Marta Piwińska,
Juliusz Słowacki od duchów,
Warszawa 1999.
«Wszystko gada dziwnym, nowym językiem…».
„I ziarno duszy nagie pozostało”. Późne wiersze Mickiewicza w świetle twórczości genezyjskiej Słowackiego.
liryka konfesyjna i refleksja nad losem; „Słowo u Mickiewicza zawsze ciążyło do symbolu, Słowacki (…) był wirtuozem płynności obrazowania”.
wyobraźnia akwaryczna Mickiewicza oraz solarna i powietrzna Słowackiego.
doświadczenie śmierci, nostalgia; Słowacki - świat żywą i wciąż pisaną księgą.
liryki lozańskie tzw. pejzaż wewnętrzny.
kryzys u Słowackiego po Beniowskim, Mickiewicz po Panu Tadeuszu milczy.
Słowacki słucha Lekcji szesnastej.
Słowacki widział się z Towiańskim tylko raz w życiu (12 sierpnia 1842), 18 sierpnia Towiański do Brukseli, Słowacki nie pojechał do niego, wszelkie listy mistrza czytał braciom Mickiewicz, niko-mu innemu nie pozwalał „apostołować”.
1841 Lekcja XVI Mickiewicza - o dramacie współczesnym, słowiańskim, „brat” Adam ani słowa o Balladynie, Kordianie i Lilli Wenedzie (nawet nie krytykował), romantyczna filozofia dramatu, nie poetycka, „dramat słowiański” ma być w jakimś sensie Dziadami, po 1843 Słowacki pisał tylko misteria (poczynając od Księdza Marka).
Ksiądz Marek - nie pełen świętego gniewu i rozpaczy, nie smętny młodzieniec z polskiego piek-ła, lecz gwałtowny prorok, który z wielką wiarą i z wielką pasją zaczynał przebudowę dusz, pole-mika z Mickiewiczem, zarzucenie mu konserwatyzmu.
Poeta i natchnienie.
Natchnienie: skąd przychodzi, dokąd idzie?
przekonanie, że odsłania wszystkie tajemnice, wiersze ciemne nie przez niedopowiedzenia, lecz przez nadmiar znaczeń, poeta wie wszystko.
natchnienie odkrywa „wszystko” w jednej jakby błyskawicy, szczególne poznanie, nie do zracjo-nalizowania, wiersz wyrazem wewnętrznego odkrycia.
romantyzm - nadużycie terminu u Arthura Loveyoja z 1924 (w Polsce: W. Tatarkiewicz, Roman-tyzm, czyli rozpacz semantyka, 1971).
natchnienia mają iść w czyn, to jednocześnie „odbiór” i „nadanie”, votum nieufności do natchnień (dom obłąkanych w Kordianie, Nie-Boskiej Komedii), przywilej proroków, którzy dążą do wciele-nia prawdy, nie - artystów szukających „prawdy”.
Mickiewicz uważał się za natchnionego, im bardziej profetyczne wykłady, tym odbywają się rza-dziej.
tragizm - na natchnienie nie ma żadnego „sposobu”, a bez niego poeta romantyczny nie może i nie powinien tworzyć.
Od natchnienia do doktryny.
ironia czymś przeciwnym natchnieniu; w Beniowskim - nieco deprecjonował natchnienia.
Słowacki dążył do Alfy i Omegi, do pełnego poznania - nie fragmentu, który się odsłania w nat-chnieniu.
w nauce genezyjskiej myśl romantyczna i romantyczne dążenie do widzenia świata jako całości, całości sensownej przez to, iż jest procesem, zostaje przeciwstawiona analitycznej myśli prepo-zytywistycznej; absolutny rygor, maksymalna samodyscyplina; przeraża jego logika.
Ksiądz Marek - dramat jeszcze wolny od nauki genezyjskiej, dramat o proroku, prorocy tworzą przyszłość - zmuszają ludzkość do wcielenia swych słów, cud - zmiana biegu historii.
Słowacki w Pornic nad oceanem.
po napisaniu Księdza Marka we wrześniu 1843 do Pornic, listy do matki: przypomnienie dzieciń-stwa; kraj odzyskanego czasu, stamtąd genezyjskie pejzaże; Genezis - utwór z założenie skro-mny, dzieło Tłumacza Słowa, widzialny język form.
wszystkie początki piekielne i tytaniczne (np. Król-Duch), zadaniem człowieka wyprowadzić dzie-je z piekła natury ku Słowu; nie alegoria, ale analogia.
Przez znaki.
