Niebieska Linia, nr 6 / 2001
Dlaczego krzywdzimy?
Sylwia Kluczyńska
Agresja od lat skupia uwagę badaczy zainteresowanych ludzkim zachowaniem. Jednak do tej pory nie udało się znaleźć jednolitej definicji i koncepcji wyjaśniającej to zjawisko psychologiczno-społeczne. Potocznie rozumie się przez nie wrogie zachowania, które mają na celu wyrządzenie komuś krzywdy: fizycznej lub psychicznej. Większość badaczy uważa, że o agresji można mówić tylko wtedy, kiedy towarzyszy jej wyraźna intencja skrzywdzenia kogoś. Inni naukowcy rozpatrują ją natomiast niezależnie od intencji, traktując jako narzędzie do osiągnięcia osobistych celów danej osoby.
Dwie twarze agresji
W zrozumieniu powyższych definicji pomocne może okazać się wprowadzenie podziału na agresję wrogą i instrumentalną.
Agresja wroga - jej celem jest zadanie bólu i cierpienia podmiotowi naszych działań; poprzedzona jest zazwyczaj złością i gniewem.
Agresja instrumentalna - może być traktowana jako narzędzie do wywierania wpływu na innych. Jej efektem może również być ból i zranienie, ale jest to niejako efekt uboczny podjętego działania (zgodnie z zasadą cel uświęca środki).
Ponieważ agresja jest zjawiskiem niejednolitym, przejawiającym się w wielu zróżnicowanych formach, warto zastosować kryteria, które umożliwią jej rozpoznanie. Są one następujące:
- kryterium emocji - z zachowaniami agresywnymi związane są takie emocje, jak złość, gniew, irytacja, rozdrażnienie, niechęć itp.;
- kryterium intencji - agresji towarzyszy intencja czynienia szkody, chęć wyrządzenia komuś krzywdy;
- kryterium skutków - człowiek będący obiektem agresji ponosi straty zarówno emocjonalne, jak i fizyczne;
- kontekst społeczny - zachowania agresywne należą do zachowań społecznych, gdyż realizowane są w kontakcie z drugim człowiekiem oraz poddawane ocenie i wartościowaniu.
W definicjach agresji prezentowanych w literaturze przedmiotu powyższe kryteria zwykle bywają rozpatrywane osobno.
Agresja a agresywność
Pojęciu "agresja" często towarzyszy pojęcie "agresywność", ale nie należy mylić tych terminów. Agresję rozumie się jako czynność, a agresywność - jako właściwość. Agresywność to cecha osobowości, nabyta i utrwalona poprzez uczenie się społeczne. Charakteryzuje się częstymi i nieadekwatnymi do sytuacji reakcjami agresywnymi o znacznym nasileniu. Agresywność to gotowość człowieka do reagowania agresją.
O człowieku mówimy, że jest agresywny, gdy:
nie potrafi kontrolować swoich reakcji agresywnych,
cechuje go permanentna wrogość wobec innych,
reakcje agresywne są nieadekwatne w stosunku do zaistniałych sytuacji,
jego zachowanie charakteryzuje się dużą liczbą zachowań agresywnych.
Postawy agresywne różnicuje się także ze względu na:
1) aspekt moralny:
agresja aspołeczna (niszczącą),
agresja prospołeczna (chroniąca interesy społeczeństwa);
2) aspekt intencji:
agresja afektywna (jako konsekwencja przeżywanych emocji wzburzenia),
agresja instrumentalna (jest sposobem realizacji celów, planów i zadań człowieka, który ją przejawia);
3) aspekt motywacyjny działania:
agresja atakująca (ma na celu atak),
agresja obronna (ma na celu obronę).
Jakie są źródła agresji?
Istnieje wiele koncepcji, które próbują odnaleźć odpowiedź na to pytanie. Teorie te można uporządkować w dwóch podstawowych grupach:
1. Teorie biologiczne
Koncepcje te szukają determinantów agresji we wrodzonych cechach organizmu. Kładą nacisk na zmienne o charakterze biologicznym, neurologicznym czy fizjologicznym. Niekiedy uszkodzenia systemu nerwowego mogą prowadzić do tzw. agresji patologicznej, choć jest ona również modyfikowana przez czynniki społeczne. Należy jednak podkreślić, że łączenie genezy agresji jedynie z biologiczną stroną funkcjonowania człowieka nie zostało potwierdzone empirycznie.
2. Teorie psychospołeczne
a) teoria "frustracja-agresja", stworzona przez naukowców z uniwersytetu w Yale, swego czasu cieszyła się dużą popularnością. Podstawą tej teorii w jej wersji klasycznej są dwie główne tezy:
Agresja jest zawsze poprzedzona frustracją.
Każda frustracja powoduje wystąpienie agresji.
Frustracja pojawia się, gdy na drodze do upragnionego celu pojawiają się przeszkody, które opóźniają lub uniemożliwiają jego osiągnięcie. W tym ujęciu stanowi ona podstawowy i jedyny bodziec agresogenny. Człowiek w wyniku powtarzania się sytuacji frustracyjnych może nauczyć się stałych zachowań agresywnych.
