Oświata dorosłych w czasie zaborów
Edukacja w czasie zaborów jest jedną z dróg poszukiwania sposobu na odzyskanie utraconej niepodległości. Główne hasło: „Przez oświatę do wolności”, Edukację organizowały powstające pod koniec XIX wieku liczne polskie stowarzyszenia społeczne, zwłaszcza oświatowe i kulturowe. Celem edukacji dorosłych od samego początku było kompensowanie braków szkolnictwa polskiego (zabór rosyjski i pruski) oraz zaspakajanie określonych potrzeb oświatowych.
Zabór austriacki:
• Najstarszą formą edukacji były wykłady popularne. Zorganizował je Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego dla mieszkańców Krakowa w roku akademickim 1850/1851. Wygłaszali je tacy profesorowie jak: Wincenty Pol, Ludwik Zajszner, Stefan Kuczyński i Józef Kremer. Wykłady trwały 10 godzin, dotyczyły głównie geografii, cieszyły się dużą popularnością, zwłaszcza wśród kobiet.
• Muzeum Techniczno-Przemysłowe w Krakowie utworzone ze zbiorów społecznika i lekarza Adriana Baranieckiego. Przy muzeum działała bogato wyposażona biblioteka, składająca się z książek przyrodniczych, technicznych i artystycznych. W 1868 roku kierownik muzeum organizował wykłady popularne i kursy naukowe z zakresu nauki i techniki.
• Adrian Baraniecki organizował również w Krakowie niedzielne wykłady dla rzemieślników (zostały zawieszone z powodu braku frekwencji, poparcia społeczeństwa i rządu). Adrian Baraniecki jest organizatorem wyższych kursów ogólnokształcących dla kobiet na wydziałach: historycznym, przyrodniczym, artystycznym. Kursy pod nazwą Wyższe Kursy Dla Kobiet im. A. Baranieckiego istniały do 1924 roku jako instytucja miejska.
• W 1891 w Galicji zostaje założone Towarzystwo Szkoły Ludowej. Organizatorem i pierwszym prezesem był Adam Asnyk. Wieloraka działalność oświatowa i opiekuńczo-wychowawcza Towarzystwa pokryła całą Galicję. Jedną z podstawowych form działalności były odczyty i pogadanki. W latach międzywojennych Towarzystwo zorganizowało niedzielne uniwersytety wiejskie.
• Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza założone w Krakowie w 1898r. (100lecie urodzin Wieszcza). Uniwersytet to instytucja oświatowa środowiska robotniczego, zaangażowało się wielu działaczy oświatowych, m.in. Herman Diamand, Bronisław Koszutski, Feliks Perl, Helena Radlińska, i in. Formami tej działalności były: wykłady, polemiki, ulotki i odezwy na terenie organizacji robotniczych, stowarzyszeń i związków zawodowych. Szczególny nacisk kładziono na samokształcenie. W 1926 roku dorobek Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza został wchłonięty przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego.
• 1899/1900 zorganizowano w Uniwersytecie Lwowskim wykłady powszechne dla osób spoza murów uniwersyteckich. Wykłady powszechne rozpoczął również w tym okresie Uniwersytet Jagielloński. Zapraszanie na nie przedstawiciele inteligencji omawiali na nich zagadnienia z różnych dziedzin wiedzy.
• Związek Teatrów i Chórów Włościańskich założony we Lwowie w 1907 roku. - działalność teatralna.
• Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza założone we Lwowie w 1886 roku. Znane było z organizowania publicznych odczytów dotyczących życia i twórczości Wieszcza oraz patriotycznych obchodów ku jego czci.
Zabór pruski:
• W 1880 w Wielkopolsce działacze narodowi i oświatowi zorganizowali Towarzystwo Czytelń Ludowych - wielka centrala oświatowa. Zajmowało się głównie organizacją bibliotek oraz wydawanie własnych pism instruktażowo-metodycznych. Od 1909 roku inicjowało pracę oświatową poprzez odczyty, przedstawienia amatorskie, wiece oświatowe.
• Mówiąc o edukacji dorosłych w czasie zaborów należy pamiętać o dużym wkładzie w tę edukację rozwijającego się ruchu stowarzyszeniowego w sferze artystycznej oraz realizacji tej edukacjo poprzez działalność w kołach i zespołach artystycznych. W Poznaniu w 1892 roku zorganizowano Związek Kół Śpiewackich, działalność polegała na koordynacji chórów, służąc im pomocą repertuarową i metodyczną.