„Wszystko gada dziwnym, nowym językiem…”.
oczytany, niestety, większość jego lektur nie jest znanych: Boehme (o woli jako mocy twórczej zawartej w Słowie, o języku bytu i sposobach jego lektury).
natura hieroglifem, który pisze do nas Bóg.
Żywe ciało świata.
pojęcie wyższego nad rozum szaleństwa i uwiązanie szaleństwa z geniuszem było konstrukcja polemiczną wobec oświeceniowej redukcji ducha od intelektu.
Las z niemieckiej baśni.
obdarzony życiem świat stał się pełen tajemnic i wszelkich możliwości; świat jak las: samoswój, dziki, wolny, straszny, ciekawy i niezgłębiony.
Drzewo, księga i lustro.
przewodnicy po świecie: prosty człowiek (lud - czucie i prastara mądrość), okultyzm.
zegar świata ≠ drzewo świata i księga świata.
lustro - metaforą romantycznej zasady poznania.
w stylu myślenia romantycznego ważny intelektualizm - poznawcza ciekawość i zamiłowanie do eksperymentów.
Znaki czasów.
pokrewieństwo baroku z romantyzmem: fascynacja ruchem i czasem, zmiennością (ruch płyną-cych wód), cierpienie, rozpacz, brzydota i dziwaczność, rozwiązania krańcowe; barok: świat jako „biblioteka symboli”; symbolika romantyczna niepewna, migotliwa, ruchoma.
postawa wobec znaków różni nas od romantyków i romantyków od ludzi baroku; XIX-wieczni pe-symiści, buntownicy i mizantropi ufali znakom, chcieli je odczytać; my - zdemaskować je, wrogie kłamstwo.
Próby kontaktu: sen i sztuka.
sen przemawiał językiem obrazowym w psyche ludzkiej; Słowacki długo snom nie ufał (Kordian, Lambro), dopiero w latach 40. sny znaczące, wróżebne, temat długiego wzroku, jasnowidzącej ślepoty, widzenia w ciemności, oślepiającej ekstazy.
Słowacki i Allemagne romantique.
Słowacki Niemców nie czytał (!), natomiast twórczość mistyczna podobna do niemieckiego ro-mantyzmu (Novalis - prawdopodobnie Słowacki go nie czytał, te same lektury), cechy: cyklicz-ność, fragmentaryzm, semiotyczna i organiczna wizja świata oraz własnego dzieła, symbol jako najważniejszy problem estetyczny i poznawczy; podobne tematy: świat ducha, kształty natury ja-ko jej ekspresja, korespondencje, fascynacja snem i śmierć jako problem uprzywilejowany; po-nadliterackie syntezy stworzone przez Novalisa i Słwoackiego.
Słowacki-mistyk albo Słowacki-poeta historii.
recepcja Słowackiego: co 25 lat inna, jakby jego poezja dalej zachowała wrażliwość na prądy współczesne tak charakterystyczną dla poety, którego pisarstwo można nazwać nieustającą re-wizją krytyczną naszego romantyzmu: od zabarwienia ironicznego lat 60. do enztuzjastyczno-pa-tetycznego lat 80.
Król-Duch miał przez stulecia wychowywać naród, zbudowany cyklicznie, oparty na powracają-cym rytmie symbolicznych obrazów i słów, cały zbudowany z ech, echowych odbić w legendzie i snach, wielokrotnie odbijających się w sobie (jak Henryk Novalisa).
Szkic do portretu podwójnego.
Novalis zafascynowany śmiercią (Hymny do Nocy, śmierć Sophie, 15-letniej narzeczonej); w lite-raturze polskiej brak złączenia miłości i śmierci (tylko w IV cz. Dziadów).
Novalis, jak Słowacki, poetą „anihilacji śmierci”, Słowacki nie znosił magnetyzmów, nie chciał mieć legendy (bardzo skryty); Novalis głód wiedzy, rodzina, praca: rośliny początkiem, dziecińst-wem bytu, dwie drogi poznania: przez doświadczenie (długa i kręta - uczony i człowiek czynu) oraz przez intuicję („jeden skok”, poeta); znak nad znakami, droga dla wszystkich - miłość; gra - przenikanie się przeciwieństw i sprzeczności.
Lektura księgi.
Nauka i sny.
świat Słowackiego krzyczy z zapamiętałą namiętnością, wyrzucając się na zewnątrz; byt wybu-cha formą; progresywizm Słowackiego, sprzeczność między postępem ducha i postępem nauk w XIX wieku; nie raził go sam postęp ekonomiczny i techniczny, chciał, by nauki widziały, dokąd, i, po co idą.
syntezy Novalisa i Słowackiego oparte są na tej samej wizji „filologicznej” świata - księgi, którą człowiek musi odczytać, by poznać swe przeznaczenie.
