ROZDZIAŁ 7
Percepcja (spostrzeganie) - proces aktywnej interpretacji (odzwierciedlenia w systemie poznawczym) danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej zdobytej wiedzy. W wyniku percepcji dochodzi do rozpoznania obiektu. Wymaga aktywności podmiotu.
Recepcja sensoryczna - polega na odzwierciedleniu bodźców w receptorach, czyli narządach zmysłów. Stanowi konieczny warunek i pierwszy etap procesu spostrzegania. Jest pasywny i odpowiada za gromadzenie informacji przez zmysły.
Bodziec dystalny - zewnętrzny, znajdujący się poza systemem poznawczym.
Wskutek bezpośredniego kontaktu z narządem zmysłu powstaje:
Bodziec proksymalny - wewnętrzny i bliski.
Zmysły bliskie (receptory kontaktowe) - zmysł smaku, dotyku i węchu
Zmysły dalekie (telereceptory) - wzrok i słuch
Odebranie bodźca proksymalnego prowadzi do powstania wrażeń. Są to najprostsze procesy psychiczne, w wyniku których dochodzi do odzwierciedlenia w spostrzegającym umyśle pojedynczych właściwości rejestrowanych obiektów.
Spostrzeżenie jest całościowym odzwierciedleniem obiektów, składający się z bodźców dystalnych i wywołanych przez nie wrażeń.
Deprywacja sensoryczna - znaczne obniżenie poziomu stymulacji, prowadzi do wystąpienia halucynacji (nie odpowiadające rzeczywistości wrażenia) oraz do urojeń (myśli).
Bodźce zdegradowane - bodźce niepełne, niekompletne, pojawiające się w nieoptymalnych warunkach czasowych lub przestrzennych.
Naiwne koncepcje spostrzegania (metafora aparatu fotograficznego)
Ignorują problem przekładu danych zmysłowych na dane umysłowe. Rejestrator zmysłowy pełni funkcję przekaźnik informacji na drodze do kory mózgowej, zatem informacja ma charakter zmysłowy.
Proces identyfikacji obiektów:
- koncepcja modeli - egzemplarz jest porównywany do modelu wzorca, który reprezentuje nadrzędną kategorię. Modelem może być specyficzny egzemplarz, czyli pierwszy napotkany przedstawiciele danego wzorca lub prototyp, czyli najczęstszy z dotychczas napotkanych egzemplarzy.
- koncepcja cech - decyzja o rozpoznaniu wzorca jest wynikiem porównania cech kategoryzowanego obiektu i cech wzorcowych.
Spostrzeganie jest procesem oddolnym - przebiega w kierunku od rejestracji wrażeń do identyfikacji obiektów.
Mechanizm orientacyjny selektywnej uwagi - uchwycenie przez receptory wystąpienia bodźca w polu percepcyjnym
Detektory cech - odbiór i kodowanie wrażeń
Magazyny informacji sensorycznej (pamięć ultrakrótkotrwała) - przechowywanie efektów recepcji
Pamięć trwała - wiedza w niej zgromadzona umożliwia identyfikację poostrzeganych bodźców
Magazyny informacji sensorycznej:
- magazyn ikoniczny - czas przechowywanie - 500 ms, pojemność jest zmienna w czasie, sposób kodowanie jest ściśle sensoryczny
- magazyn echoiczny - dłuższy czas przechowywania, ale mniejsza pojemność
Percepcja głębi - możliwość spostrzegania absolutnego dystansu, jaki dzieli obserwatora od obiektu oraz względnego dystansu, dzielącego poszczególne obiekty w polu wzrokowym od siebie. Warunkuje percepcję przedmiotów, a ona z kolei jest warunkiem procesu kategoryzacji i myślenia pojęciowego.
Szacowanie odległości odbywa się za pomocą:
- wskazówek okulomotorycznych
- śledzenie zmiany lokalizacji obiektu w polu wzrokowym (akomodacja soczewki)
- określenie siły sygnału przesyłanego drogami nerwowymi z centrum kontroli motorycznej do mięśni, regulujących kształt soczewki.
- wskazówek wizualnych
- monokularne
- perspektywa liniowa
- szacowanie wielkości cienia
- ocena kontrastu
- szczegóły powierzchni
- porównywanie względnej pozycji obiektów (możliwe złudzenie Kanizsy)
- znajomość wielkości obiektu
- ocena paralaksy ruchowej (przebytego dystansu)
- binokularne
- konwergencja dwuoczna
- widzenie stereooptyczne - zdolność do oszacowania względnego dystansu obiektów znajdujących się obok siebie w polu wzrokowym
Identyfikacja obiektu
Humphreys i Bruce - Fazy identyfikacji obiektu (relatywnie odrębne, ale posiadające sztywne następstwo czasowe):
- recepcja danych zmysłowych
- odzwierciedlenie obiektu w systemie poznawczym
- klasyfikacja percepcyjna obiektu - dane zmysłowe są porównywane z danymi umysłowymi
- klasyfikacja semantyczna - przywołanie danych dotyczących funkcji danego obiektu
- klasyfikacja leksykalna - przypisanie obiektowi określonej etykiety werbalnej
Biederman - Identyfikacja obiektów zachodzi poprzez detekcję ich geometrycznych komponentów strukturalnych, zwanych geonami.
