SKŁADNIA-nauka o budowie wypowiedzeń.

Ma w nauczani szczególną pozycje, zajmuje ponad połowę systematycznego kursu gramatyki i występuje we wszystkich klasach. Zarówno teoria składni jak i ćwiczenia syntaktyczne(uczą poprawnego konstruowania zdań) wyrabiają umiejętność obserwacji, analizy, syntezy, abstrahowania, uogólniania i odkrywania związków.

Bez dobrej znajomości podstawowych zagadnień dotyczących składni uczeń nie będzie w stanie opanować interpunkcji polskiej.

Klasyfikacja wypowiedzeń:

Wypowiedzenia

Zdanie-

• wyraz lub grupa wyrazów przekazująca jakąś treść.

• Aby wypowiedzenie było zdaniem musi zawierać orzeczenie, czyli czasownik w formie osobowej.

• Zdaniem może być też krótkie wypowiedzenie np. „Wyszedłem.” (forma czasownika to 1 os. l. poj. -ja).

Równoważnik zdania-

• Wyraz lub grupa wyrazów, która nie zawiera czasownika w formie osobowej (orzeczenia).

• Formę tą można wprowadzić na podstawie kontekstu lub sytuacji np. „Dobrze wykonano zadanie” - „Dobrze wykonaliście zadanie”.

• Najczęściej stosuje się je w definicjach słownikowych, planach wydarzeń, zawiadomieniach

Wypowiedzenie-

• Nazwa wspólna dla zdania i równoważników zdań.

• Jednostka składniowa (jednowyrazowa lub wielowyrazowa) z obecną formą osobową czasownika lub dająca się poprawnie wprowadzić formą osobową czasownika.

Podział wypowiedzeń ze względu na cel wypowiedzi:

• Oznajmujące

• Pytające

• Rozkazujące

• Wykrzyknikowe

(każde z tych wypowiedzeń może mieć formę zarówno zdania jak i równoważnika).

ZDANIE - musi zawierać orzeczenie

Pisałem.

Zawodnicy rozegrali wspaniały mecz.

I. ZDANIE POJEDYNCZE - zawiera jedno orzeczenie.

Piosenkarka śpiewała na estradzie.

Marek odprowadził koleżankę.

1. Zdanie pojedyncze nierozwinięte - zawiera orzeczenie lub podmiot i orzeczenie, ale bez określeń.

Czyta. / Pomarańcze dojrzewają.

2. Zdanie pojedyncze rozwinięte - zawiera podmiot i orzeczenie rozwinięte za pomocą określeń.

Mój pies szczekał na przechodniów.

II. ZDANIE ZŁOŻONE - zawiera dwa orzeczenia lub więcej.

Siedziałem na widowni i oglądałem mecz piłkarski.

Znany tenisista tak grał, że wszyscy go podziwiali.

1. Zdanie wielokrotnie złożone - składa się z większej ilości zdań pojedynczych. Mogą być złożone współrzędnie i podrzędnie.

Gdy przyszliśmy na szkolną zabawę, okazało się, że muzyka rozbrzmiewała już od dawna i wszyscy znakomicie się bawili.

(cztery orzeczenia -> cztery zdania składowe)

Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę, którą jutro muszę oddać do biblioteki.

2. Zdania WSPÓŁRZĘDNIE złożone (mogą istnieć samodzielnie)

• ŁĄCZNE - treści obu zdań składowych łączą się.

Marek jest zdolny i uczy się pilnie. SPÓJNIKI:

_____ ……. _____ i, oraz, a,ani,

jak również

• PRZECIWSTAWNE - treści obu zdań przeciwstawiają się sobie.

Biegacze byli już zmęczeni, ale nie chcieli odpoczywać. SPÓJNIKI:

------ ……------ ale, a, lecz,

jednak, zaś,

natomiast

• ROZŁĄCZNE - treści zdań współrzędnych wykluczają się.