Zabór rosyjski:
• Tajny Uniwersytet „Latający” w Warszawie zorganizowany w 1886r. przez kobiety skupione w ruchu kooperatystycznym i przejęte pozytywistycznymi hasłami o emancypację oświatową i kulturalną. Współzałożycielką Uniwersytetu była Jadwiga Szczawińska-Dawidowa. Uniwersytet działał na zasadzie kół samokształceniowych. Zajęcia to głównie: wykłady, seminaria, dyskusje w kołach. Podzielony był na cztery wydziały: nauk społecznych, nauk filozoficzno-historycznych, nauk pedagogicznych i nauk matematyczno-przyrodniczych. Popularni wykładowcy warszawscy, m.in. Piotr Chmielowski (literatura polska), Jadwiga Szczawinska-Dawidowa (estetyka), Jan Władysław Dawid (psychologia), Ludwik Krzywicki (socjologia), Władysław Smoleński (historia Polski), Józef Piasecki (prawo), Adolf Dygasiński (pedagogika), i in. Program w obrębie każdego wydziału był rozległy. Podstawową metodą było samokształcenie realizowane w domu. Liczba słuchaczek była bardzo duża (dochodziła do tysiąca). W czasie ruchów wolnościowych (1905-1906) (tajny) Uniwersytet „Latający” przekształcił się w (jawne)Towarzystwo Kursów Naukowych, przeorganizowane następnie w Wolną Wszechnicę Polską (1919r.) (prywatna szkoła wyższa lat wojennych).
• W 1900r. z inicjatywy Towarzystwa Kółek Rolniczych im Stanisława Staszica w Pszczelinie (województwo podkarpackie) zorganizowano pierwszą tzw. szkołę rolniczą. Szkoła miała formę internatową edukacji i wychowania dorosłej młodzieży wiejskiej zgromadzonej w farmach. Celem szkół było rozbudzenie umysłowe młodzieży wiejskiej. Reprezentanci i realizatorzy tego nurtu m.in. Jadwiga Dziubińska, Ludwik Krzywicki, Mieczysław Brzeziński i in.
• 1905-1906 zorganizowano Uniwersytet dla Wszystkich instytucja rozwijająca swoją działalność prawie we wszystkich większych skupiskach klasy robotniczej Królestwa Kongresowego. Współtwórcami Uniwersytetu byli m.in.: Ludwik Krzywicki, Stanisław Kruszewski, Feliks Perl, Stanisław Kasprowicz, i.in. W każdą niedziele w sali Filharmonii z ramienia Uniwersytetu odbywał się publiczny odczyt. Otwierano oddziały Uniwersytetu m.in. w : Będzinie, Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu, Zawierciu... Z czasem Uniwersytet dla Wszystkich przechodził wyraźną ewolucję. Początkowo praca odnosiła się do luźnych odczytów. Z czasem rozwinięto działalność do wykładów z różnych dziedzin nauki. Zajęcia odbywały się równolegle dla wszystkich słuchaczy (o różnym poziomie wykształcenia). W programach dominowały zagadnienia: społeczne, socjalne, historyczne, prawne, ekonomiczne oraz in. Organizatorem pracy w Uniwersytecie dla Wszystkich była samorząd słuchaczy.
• Stowarzyszenie oświatowe powstałe w wyniku rewolucji w 1905 roku to Polska Macierz Szkolna. Działała we wszystkich guberniach zaboru rosyjskiego. Pierwszym prezesem Rady Nadzorczej polskiej Macierzy Szkolnej był: Henryk Sienkiewicz. Działalność Polskie Macierzy Szkolnej była wielokierunkowa: zakładała szkoły, ochronki, biblioteki, domy ludowe, koła samokształceniowe, kursy dla dorosłych analfabetów. Wielką inicjatywą było założenie w Warszawie Uniwersytetu Ludowego Polskiej Macierzy Szkolnej. W Uniwersytecie organizowano: wykłady, dyskusje, seminaria dla rzemieślniczej i robotniczej ludności Warszawy. Wykłady dotyczyły następujących zagadnień: literatura, historia Polski i powszechna, nauki społeczne, wiedza o państwie, higiena i ratownictwo, nauki techniczne, historia sztuki i inne. Wykłady układano w cykle trwające 10-15 godzin, cieszyły się dużą popularnością. Życiem wewnętrznym Uniwersytetu kierowała Rada Słuchaczy. Rada wraz z Zarządem uniwersytetu zorganizowała dla słuchaczy ośrodek życia o nazwie „Ognisko”. W 1908 roku z chwilą narastania represji ze strony rządu cesarskiego Uniwersytet przerwał działalność.
• 1906 roku zorganizowanie lokalnej inicjatywy przez Lubelskie Towarzystwo Szerzenia Oświaty „Światło” Uniwersytetu Ludowego w Nałęczowie. Organizatorem i duszą tego Uniwersytetu był Stefan Żeromski. Na wykładach głoszono o prawach i obowiązkach obywatelskich oraz higienie i medycynie społecznej. Wykładowcy współpracujący z Uniwersytetem w Nałęczowie m. in.: Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Ludwik Krzywicki, Wilhelm Feldman i in.
