17 - Filozofia, nauka, kultura i sztuka w XIX wieku
FIZYKA
W wieku XIX fizyka rozwijała się bardzo dynamicznie. Dostarczano danych nad studiami nad budową materii. W 1896 roku fizyk Antoine Henri Becquerel odkrył zjawisko promieniotwórczości; badania w tej dziedzinie podjęła też Maria Skłodowska - Curie i jej mąż Pierre Curie. W 1911 roku uczony brytyjski Ernest Rutherford stwierdził istnienie jądra atomowego i przedstawił planetarny model atomu.
W roku 1900 niemiecki fizyk Max Planck wprowadził pojęcia, które stały się podstawą fizyki kwantowej. W 1913 roku Duńczyk Niels Henrik Bohr wykorzystał ją do rozwinięcia opracowanego przez Rutherforda modelu atomu.
Albert Einstein w roku 1905 wydał rozprawę „O elektrodynamice ciał w ruchu” w której znalazły się koncepcje rewolucyjne, od podstaw zmieniające newtonowski obraz świata. Odrzucił ideę czasu absolutnego i ruchu bezwzględnego. W nowym ujęciu czas i przestrzeń zostały powiązane w czterowymiarową czasoprzestrzeń. Koncepcje zawarte w tej rozprawie zostały nazwane szczególną teorią względności. W roku 1916 roku Einstein sformułował ogólną teorię względności. W 1919 roku teorie Einsteina zostały potwierdzone doświadczalnie.
MATEMATYKA
Matematyka również rozwijała się szybko: na przełomie lat '70 i '80 niemiecki uczony Georg Cantor opracował teorię mnogości, zaś Dawid Hilbert prowadził fundamentalne badania zakresie geometrii i analizy funkcjonalnej. Razem z nim Francuz Henri Poincare stworzył topologię.
Zaczęto też intensywnie nad logiką matematyczną, pojawiło się dążenie do rozpatrywania problemów matematycznych w kategoriach logicznych. W 1910 roku Bertrand Russell i Alfred North Whitehead ogłosili „Zasady matematyki” - matematykę można w istocie sprowadzić do logiki.
FILOZOFIA
Russell, Whitehead i Georg Edward Moore autor wydanych w 1903 roku „Zasad etyki” stworzyli w ten sposób kierunek, który uzyskał nazwę brytyjskiej filozofii analitycznej. Słabością dotychczasowych stylów filozofowania była niejasność języka, uważali że dopiero po usunięciu tej niejasności stanie się możliwe prowadzenie sensownych dociekań filozoficznych. Metodą uprawiania filozofii miała być zatem analiza językowa.
Inną próbę do refleksji filozoficznej podjął Edmund Husserl - opowiadał się za sięgnięciem po to, co jest człowiekowi dane bezpośrednio w doświadczeniu, a mianowicie zjawiska, inaczej mówiąc - fenomeny. Przyjmował, że świat fenomenów ma charakter obiektywny. Sadził, że obcując z nimi człowiek jest w stanie poznać istotę rzeczy.
LITERATURA
Powieść jeden z bardziej popularnych gatunków wchodzi w fazę głębokich przemian w XIX wieku. W Niemczech Thomas Mann zaczął uprawiać powieściopisarstwo nasycone refleksją filozoficzną, ewoluując w stronę eseistyki. Przełomowe znaczenie miała twórczość Marcela Prousta, który w 1913 rok ogłosił pierwszy tom cyklu „W poszukiwaniu straconego czasu” - odrzucał tradycyjny wzorzec prozy powieściowej, z chronologicznym następstwem zdarzeń i wyraźną akcją. W jego cyklu świat jest pokazany tak, jak postrzega go narrator, który szczegółowo analizuje swe doznania i z analiz tych tworzy materię utworu - czas ulega rozbiciu.
MUZYKA
W 1913 roku ostał wystawiony w Paryżu balet „Święto wiosny” autorstwa rosyjskiego kompozytora Igora Strawińskiego. Publiczność głośno po spektaklu zaprotestowała, zaś krytycy szydzili. Libretto „Święta” nawiązuje do obrzędów dawnej przedchrześcijańskiej Rusi; zdominował je dramatyczny motyw narodzin i śmierci. „Barbarzyńskiej” tematyce odpowiadała muzyka. Dzieło była dalekie od ustalonych kanonów estetycznych; w muzyce zanikła melodia i załamywały się zasady harmonii i rytmu - panował chaos.
Kompozytorzy tacy jak Strawiński, Arnold Schönberg oraz Anton Webern kierowali twórczość muzyczną na nowe tory; Schönberg wyszedł jako pierwszy poza system tonalny dur - mol.
MALARSTWO
Przełom jakiego dokonali w malarstwie impresjoniści, otwierał drogę dalszym poszukiwaniom. Francuzki malarz Paul Cezanne ujmował w nowy sposób zarówno kolor, jak i stosunki przestrzenne. Przedmioty były przedstawiane, tak aby uwidoczniło się możliwie najwyraźniej, że są bryłami geometrycznymi. Pragnienie silnego wyeksponowania struktur przestrzennych skłoniło do odrzucenia ustalonych konwencji malarskich. W 1907 roku Pablo Picasso ukończył płótno „Panny z Avignon” gdzie postacie były geometryczne.
Dążąc do pokazania, czym istotnie jest przestrzeń, rozwinął kierunek zwany kubizmem; cechował się rezygnacją z malarskiej perspektywy i rozbijanie przedstawianych obiektów na geometryczne elementy składowe.
Następnym etapem były narodziny sztuki abstrakcyjnej. W 1910 roku Rosjanin Wassily Kandinsky zaczął malować kompozycje, które nie stanowiły nawet odległego odzwierciedlenia żadnego konkretnego wycinka rzeczywistości. Część spośród abstrakcjonistów zmierzała w stronę form coraz prostszych.
Nowe tendencje w literaturze i sztuce miały bardzo zróżnicowany sens światopoglądowy. Ekspresjonizm bywał na ogół świadectwem niechęci wobec cywilizacji przemysłowej. W latach 1909 - 1910 ogłoszono we Włoszech manifesty programowe futuryzmu - wyrażały fascynację perspektywami, jakie rysowały się przed nowoczesną cywilizacją. Futuryści wzywali do zupełnego zerwania z tradycją i propagowali ideał twórczości opartej na podstawach, które byłyby zgodne z charakterem nowej epoki.
Ideę całkowitego wyzwolenia od tradycji prowadziła jeszcze dalej grupa artystów, którzy w 1916 roku zaczęli działać na terenie Szwajcarii. Kierunek ten, którego czołowym przedstawicielem był Tristan Tzara zyskał nazwę „dadaizmu”.
Futuryści występowali przeciwko tradycji w imię cywilizacyjnej nowoczesności; miewali też wyraźne sympatie ideologiczne i opowiadali się po stronie ruchów radykalnych. Dadaizm zaś nie tylko odrzucał dawne wzory, ale i w ogólności kwestionował koncepcję twórczości mającej wyrażać treści sensowne; pragnęli dawać świadectwo braku sensu. Zakładali, że artysta powinien ukazywać absurdalność świata posługując się dziecięcymi wyobrażeniami albo dowcipem.
Francuz Marcel Duchamp sugerował, że mocą ludzkiej decyzji dowolny obiekt można przekształcić w dzieło. Zdawał się drwić z całej europejskiej tradycji oraz z idei samej sztuki. Namalował nawet w 1919 roku Mona Lizę z wąsam.