Jutro pojadę na wycieczkę, albo zostanę w domu. SPÓJNIKI:

-------< ……. > -------- albo, lub,

Czy, bądź

• WYNIKOWE - treść drugiego zdania wynika z treści pierwszego.

Agnieszka jest pracowita, więc w szkole uzyskuje dobre oceny

SPÓJNIKI:

Więc, zatem,

Toteż, dlatego

3. Zdania PODRZĘDNIE złożone (jedno zdanie jest rozwinięciem treści drugiego) Zdanie podrzędne zastępuje lub rozwija jedną z części zdania nadrzędnego i odpowiada na takie samo pytanie jak część zdania, które zastępuje.

• PODMIOTOWE - (odpowiadają na pyt: kto? co?)

W zdaniu nadrzędnym podmiotem jest zaimek ten, ta, to (czasem w domyśle) lub znajduje się wyraźnie.

Kto nie pracuje, ten nie je.

Zdaję mi się , że już oglądałem ten film.

• ORZECZNIKOWE - (odpowiadają na pyt: jaki jest? kim jest?czym jest?) Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki ten, taki, taka, takie.

Ten obraz jest taki, jak go sobie wyobrażałem.

Jakie drzewo taki owoc.

• PRZYDAWKOWE - (odpowiadają na pyt:jaki?jaka?jakie? który? która? Czyj?czyja?czyje?ile?czego?z czego?)

Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki ten, taki, tyle.

Książka, która dostałem od rodziców, okazała się interesująca.

Jaki piątek, taki świątek

• DOPEŁNIENIOWE - (odpowiadają na pyt: kogo?czego? komu?czemu?

Kogo?co? kim?czym? o kim?)

Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki: ten, ta, to lub czasowniki modalne: widać.

Prosiłem kolegę, żeby mi pomógł.

Zrobisz to,co będziesz uważał za słuszne.

• OKOLICZNIKOWE - zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego.

1. MIEJSCA - wskazują miejsce i kierunek. Odpowiadają na pytania gdzie? Skąd? Dokąd?

Pójdę tam, gdzie będą jechać moi przyjaciele.

Idę tędy, którędy prowadzi ścieżka.

2. CZASU - wskazują na czas wykonania czynności zd.nadrzędnego.

Odpowiadają na pytania: kiedy? Jak długo? Dopóki? Dotąd?

Gdy zaczął padać deszcz, zrobiło nam się smutno.

Odkąd zacząłeś pracować, zdobyłeś uznanie otoczenia.

3. CELU - wskazują w jakim celu wykonana jest czynność.

Odp na pyt: po co ? w jakim celu?

Poszedłem do lasu, aby nazbierać jagód.

Pożyczyłem koledze rower, aby mógł dojechać do domu.

4. PRZYCZYNY - wyrażają przyczynę tego, o czym się mówi w zdaniu. Odp na pyt: dlaczego? Z jakiego powodu?

Nie pojechałem na wycieczkę, ponieważ źle się czułem.

Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem, wszyscy go szanowali.

5. SPOSOBU - wskazują w jaki sposób odbywa się czynność.

Odp na pyt: jak? W jaki sposób?

Przepisaliśmy pracę tak, aby nie było błędów.

Jak sobie pościelisz tak się wyśpisz.

6. PRZYZWOLENIA - zawierają myśl sprzeczną z tym, o czym się mówi w zdaniu nadrzędnym. Odp na pyt. Mimo co? Mimo czego?

Wszedł do winy, choć bardzo się bał.

Choćbym miał tu zostać do rana, nie ruszę się stąd.

7. WARUNKU - wskazują warunki, przy których czynność zdania nadrzędnego może być wykonana. Odp na pyt: w jakim wypadku? Pod jakim warunkiem?

Jeśli chcesz wydawać sądy o ludziach, musisz ich poznać.

Jeśli wzgardzicie świętym wizerunkiem, Atena was zniszczy.

Zespoły składniowe

• Są to łączące się znaczeniowo i gramatycznie wyrazy w zdaniu

Np. Drzewa i krzewy dawały przyjemny cień.