Słowacki: sny pod- i nadświadome; interpretacja symboli narodowych wbrew tradycji, inne legen-dy i historia, na nowo cała przeszłość Polski (godło polskie - nie znalezienie orlego gniazda, lecz znalezienie pola bitwy orłów i przypięcie skrzydeł); poeta nie może być bierny; symbol - drogow-skaz na drodze w przyszłość, trzeba go „roztajemniczyć”; historia nie księgą faktów, lecz ich in-terpretacji.
Historia przez znaki: Ksiądz Marek.
zaczerpnął wiele z prac historyków, wykorzystał fakty, plotki, zabobonną sarmacką tradycję i współczesne mity, Mickiewicz jasna i jednoznaczna interpretacja konfederacji; sąd nad umarły-mi, wina Polski, grzechy wobec innych narodów, Polska nie zwycięży, dopóki nie oczyści się z grzechów; rzeczywistość przezroczysta, pełna znaków.
Dwie wizje: Rajski dzień i Niebieska Jeruzalem.
w późnej twórczości te dwie wizje; Alfa i Omega: symbole początku i końca (celu).
duch Słowackiego pracowity, rozmiłowany w pracy mimo męki; nie jest „przeciwnikiem” materii, to dwie strony tego samego.
Słowacki łączy Niebieskie Jeruzalem z Polską, pisze symbol na nowo i na przyszłość.
Styl i przesłanie.
Mickiewicz w lirykach lozańskich zgęszczał treść słów, Słowacki zmieniał język w energię pełną wyładowań i rozbłysków, przyspieszał; odwołuje się do całej literatury i całej kultury; nowa forma wymaga ofiary; poeta musi wejść w język bytu, język kreacji, tracąc po kolei imię, indywidual-ność, charakter, narodowość, człowieczeństwo wreszcie.
„Najdziwniejszy poemat literatury polskiej” Samuel Zborowski oraz dwie taktyki romantyzmu.
Samuel Zborowski - koniec 1844 / początek 1845.
wizje Eoliona, ludzie rozsądni i zmartwiony ojciec podejrzewają go o obłęd.
przepowiednia duchów: tworzenie w materii, w historii i w słowie; pisanie tworzeniem, two-rzenie - męką, dzieło stworzenia (świat) - zapis męki ducha.
Pamiętniki o Samuelu Zborowskim zebrane ze współczesnych dzieł i rękopisów biblioteki Kórni-ckiej, wydane w 1844 przez Siemieńskiego - Słowacki wszystkie fakty (znaki) do dramatu; duch ścięty zanim spełnił swoją misję oskarżenie Kanclerza; Adwokat: własny mesjanizm; roman-tyzm bezskutecznie walczył z rozdwojeniem; dziedziczymy po nim trucizny: mesjanizmy narodo-we, poczucie rozdarcia ( nienasycenie), historyzm jako zagrożenie i jako obiektywne prawo.
Notatki przy czytaniu Króla-Ducha.
Może go nie ma?
brak „normalnej” monografii Króla-Ducha.
jedno wielkie wyznanie wiary poety, który się miał za proroka; pisał w sposób szalony pod dyk-tando swej mistycznej i natchnionej psyche - a jednocześnie szlifuje rzemieślniczo setki wersji.
„Teraz, gdy piszę…”.
w Beniowskim romantyczny poeta pokazywał, że świat jest całkiem inny niż poezja, choć poezja mówi jednak o nim prawdę; w Królu-Duchu właśnie fabuła (Historia - całego narodu) jest ważna; już nie pan, lecz sługa opowieści.
Beniowski poemat na ludzką miarę literatury, bardzo inteligentny; Król-Duch zdecydowanie po-nad miarę - kultury i wytrzymałości czytelniczej.
szczegół w błysku, wydarzenie zapomniane, mało ważne.
Inne projekty.
Słowacki wydał już pierwszy rapsod i napisał dwa kolejne, gdy postanowił wszystko zmienić.
intermedia - inscenizacje Ducha, śpiewaka otaczają słuchacze.
pierwszy zamysł Słowackiego: dzieje „ziemskie” poprzedzielać „dziejami pośmiertnymi” bohate-rów; drugi zamysł „dziady”.
intermedia - Słowacki chciał zachować istotę Króla-Ducha (złączenie „ja” piszącego z opisywa-nym) i nadać mu zrozumiały kształt.