Spostrzeganie jest również procesem odgórnym. Reprezentacja percepcyjna obiektu jest konfrontowana z danymi umysłowymi. Dowody na odgórny charakter percepcji:
- stałość spostrzegania (stałość wielkości, kształtu, jasności i barwy)
- wpływ nastawienia na spostrzeganie (wstępne przygotowanie umysłu do odbioru określonej informacji - Bugelski i Alampay - łysy i szczur )
- złudzenia i błędy w spostrzeganiu (trójkąt Penrose'a, sześcian Neckera)
- wpływ kontekstu na spostrzeganie
Teorie percepcji
Teoria asocjacjonistyczna - spostrzeżenie to prosta suma wrażeń i powstaje (oddolnie) jako ich połączenie na zasadzie praw kojarzenia:
- styczności wrażeń w czasie
- styczność wrażeń w przestrzeni
- wrażeń przez podobieństwo
- wrażeń przez wzajemny kontrast
Spostrzeżenie powstaje po wielokrotnym łącznym występowaniu poszczególnych wrażeń.
Głosi prymat części nad całością oraz wrażeń nad spostrzeżeniami.
Nie uwzględnia roli reprezentacji umysłowych w procesie percepcji.
Teoria postaciowa (Wertheimer, Koffka, Kohler)
Prymat całości nad częścią - pierwotne są spostrzeżenia, wrażenia zaś wtórne (wynikają z analizy).
Sumowaniem wrażeń nie da się wyjaśnić procesu percepcji. Dowody:
- płynny ruch pozorny
- spostrzeganie całej konstelacji gwiazd wcześniej niż elementów konstelacji
Zasady, zgodnie z którymi system poznawczy wyodrębnia całości (figury) z tła różnorodnych wrażeń:
- bliskość przestrzenna
- podobieństwo
- kontynuacja - wspólny ruch obiektów w tym samym kierunku
- pregnancja - „domknięcie” obiektu niedokończonego
- dobra figura - najpierw widzimy figurę, a następnie jej niedoskonałości
Teoria wzorców (Reed)
- proces identyfikacji obiektu przebiega na zasadzie porównania obrazu percepcyjnego z jego umysłowym wzorcem
- wzorce są holistyczne, nie podlegają rozbiciu na elementy składowe
- miarą rozpoznania jest stopień pokrywania się obrazu percepcyjnego i wzorca
- teoria ta jest możliwa do zaakceptowania jedynie tylko na poziomie recepcji sensorycznej
Teoria cech (Gibson)
- nabywanie wzorcowych reprezentacji odbywa się w procesie spostrzegania dystynktywnych cech
- cecha kryterialna
- musi przyjmować różne wartości dla różnych wzorców
- musi pozostać niezmienna niezależnie od punktu i właściwości obserwacji
- wszystkie cechy kryterialne powinny razem układać się w unikatowy wzorzec
- liczba cech kryterialnych powinna być relatywnie mała
- tego typu identyfikacja ma miejsce przy długiej prezentacji obiektu
Teoria obliczeniowa (Marr)
- proces spostrzegania polega na generowaniu pewnej serii reprezentacji spostrzeganego środowiska
- reprezentacja pierwotna - dwuwymiarowy obraz, pozbawiony głębi
Zjawisko przechodzenia przez krawędź - wyróżnienie krawędzi figury dzięki oddzieleniu dwóch obszarów o różnej luminacji światła
- surowe - mapa punktów świetlnych
- pełne - odzwierciedlają kształty obiektów
- reprezentacja wymiarowa - opis obiektów w kategorii głębi oraz obrazu powierzchni
- odzwierciedlenie 3D - ostateczny produkt procesu percepcji - pełny trójwymiarowy obraz, niezależny od kąta obserwacji. Są łatwo dostępne i konstruowane, niezależne od obiektu widzianego z różnych perspektyw oraz elastyczne. Są konstruowane z różnych przestrzennych form podstawowych.
Teoria ekologiczna (James Gibson)
- rzeczywistość poznajemy bezpośrednio, bez konieczności posługiwania się danymi pamięciowymi dotyczącymi spostrzeganych obiektów.
- oddolne podejście do procesów spostrzegania
- informacje docierają do receptorów w szyku optycznym (ze względu na intensywność światła)
- spostrzegamy dystans za pomocą gradientu struktury powierzchni, paralaksy ruchowej
- właściwość priorytetowa obiektów - ruch
- właściwości pola percepcyjnego:
- niezmienniki - właściwości, które się nie zmieniają wraz ze zmianą punktu obserwacji, ważne z punktu widzenia przebiegu procesu percepcji
- zmienniki
- percepcja wynika z wyuczonej umiejętności
- cechy i funkcje obiektów są spostrzegane bezpośrednio
- percepcyjnie dane są afordancje - akty lub zachowania, których wykonanie umożliwiają nam pewne obiekty, miejsca lub zdarzenia.
Spostrzeganie twarzy -
koncepcja modeli (ujęcie holistyczne) vs. koncepcja cech (najważniejsze są rejony oczu, a najmniej istotne rejony nosa)
Czytanie słów - proces wykorzystujący oddolne mechanizmy spostrzegania:
Tłumienie sakkadowe - rejestrowanie danych zmysłowych nie jest możliwe.
Asymetria wokół punktu fiksacji - obszar na lewo od punktu fiksacji jest trzykrotnie mniejszy od obszaru na prawo.
Poprzedzanie percepcyjne - poprzedzające obiekty punkt fiksacji są objęte wstępną analizą percepcyjną.
Czytanie słów - proces wykorzystujący odgórne mechanizmy spostrzegania:
Efekt przewagi słowa nad literami
4