Zespół składniowy wyróżnia się w:

1. Stosunku współrzędnym (szereg) - żaden wyraz nie określa wyrazu drugiego np. mama i tata

2. Stosunku podrzędnym (związek) - wyrazy łączą się ze sobą tworząc związek, a w związku jeden wyraz określa drugi np. czytam książkę

Związki składniowe- to zespoły składniowe w których jeden człon jest nadrzędny (w. określany), a drugi podrzędny (w. określający).

Wyróżnia się:

1. Związek główny - tworzy go podmiot i orzeczenie

Zdanie: Drzewa i krzewy dawały przyjemny cień.

Np. drzewa i krzewy (podmiot) => co robiły? dawały (orzeczenie) - zw. główny

2. Związek poboczny - to pozostałe związki składniowe w grupie podmiotu i grupie orzeczenia

np. dawały =>co? cień

cień => jaki? przyjemny

Wyrazy a części zdania

Wyraz

W każdym wyrazie możemy wyróżnić dwie sfery jego wartości:

1. Znaczenie - wiąże się z wyrazem jako jednostką leksykalną tzn. z wyrazem rozumianym tak jakby istniał w izolacji lub występował w słowniku

Np. dom-budynek przeznaczony nas mieszkania, na pomieszczenia dla zakładów pracy, instytucji

2. Funkcje składniowe - te same wyrazy mogą pełnić inne role, funkcje w zadaniu

Np. wyraz dom może być wyrazem określanym (nadrzędnik) lub wyrazem określającym (podrzędnik).

Nasz dom stoi na skraju wsi.

Ściany domu pokryte są tynkiem.

Części zadania- to wyraz samodzielny, pozostający w bezpośrednim i wzajemnym stosunku składniowym(syntaktycznym)z innym wyrazem samodzielnym tego samego wypowiedzenia

Stosunek syntaktyczny- mówimy wówczas gdy istnieją dwie jednostki łączące się ze sobą gramatycznie lub logicznie

Dlatego w analizie składniowej zdania zawsze powinniśmy operować dwoma składnikami (wyraz samodzielny) i dopiero na tle tej pary omawiać istotę łączących ich związków.

Uczniom należy przedstawić różnicę miedzy wyrazem występującym w izolacji a częścią zadania.

Wyraz i część zdania to nie to samo. Częścią zdania jest z reguły wyraz samodzielny: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek.

Jednak niekiedy jedną część zdania tworzy grupa wyrazów np. w klasie, Zygmunt Stary.

Natomiast częściami zdania nie są wyrazy niesamodzielne: np. przyimki(w, do), spójniki (i, oraz).

Podmiot i orzeczenie

Części zdania pojedynczego: podmiot i orzeczenie

Poboczne części zdania, czyli określenia skupiające się wokół podmiotu i orzeczenia to: przydawka, dopełnienie, okolicznik.

Podmiot

Podmiot i wyrazy, które go określają tworzą grupę podmiotu np. Trzej nieznośni chłopcy.

• Kto? Co?

• Jest wykonawcą czynności

Rodzaje podmiotów:

• Podmiot gramatyczny - wyrażony rzeczownikiem w mianowniku np. Ania ma psa.

• Podmiot domyślny - nie został w zdaniu wyrażony, musimy się go domyślać np. Byłem w kinie.

• Podmiot logiczny - wyrażony rzeczownikiem w dopełniaczu np. Nie ma wody.

• Podmiot szeregowy - wyra zony przez co najmniej dwa wyrazy np. Gruszki i jabłka leżały na stole.

Podmiot może być wyrażony

• Rzeczownikiem np. Syreny wyły nieprzerwanie.

• Zaimkiem rzeczowym np. Oni byli w kinie.

Oraz użytymi w znaczeniu rzeczownika:

• Przymiotnikiem np. Biali uderzyli znienacka.

• Liczebnikiem np. Szósta dochodziła na zegarze.