Król-Duch nie jest „księgą legend” (jak Śpiewy historyczne), ani cyklem powieści poetyckich z hi-storii polskiej, ani nowymi dziadami…
Autor wpisał także i Słowackiego w oktawy.
w „ja” także sam Słowacki, zmniejszenie dystansu, Król-Duch - wyznanie, jedna z romantycz-nych spowiedzi; Słowacki w Królu-Duchu często jest umierającym Słowackim; fabularnie Króla-Ducha kończy obraz śmierci i zmartwychwstania, wezwanie na sąd za grobem; żywy człowiek jest po to, by zaświadczyć, że prawdą jest żywy duch; to nie biografia wewnętrzna; pierwszym obiektem wychowawczym ja-autora był Słowacki; w pewnym sensie Pamiętniki zza grobu.
Teraz na emigracji.
śpiewak w intermediach? Helion wśród słuchaczy? Mickiewicz w tekście (nieosobiście, aluzje, kryptocytaty).
kolejne krainy polskości - w duchu różnych idei, typów, królów.
tematem Króla-Ducha - walka: Wieszcza z Królem, Słowackiego z Mickiewiczem, Lechitów z Wenedami, archaniołów z szatanami, ducha z ciałem?
konfrontacja poety z frondami* politycznymi, z przeżyciem emigracji (rozkład i uduchowienie).
„Teraz wiem…”.
czas teraźniejszy w Królu-Duchu, bezpośrednich zwrotów najwięcej w intermediach; poemat dy-gresyjny? niedostrzegalne, o innym charakterze: „encyklopedyczne” (sarkastycznie niższe lub wyższe), sygnalizujące obecność autora, genezyjskie (najrzadsze).
pełny styl romantyczny (granica objawień Mieczysława a Słowackiego?).
w dialogach filozoficznych, w Genezis z Ducha, w Liście do Rembowskiego Słowacki roztajemni-czał świat systematycznie i programowo, w Królu-Duchu - w wizjach, snach i przeczuciach.
Od ciemnych księgarni do jasnowidzeń.
czytając Króla-Ducha można prześledzić proces przemiany „języka umarłego” w „szalony i wrzą-cy”; mało dydaktyzmu, informacji, pouczeń; zachwyt nad cudami, żar.
„Pamiętam…”.
narrator w pierwszej osobie, opowiada całą przeszłość, nacisk na pamięć czegoś nie pamię-ta? pamięta inaczej?
to nie odtwarzanie przeszłości (Balladyna), przeszłość zapamiętana.
w XIX wieku dwa sposoby nowoczesnego ujęcia historii: naukowa i jako klucz do świata, do poli-tyki, jako system zbawienia: historiozofia, wszystkie romantyczne mesjanizmy.
Romantyczna pamięć.
twórczość późnego Słowackiego - wzajemne uzależnienie romantycznej estetyki i romantycznej wizji człowieka, ostateczne konsekwencje destrukcyjnej konstrukcji osobowości i pamięci; „ja”-Autor głosem literatury (kultury) i jednocześnie wyznanie żywego człowieka.
romantyczność z historyzmu i = walka z historyzmem, mitologizacja przeszłości (pierwszej miło-ści, ucieczki…), mit kultury jako całości, jako dziejów ducha.
Chaosy historii.
lektury Słowackiego: Jerozolima Piotra Kochanowskiego, z historyków - Naruszewicz i Karam-zin, Długosz, Kadłubek, Nestor, Lelewel; dobrze historiografia lat konfederacji barskiej, wrażenie ogromnej ilości lektur historycznych.
Zniszczona powieść historyczna.
romantyczna powieść poetycka powinna mieć luki i przemilczenia, charakter bohatera i przebieg zdarzeń pozostawiać zagadkowym, rzeczywistość nieciągła, różne aspekty - w Królu-Duchu brak wiązań fabularnych, rapsody nie poddają się streszczeniu.
Król-Duch niezrozumiany, bo nikt nie poszedł jego śladem.
Archeologia ducha.
zamiłowanie do dawności u romantyków, pradzieje źródłem nowego patriotyzmu, zakładanie państwa, mistyka ziemi i krwi, im wcześniej, tym więcej mowy.
królowie w poemacie mają wielkie sny, które dziś byśmy nazwali snami archetypicznymi.
Słowackiego interesowało powstawanie narodu.
Rytmy.
