utworów, które często w zręczny sposób starały się odtykać aktualnej polskiej rzeczywistości, przede wszystkim kwestii obyczajowych. Niewątpliwie najważniejszą role odegrały powieści:
Ignacego Krasickiego
Tadeusza Michała Dymitra Krajewskiego
Franciszka Salezego jezierskiego
Znaczny rozwój ilościowy powieści polskiej nastąpił po roku 1800, kiedy to powstały utwory m.in.:
Cypriana Godeckiego
Anny Mostowskiej
Marii Wirteuberskiej
Juliana Ursyna Niemcewicza
Feliksa Bernatowicza
Ludwika Krapińskiego
Fryderyka Skarbka
Jana Potockiego
Do najważniejszych odmian gatunkowych powieści polskiego oświecenia należały:
powieść edukacyjna ( Mikołaja...)
powieść - traktat ( Pan Podstoli Krasickiego)
powieść pseudo historyczna ( Historia Krasickiego, Gowórek i Rzepicka Jezierskiego)
powieść czuła ( Niebezpieczne śluby Bernardowicza, Julia i Adolf Krapińskiego)
powieść gotycka ( Mostowska)
powieść obyczajowa ( Malwina.., powieści Niemcewicza, Pan starosta Skarbka)
Mimo nieobecności niektórych typów dla powieści europejskiej zjawisk i opóźnień w rozwoju gatunku, powieści polskiego oświecenia znalazła się w jego końcowym okresie w podobnej sytuacji ja cała powieść europejska - o tym zaś, że otwarte w ten sposób możliwości nie zostały w pełni wykorzystane, zdecydowały czynniki nie związane z wewnętrznymi mechanizmami przemian gatunku.