Lud i ludowość jako inspiracja oraz jako temat w literaturze polskiej.
1. RENESANS
a) Jan Kochanowski “Pieśń świętojańska o sobótce” Kochanowski wykorzystuje tradycyjne święto ludowe - Sobótka - obchodzone najczęściej w noc letniego przesilenia (z 23 na 24.VI), podczas którego są palone ognie, dziewczęta puszczają wianki na wodę. Autor pochwala też życie ludzi na wsi, ukazuje w sposób wyidealizowany życie rolników i pasterzy, pełne radości, harmonii i szczęścia. Wspomina o ich pracy oraz o tym, jak odpoczywają - śpiewają, tańczą, polują, łowią ryby, słuchają śpiewu ptaków. Kochanowski uważa, że życie na wsi jest lepsze niż życie dworzanina czy podróżnika, ponieważ tutaj człowiek “bez wszelakiej lichwy żyje”.
b) Szymon Szymonowic “Żeńcy” W utworze tym Szymonowic pokazuje dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych. Podobnie jak Kochanowski, ukazuje pracę wiejskiego ludu na wsi. Jednak dla Szymonowica praca ta jest bardzo ciężka a los chłopów beznadziejny, utwór ten jest protestem przeciw niesprawiedliwości społecznej i jest to przykład antysielanki.
2. BAROK I OŚWIECENIE
W baroku średnia prosta szlachta ceniła niemal do przesady swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego trybu życia. Stąd jednym z wzorów kultury barokowej był wzór ziemiański, reprezentowany głównie przez Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja “wsi spokojnej”, cechował ją kult ojczystych pamiątek i realiów, niejednokrotnie też zbliżała się do kultury ludu, jego muzyki, pieśni, obrzędów, obyczajów, wyobrażni, o czym świadczą m. in. stylizacje ludowe w pewnych utworach literackich. Jednym z prądów oświecenia był sentymentalizm reprezentowany przez Franciszka Karpińskiego, Jeana Jacquesa Rousseau oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina. Sentymentalna twórczość literacka była oryginalna, rodzima, odznaczała się prostotą, niejednokrotnie wzorowaną na utworach ludowych, co widać wyraźnie w licznych sielankach.
3. ROMANTYZM
a) Adam Mickiewicz “Ballady i romanse”, “Dziadów cz. II” Mickiewicz dzięki utworom pomieszczonym w tomiku “Ballady i romanse” wykształcił gatunek literacki, zwany balladą romantyczną. W swoich balladach Mickiewicz wykorzystywał swoją znajomość kultury ludowej. Przede wszystkim ukazał obyczaje ludu, jego wierzenia, etykę (kara następstwem winy), a także podania ludowe (np. podanie o syrence w balladzie “Rybka”). Bohaterowie tych ballad wierzą w siły nadprzyrodzone, świat fantastyczny traktują na równi ze światem realnym. Narrator w tych balladach utożsamia się z ludem, przyjmuje jego sposób widzenia i wartościowania świata. Inspiracją utworu II cz. “Dziadów” dla Mickiewicza był obrzęd ludowy zwany Dziadami, obchodzony w Dzień Zaduszny przez pospólstwo Wielkiego Królestwa Litewskiego W czasach współczesnych Mickiewiczowi uroczystość ta była nadal obchodzona w wielu państwach Litwy, Prus i Kurlandii w ustronnych kaplicach, z dala od ludzkich oczu. Istotą tej uroczystości było udzielenie pomocy duszom zmarłych przodków męczącym się w czyśćcu. Uroczystości tej przewodniczył tzw. Guślarz, który był kimś w rodzaju kapłana i poety w jednej osobie. Wywoływano dusze nieboszczyków, karmiono je przynosząc im tym ulgę oraz wysłuchiwano ich nauk, ostrzeżeń. Cały utwór Mickiewicza jest zapisem takiego obrzędu.