Słowacki przetwarzał znaki, legendy, imiona powszechnie znane w obrębie naszej kultury.
opowieść prowadzona wokół słów-kluczy, obrazów, mitemów, ziaren; tekst niedoprecyzowany.
W stronę Prousta, w stronę Dantego.
Wielkie sceny i „nowe obrazy”.
Słowacki widział nie tyle przeszłość, co jej obrazy; rekonstrukcja, mgliste całości i ostro, nagle rysujące się szczegóły; autor miał świadomość swego prekursorstwa; Słowacki nie opisuje świa-ta, który trwa „jak żywy” w nieśmiertelnej sferze sztuki. Jego sztuka jest ruchem, który na chwilę znosi czas i śmierć; nurt erudycyjny.
zamiar proustowski - rzucić się w głąb historii, budować z tego, co niszczy, iść pod prąd, pilnie słuchają, aż dobiegną sygnały: to było, to się powtarza, to coś znaczy.
czas układa się w cykle (jak gdyby kolejne kręgi), miesza raj, piekło i czyściec, czas przeszły, te-raźniejszy i przyszły; pierwszy krąg: pamięci własnej i swego pokolenia, przez zmysły, biografię, doświadczenie powstania i emigracji; drugi krąg: kraj pamięci narodowej, historia, polska, chaos historii; trzeci krąg: jeszcze głębsza historia.
Król i trup.
pierwsze oktawy to koniec, trup, pejzaż wewnętrzny: zamordowany świat po wielkiej bitwie.
Mit początku.
Popiel: symbol złożony z bardzo wielu elementów: pogrobowiec narodu, więzień, wygnaniec, szatan-buntownik…, ogień i proch, rysy byroniczne.
na początku Popiel i Autor, atmosfera naładowana, wielkie oczekiwanie ludów, wojny, wędrówki.
romantyzm: mit jako symboliczny zapis działania historycznego.
Forma i kwestia uczucia.
Słowacki jak syn wyzuty z dziedzictwa przez marnotrawnego ojca, który był wielkim panem i pię-knie się nosił.
Zaświaty z ruchomej materii budowane.
zbliżenie się do Dantego: podobieństwo mąk, podobny projekt, budowla i wyprawa ku sprawom ostatecznym; u Dantego architektura moralna wybudowana w przestrzeni ziemskiej i kosmicznej wedle wszelkich przyjętych przez kulturę czasów Dantego praw; u Słowackiego piekło, czyściec i raj współistnieją, nie są podzielone, świat w wiecznie ruchomym czasie.
„Korzystaj z tego, żeś jest w jasnowidzie…”
dalsze rapsody (cztery czy pięć): dążenie nie do finału, Słowacki wiedział, że nie zdąży stworzyć takiej całości, o jakiej marzył.
Prześwity w czasie.
Król-Duch deformuje legendy, żeby zmienić bieg historii, wychodząc z założenia, że przeszłości i przyszłość warunkują się nawzajem.
nowatorska literatura.
Bez dystansu.
Słowacki wiedział, że ten poemat jest za trudny, że „sądy estetyczne” wyrobione nie są, że publi-czność jest leniwa.
Historia nie ma oczu i uszu, nie czuje lęku, nie rozumie sama siebie, ani nie przeraża sobą. His-torię może zobaczyć, zrozumieć żywy człowiek. Przemieniwszy ją w krajobraz wewnętrzny, w wielką dziedzinę pamięci. Pamięć i duch są niemal tym samym, do obu biegnie droga przez zmysły.
poszukiwanie sposobu na zniesienie dystansu.
Jakaś Atlantyda?
pamięć - nie łaska, ani dar poety; tradycja, potężna władza i „moc ducha”.
śpiąca pamięć budzi się przez zmysły.
polski koloryt lokalny - zmieszanie światów i czasów.
w Królu-Duchu nadmiar matki i niedosyt ojca.
Polska jako wartość najwyższa, bo nieszczęśliwa i uciemiężona. Polska Chrystusem = lepsza, ważniejsza niż inne narody. jednocześnie Polak obywatelem drugiej kategorii, pełnym wstydy za swe polityczne rządy i nierządy, Polak trochę głodny, trochę brudny i obdarty, bezdomny. Poczu-cie wydziedziczenia i piekielne swary.
Czy kłaniał się Duchowi Dziejów?
przemienienie - zgodność ze Słowem; przeżycie odmienności i wrogości, tragicznego rozdarcia między „ja” i „światem” nagle zniknęło.
Rozdział powtarza niektóre wątki potraktowane szerzej we Wstępie do Księdza Marka (wyd. BN).
3