• Imiesłowem przymiotnikowym czynnym np. Walczący zostali rozdzieleni.

• Imiesłowem przymiotnikowym biernym np. Uderzony zaczął się bronić.

• Bezokolicznikiem np. Wygrywać jest przyjemnie.

Orzeczenie

Orzeczenie i wyrazy, które go określają tworzą grupę orzeczenia np. Leniwie walczyły na arenie.

• Co rob? Co się z nim dzieje? W jakim jest stanie?

• To najczęściej czasownik w formie osobowej

Rodzaje orzeczenia:

• Orzeczenie czasownikowe - jest wyrażone czasownikiem w formie osobowej.

Np. Nasi piłkarze rozegrali dobry mecz.

• Orzeczenie imienne - składa się z dwóch części:

1. Łącznika- to osobowa forma czasownika: „stać się” lub „zostać”

2. Orzecznika- to różne części mowy: rzeczownik, przymiotnik, zaimek rzeczowny, przymiotny, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik.

Np.

Jestem (łącznik) pilotem (orzecznik: rzeczownik)

Byłem (łącznik) dobry ( orzecznik: przymiotnik)

Będziesz (łącznik) pierwszy ( orzecznik: liczebnik)

Jesteś (łącznik) interesująca ( orzecznik: imiesłów przymiotnikowy czynny)

Zostanie (łącznik) wykonana ( orzecznik: imiesłów przymiotnikowy bierny)

Formy zakończone na -no, -to mogą pełnić funkcję orzeczenia w zdaniach bezpodmiotowych.

Np. Rozpoczęto polowanie w pobliskim borze.

OKOLICZNIK

- jest częścią zdania, która pełni funkcję określająca czasownik.

- pytania: jak? gdzie? kiedy?

dlaczego? mimo co ?

w jakim celu?

pod jakim warunkiem?

- okolicznik może być wyrażony:

• PRZYSŁÓWKIEM - odpowiada wtedy na pytanie - JAK?

Zachowuj się poprawnie.

• ZAIMKIEM PRZYSŁÓWKOWYM - pytanie : którędy?

Pójdziemy tamtędy.

• IMIESŁOWEM PRZYSŁÓWKOWYM WSPÓŁCZESNYM - pyt: Jak?

Szedłem kulejąc.

• WYRAŻENIEM PRZYIMKOWYM - pyt: gdzie?

Wracamy do domu.

• RZECZOWNIKIEM - pytanie: kiedy?

Przyjechałem nocą.

- Rodzaje okolicznika: Z racji tego, że okoliczniki odnoszą się do cech czynności, okoliczności lub innych cech, mogą one mieć wiele znaczeń; stąd wyodrębnia się na ogół ze względu na znaczenie następujące rodzaje okoliczników:

• MIEJSCA - W okresie letnim wyjadę w góry.

Gdzie? Dokąd? Skąd? Którędy?

• CZASU - Długo myślałem nad zadaniem.

Kiedy? Odkąd? Dokąd? Jak długo?

• CELU - Idę do sklepu po czekoladę.

Po co? Na co? W jakim celu?

• PRZYCZYNY - Z powodu niepogody nie wyjdziemy.

Dlaczego? Z jakiej przyczyny?

• SPOSOBU - Będę się uczył pilnie.

Jak? W jaki sposób ?

• PRZYZWOLENIA - Pomimo bólu dokończył bieg.

Mimo co? Mimo czego?

• WARUNKU - W przypadku choroby odłożę wyjazd.

Pod jakim warunkiem? W jakim wypadku?

PRZYDAWKA - jest to część zdania określająca rzeczownik. Przydawki nazywają

najczęściej różne cechy przedmiotów i pojęć - odpowiadają na pytania : jaki? który? ….

Przydawka może być wyrażona:

• PRZYMIOTNIKIEM - duża piłka (jaka?) ; kolorowy długopis (jaki?)

• ZAIMKIEM PRZYMIOTNYM - mój zeszyt ( czyj? ) ; nasza klasa (czyja?)