4. POZYTYWIZM Jednym z haseł pozytywizmu była tzw. praca u podstaw społeczeństwa. Bohaterowie powieści pozytywistycznych chcą pracować z ludem, np. w powieści Elizy Orzeszkowej “Nad Niemnem” Justyna Orzelska czuje się najlepiej wśród ludu wiejskiego i dołącza do niego, wychodząc za mąż za Janka, Andrzejowa Korczyńska szyje ubranka dla dzieci wiejskich, Witold doradza chłopom w gospodarstwie, uczy ich na przykład jak jest zbudowana maszyna rolnicza itp. Praca u podstaw zauważalna również w nowelistyce epoki (np. Joanna Lipska w “ABC”).
5. MŁODA POLSKA
a) Jan Kasprowicz “W chałupie”, oraz cykl sonetów “Z chałupy” W utworach tych Kasprowicz ukazuje nędzę, tragiczny los rodzin chłopskich. Często bohaterowie tych utworów umierają na suchoty. Inspiracją do napisania utworów ukazujących polską wieś i trudne warunki egzystencjalne chłopów było dzieciństwo Kasprowicza - urodził się on w Szymborzu pod Inowrocławiem w wielodzietnej rodzinie chłopa analfabety. Ubodzy rodzice z wielkim trudem zapewnili mu wykształcenie. Kasprowicz bardzo często w swoich wierszach wraca do lat dzieciństwa.
b) Stanisław Wyspiański “Wesele” Inspiracją do napisania tego dramatu było wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, na którym Wyspiański był obecny. W utworze tym autor obala arkadyjską wizję wsi, ukazuje, że zachwyt inteligencji nad życiem wiejskim, nad obrzędami i pracą ludu jest powierzchowny. Ukazuje, że wieś to nie tylko oaza spokoju, ale również ciężka praca a mieszkańcy też mają swoje problemy. Inteligenci nie rozumieją wsi, mają zakodowany obraz wsi cichej, spokojnej: “Tak to czuję, tak to słyszę, I ten spokój, i tę ciszę (...), Patrzę w ten lud krasny, kolorowy, Taki rześki, taki zdrowy, Choćby szorstki, choć surowy.”
c) Władysław Stanisław Reymont “Chłopi” W powieści tej Reymont ukazuje pełny obraz wsi polskiej końca XIX w., na który składają się problemy jej mieszkańców, ich obyczaje, obrzędy, które podlegają rytmowi pór roku
d) Stefan Żeromski “Siłaczka”, “Ludzie bezdomni” W obu tych utworach zauważamy troskę o losy ludu, pracę u jego podstaw. Stanisława Bozowska - poświęca swoje życie dla najbiedniejszych warstw społeczeństwa, pisze “Fizykę dla ludu”, uczy biedne dzieci, sama żyje w skrajnej nędzy. Tomasz Judym - idealista, który stawia na pierwszym miejscu dobro ludzi najbiedniejszych, wierny swoim przekonaniom
6. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
a) Bolesław Leśmian “Dusiołek” Utwór ten to tzw. ballada ludowa. Postać Dusiołka została zaczerpnięta z podań ludowych, baśni, wierzeń o szkaradnym stworzeniu męczącym ludzi. Na ludowość wskazuje również stylizacja językowa. Autor stylizowany na ludowego gawędziarza, bajarza, posługuje się językiem gwarowym. Ludowa fabuła jest potrzebna do ukazania problemów filozoficznych XX-wiecznego poety.
b) Stefan Żeromski “Przedwiośnie” Bohater powieści, Cezary Baryka chce uświadomić chłopom, że powinni się zbuntować “przeciwko sobaczemu losowi”. Tę grupę społeczną Żeromski przedstawił jako niezdolną do działania, o zaściankowym nastawieniu do świata, skupiającą się tylko na sprawach własnej wsi. Czas wypełnia im ciężka praca, która doprowadza do zezwierzęcenia, do zabicia uczuć.