Teoria ta przeszła wiele istotnych modyfikacji. Dziś już wiadomo, że nie każda frustracja wywołuje wyłącznie agresję, natomiast agresja nie musi być efektem frustracji.
b) teoria społecznego uczenia się akcentuje z kolei w powstawaniu zachowań agresywnych czynniki środowiskowe. Z badań wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie.
Koncepcja ta nie pomija jednak roli uwarunkowań biologiczno-genetycznych oraz czynników psychologicznych.
Kiedy pojawia się agresja?
Im bardziej zbliżamy się do realizacji naszego celu, tym większą odczuwamy frustrację przy napotkaniu trudności i skłonność do zareagowania agresją.
Tendencje agresywne wzrastają wtedy, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub gdy uważamy, że spotkała ona nas niesłusznie. Frustracja zwykle nie prowadzi do agresji, jeśli jej przyczyny są dla nas zrozumiałe, kiedy mamy przekonanie, że nikt celowo się do niej nie przyczynił.
Agresję wywołuje deprywacja relatywna, czyli poczucie, że posiada się mniej, niż się na to zasługuje, lub też mniej niż ludzie podobni do nas.
Wystąpienie agresji może być związane z pragnieniem odwetu, gdy spotykamy się z tego typu zachowaniem wobec naszej osoby. Zazwyczaj chcemy zrewanżować się tym samym. Nie zawsze jednak odpowiadamy agresją na agresję. Nie robimy tego, gdy wcześniej wiedzieliśmy, kto i dlaczego mógł się wobec nas tak zachować.
Agresja może być odpowiedzią na psychologiczne zagrożenie obrazu własnej osoby, osobistej godności, czy też obniżenie samooceny. Zachowanie tego typu (np. zaatakowanie kogoś) to często sposób na odbudowanie swojej pozycji albo próba podniesienia szacunku dla samego siebie.
Agresję mogą wywołać przedmioty z nią kojarzone, np. broń. Badania potwierdzają, że istnieje ścisły związek między liczbą dokonywanych zabójstw a dostępem do broni palnej. W krajach, gdzie jej posiadanie jest zakazane, dochodzi do o wiele mniejszej liczby morderstw niż tam, gdzie taki zakaz nie obowiązuje.
Podłożem zachowań agresywnych może być blokada takich potrzeb, jak afiliacja, uznanie społeczne, akceptacja, szacunek i miłość.
Jak radzić sobie z własnym gniewem?
Jak wynika z badań, negatywne efekty przynosi zarówno tłumienie uczuć, jak i ich swobodna ekspresja. Istnieją jednak formy wyrażania gniewu, które nie pociągają za sobą agresji.
1. Powiedzenie o swojej złości.
Zabieg ten, dość prosty do wykonania, zazwyczaj łagodzi napięcie i poprawia samopoczucie. Badania potwierdzają, że powiedzenie o swojej złości przynosi więcej korzyści niż krzyki, przekleństwa, rzucanie przedmiotami lub cierpienie w milczeniu. Najlepiej, gdy bezpośrednio możemy powiedzieć o gniewie tej osobie, która go wywołała. Jeśli z różnych powodów nie jest to możliwe, korzystne jest podzielenie się swymi uczuciami z innymi.
2. Przeprosiny.
Nie odczuwamy agresji, jeśli jesteśmy przekonani, że ten, kto wywołał naszą złość, nie miał takich zamiarów. Skutecznie przeciwdziałać naszej agresji może też osoba, która się do niej przyczyniła. Wystarczy, że poczuje się odpowiedzialna za swój czyn i obieca poprawę.
3. Nauka nieagresywnego zachowania. J
ednym ze sposobów zapobiegania agresji jest rozwijanie umiejętności interpersonalnych. Warto, by ludzie od wczesnego dzieciństwa mieli możliwość uczenia się konstruktywnych, pozbawionych agresji sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi czy konfliktowymi.
4. Kształtowanie empatii.
Empatia odgrywa istotną rolę w zapobieganiu zachowaniom agresywnym. Im więcej przejawiamy jej w stosunku do innych, tym trudniej nam wyrażać złość w sposób agresywny.
5. Karanie.
Nagradzanie i tolerowanie zachowań agresywnych sprzyja ich powielaniu i utrwalaniu. Kara za agresję przynosi jednak pożądany efekt (zahamowanie reakcji agresywnych) tylko wtedy, gdy osoba karana ma alternatywę innego, nieagresywnego zachowania. Kiedy bowiem człowiek uważa, że agresja (np. atak) jest jedyną możliwą reakcją, wówczas nie powstrzyma go nawet silna kara.
Bibliografia
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995, PWN.
Kuźma J., Szarota Z. (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie, Kraków 1998, Oficyna Wydawnicza TexT.
Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne, Warszawa 2000, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Wolińska J.M., Agresywność młodzieży. Problem indywidualny i społeczny, Lublin 2000, Wydawnictwo UMCS.