• IMIESŁ. PRZYMIOT. CZYNNYM - płonący wieżowiec (jaki?) walczące tygrysy(jakie?)

• IMIESŁ. PRZYMIOT. BIERNYM - namalowany obraz(jaki?); pierwsze dni (które?)

• LICZEBNIKIEM - trzy pióra ( ile?) ; pierwsze dni ( które?)

• RZECZOWNIKIEM - rzeka Warta ( jaka?) ; Pan Kleks (jaki?)

Pod względem formalnym przydawki dzieli się na:

1. PRZYMIOTNE - wyrażone przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnikowym , imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym.

Np. (morze) <- błękitne ; (żona) <- twoja ; (miejsca) <- stojące

2. RZECZOWNE - wyrażone rzeczownikiem

Np. (nauczyciel) <- polonista ; (rzeka ) <- Wisła

3. DOPEŁNIACZOWE - wyrażone rzeczownikiem lub zaimkiem w dopełniaczu.

Np. (sznur) <- samochodów ; (kanapa) <- cioci

4. PRZYIMKOWE - w postaci wyrażenia przyimkowego

Np. (dach) <- ze słomy ; (mężczyzna ) <- z brodą

ZDANIE BEZPODMIOTOWE:

• Zdanie w którym nie ma wykonawcy czynności.

• W konstrukcjach tych nie tylko nie ma podmiotu wyrażonego osobnym słowem ale także nie można go ustalić na podstawie formy orzeczenia ani na podstawie kontekstu.

• Często występują gdy mowa o zjawiskach przyrody (W oddali grzmi.), o stanach fizycznych i psychicznych (Mdli mnie), o czynnościach bliżej nieokreślonych osób (w firmie przeprowadzono kontrolę), o związkach frazeologicznych (Jak makiem zasiał.)

DOPEŁNIENIE:

• Jest określeniem czasownika.

• Odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika i wołacza.

• Może być wyrażone

• Rzeczownikiem (Dostrzegłem Marka)

• Zaimkiem rzeczownym (Widzę ją)

• Wyrażeniem przyimkowym (Ania oczekuje na wyniki z egzaminu)

• Liczebnikiem ( Dwóm przyznano nagrodę)

• Przymiotnikiem ( Ustąp starszemu człowiekowi)

• Bezokolicznikiem ( Asia musi wracać do domu)

W praktyce szkolnej ważny jest podział na dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze.

Dopełnienie, które po zmianie zdania z czynnej na bierną staje się podmiotem nazywamy dopełnieniem bliższym. Natomiast dopełnienie, które nie przekształca się jest dopełnieniem dalszym.

MALARZ MALUJE OBRAZ FARBAMI.

OBRAZ JEST MALOWANY FARBAMI PRZEZ MALARZA

ZWIĄZEK RZĄDU to taki w którym wyraz określany narzuca formę wyrazowi określającemu, czyli „rządzi nim”. Wyraz nadrzędny decyduje o formie grametycznej wyrazu podrzędnego ale między tymi wyrazami nie ma zgody pod względem przypadku.

Związek rządu zachodzi między:

• Czasownikiem i rzeczownikiem np. przeglądam album

• Czasownikiem i wyr. przyimkowym np. rozmawialiśmy o filmie

• Rzeczownikiem w M i rzeczownikiem w D np. wiersz poety

• Rzeczownikiem i wyr. przyimkowym np. dom z drewna

• Rzeczownikiem i przymiotnikiem np. godny zaufania

ZWIĄZEK PRZYNALEZNOŚCI - w związku tym łączy się zazwyczaj czasownik z przysłówkiem, zaimkiem trzysłownym, imiesłowem przysłówkowym lub wyrażeniem przyimkowym w funkcji okolicznika.

Zdania

Równoważniki zdań

podmiot orzeczenie dop. bliższe dop. dalsze

podmiot orzeczenie imienne dopełnienie dopełnienie

---