• Uniwersytet Ludowy Ziemi Radomskiej w jego ramach zorganizowano takie formy kształcenia jak: odczyty, pogadanki, wykłady z następujących dziedzin: historii, literatury, nauk przyrodniczych oraz społeczno-politycznych. Edukacji służyły również organizowane wieczory artystyczne, przedstawienia teatralne, koncerty, wystawy z dziedziny sztuki, czytanie książek i pracy.
• Towarzystwo Krzewienia Oświaty w Łodzi 1906 rok. Powstała sekcja przy uniwersytecie powszechnym, zajęła się organizowaniem odczytów i nauką różnych przedmiotów szkolnych w grupach słuchaczy. Tematyka dotyczyła nauk społecznych i przyrodniczych. Początkowo odbiorcami byli uczniowie, z czasem coraz więcej robotników ( wykłady dla ułatwienia były organizowane w halach fabrycznych).
• w 1907 roku rozpoczyna działalność Towarzystwo Naukowe w Płocku. Organizowano odczyty, wznowiono działalność wydawniczą, powiększano zbiory muzealne i pozycje w bibliotekach.
W czasach zaborów na ziemiach polskich znaczące miejsce (jeśli mowa o edukacji dorosłych) zajmowały towarzystwa naukowe, zwłaszcza kompensujące. Na ziemiach polskich w tym okresie powstały następujące towarzystwa:
- Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, (to skupiało uczonych, literatów, osobistości oficjalne oraz tzw. przyjaciół nauk , Prezesami Towarzystwa Przyjaciół Nauk byli kolejno: Jan Chrzciciel Albertrandi, Stanisław Staszic i Julian Ursyn Niemcewicz)
- Towarzystwo Naukowe,
- Akademia Umiejętności w Krakowie,
- Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk,
- Towarzystwo Naukowe Warszawskie, i in.
Główny zadaniem towarzystw było: inicjowanie badań naukowych, organizowanie konkursów na prace naukowe, urządzanie dyskusji w kręgach uczonych, popularyzacja wyników badań naukowych itp.
W Towarzystwie Naukowym w Krakowie zorganizowano Wydział Szerzenia Oświaty, który zajął się zakładaniem bibliotek po wsiach. W Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk zarząd wyraził zgodę na odbywanie publicznych odczytów.
Podsumowanie:
- mówiąc o dorobku edukacji na ziemiach polskich w czasie zaborów należy wymienić następujące formy tej edukacji: pogadanki, jednorazowe odczyty, cykle odczytowe, wystawy oświatowe, ekspozycje sztuki, ruch teatralny i śpiewaczy, działalność rozrywkowa i towarzyska.
- Istotne miejsce w edukacji zajmowało samokształcenie, wspomagane czasopiśmiennictwem oraz licznymi publikacjami i wydawnictwami naukowymi (np. Poradnik dla Samouków),
- uczestnikami edukacji w czasie zaborów były różne grupy środowiskowe (intelektualiści oraz robotnicy), ludzie różnych zawodów,
-dużą część uczących stanowiły kobiety
- organizowana była głównie w miastach, które stanowiły centra administracyjne i ośrodki ruchu umysłowego.
Bibliografia:
1) Aleksander T., Andragogika. Podręcznik akademicki, Radom-Kraków 2009.
2) Atlas historyczny
3)Wołoszyn S. [w:] Pedagogika, red. naukowa Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski, Warszawa 2006.
4) Wroczyński R. „ Dzieje oświaty polskiej”
Komisja Edukacji Narodowej (KEN, pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) - centralny organ władzy oświatowej, zależny tylko od króla i sejmu, powołany w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga[
Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce. Nie była, wbrew obiegowej opinii, pierwszym ministerstwem oświaty w Europie; od lat pięćdziesiątych XVIII wieku funkcjonowała Wiedeńska Nadworna Komisja Edukacyjna[2]. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane przez zakon jezuitów. Taki system edukacji nakierowany był przede wszystkim na kształcenie w zakresie teologii katolickiej przy pomocy łaciny, przy czym inne przedmioty były traktowane jako uboczne i podrzędne[3] System ten cechował swoisty konserwatyzm i nietolerancja wobec niekatolików, a jednocześnie oderwanie od realnych potrzeb edukacyjnych. W rezultacie po skończeniu szkół jezuickich trzeba było w krótkim choć po części nadgradzać, co się w przeciągu strawionych lat opóźniło[4]. W 1773 zakon jezuitów został rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce groziło upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.
Podsumowanie dokonań Komisji
całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich
wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.
wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.