KONSTRUKCJA I SYNTEZA
Podstawowe i pochodne pytania badawcze
Praca konstrukcyjna - formułowanie odpowiedzi na podstawowe pytania badawcze
Ustalania faktów - są to cegiełki dla wznoszonej budowli, jaką jest ta odpowiedź
Pytanie podstawowe - pytanie któremu podporządkowane są w jakiś sposób wszystkie inne pytania stawiane w toku przeprowadzonego badania; takich pytań może być wiele, a naczelnym wśród nich jest pytanie zawarte w sformułowaniu tytułu (roboczego lub ostatecznego) pracy. Tytuł nie musi być zakończony pytajnikiem.
Wstępem do formułowania odpowiedzi na pytania podstawowe jest rozbicie go na pytania pochodne, by odpowiedzi na te pytania dawały w sumie odpowiedź na pytanie podstawowe.
Takie rozbicie pytania podstawowego na pochodne jest niczym innym jak planem lub dyspozycją pracy
Początkowo plan ma bardzo ogólny i hipotetyczne charakter, dopiero w toku badania ulega procesowi transformacji (zmienić się może układ pytania pochodnych i nawet samo pytanie podstawowe)
Przy konstruowaniu pierwszej wersji planu pomocna jest wiedza pozaźródłowa
Plan to układ sterowniczy w toku formułowania odpowiedzi, praca badawcza (konstrukcyjna) zaczyna się już z chwilą formułowania pytań
Konstrukcje proste i syntetyczne
Rozbicie pytania podstawowego na system pytań pochodnych może zostać przeprowadzone w różny sposób:
Konstrukcje proste - o sposobie grupowania odpowiedzi cząstkowych decydują trzy kryteria:
Chronologiczne
Terytorialne
Rzeczowe
W zależności o przyjętego kryterium zasadniczego pozostałe spełniają rolę kryteriów pomocniczych
Najczęściej wykorzystuje się kryterium chronologiczne, by dopiero w jego ramach dokonywać podziałów wg kryteriów terytorialnego i rzeczowego (Historia Polski wyd. PAN)
Kryterium terytorialne spotyka się zazwyczaj w pracach o węższych ramach chronologicznych, co dotyczy też kryterium rzeczowego, który ma większe zastosowanie np. w studiach historii kultury materialnej
Kryteria te rozumiane są w sposób formalny, tzn., że okresy podziału dobierane są formalnie: np. daje się odpowiedzi grupując materiał wg stuleci, wg jednostek terytorialnych, wg utartych schematów rzeczowych
Czystych konstrukcji tego typu nie spotkamy
Konstrukcje syntetyczne - sposób budowana odpowiedzi na zasadnicze pytanie badawcze, w którym wprawdzie wykorzystuje się znane kryteria, lecz sposób ich wykorzystania jest uzależniony od określonego poglądu na dzieje; walory tej konstrukcji zależą od wiedzy pozaźródłowej
Konstrukcja prosta dostarcza określonej liczby informacji podczas gdy błędna konstrukcja syntetyczna może całkowicie zdeformować odpowiedzi na pytanie zasadnicze
Problem konstrukcji syntetycznej daje motywy do dyskusji przeprowadzanych w każdym kraju na temat syntezy dziejów narodu
Problem syntezy w historii
Synteza historyczna może mieć bardzo różny charakter, dając odmienne nieraz odpowiedzi globalne na stawiane pytania badawcze. Odpowiedzi na pytania pochodne są zazwyczaj podobne w różnego typu syntezach, ale odpowiedź globalna może wypaść inaczej. Nikt nie kwestionuje podstawowych faktów, ale łączy je w różny sposób i w różnych widzi je związkach przyczynowych.
Przykłady:
Historia whigowska i torysowska w Anglii
Różne syntezujące ujęcia Rewolucji Francuskiej
Na syntezę Lelewela i Szujskiego w polskiej historiografii
Syntezy oparte na teorii materializmu historycznego
Nawet jeżeli historycy z tego samego systemu ocen, to ich wiedza pozaźródłowa powoduje, że ich konstrukcje syntetyczne są od siebie różne.
Dzieje syntezy historii powszechnej; filozoficzna historia Oświecenia niosła zupełnie nowe poglądy w porównaniu z syntezami poprzednimi - początek zerwania z jednostronnymi syntezami opartymi na historii politycznej lub natchnionymi przez Biblię
J. Rutkowski zaproponował by jako podstawowe zagadnienie historii gospodarczej uznać sprawę podziału dochodów, by w ten sposób osiągnąć syntetyczne ujęcie całokształtu dziejów społeczno - gospodarczych
Kula W. zamiast podział dochodów uważa, że podstawowym zagadnieniem powinno być zagadnienie stopy życiowej, dające pełniejsze możliwości wewnętrznego powiązania problematyki historyczno - gospodarczej
Topolski - uznając dynamiczną rolę sprzeczności w dziejach, dojść można d najbardziej wewnętrznie powiązanych syntetycznych całości (stosunek sił wytwórczych do stosunków produkcji)
Rodzaje konstrukcji syntetycznych:
Syntezy strukturalne - dominacja struktury układu, czyli określonego powiązania jego elementów. Autora takiej syntezy interesuje przede wszystkim przekazania możliwie w tanie nienaruszonym pewnych strukturalnych całości i w tym kierunku buduje on odpowiedź na pytanie zasadnicze. Syntezy strukturalne to wiele prac z zakresu historii kultury materialnej (czynnikiem wiążącym jest środowisko geograficznym).
Syntezy genetyczne - dominuje dążenie do zachowania możliwie jak najmniej porozrywanych ciągów chronologicznych; przed długi czas był w historii dominujący. Odgrywa w nim rolę nie tylko proste następstwo czasu, lecz przede wszystkim powiązanie przyczynowo - skutkowe.
Rutkowski: w historii gospodarczej najprostsze i najwłaściwsze jest przyczynowe ujmowanie faktów; przy ujęciu większych całości aby dojść do jednolitych konstrukcji trzeba ustalić istnienie jednego czynnika warunkującego całkowicie wszystkie elementy
Syntezy dialektyczne - łączą moment ciągu genetycznego z momentem struktury
Badany układ to pajęczyna, możemy pokazać jak była tkana nawijając ją na kłębek (genetyczna), zwracając uwagę na jej kształt myślimy o syntezie strukturalnej. Gdyby udało się pokazać w jaki sposób pajęczyna stopniowo z pojedynczej nitki stawała się coraz większym i skomplikowanym torem to wówczas mielibyśmy do czynienia z syntezą dialektyczną
Synteza oparta na teorii materializmu historycznego = synteza dialektyczna
Ossowski S. - jego rozważania dotyczyły pojęcia aspektu w naukach społecznych, autor wykazuje, że obraz rzeczywistości dany przez badacza uwarunkowany jest przez cechy przedmiotu oraz przez dyspozycję obserwatora. Pryzmat przez który patrzymy na rzeczywistość to obraz świata który nosimy w sobie stopniowo go wzbogacając (nasza wiedza pozaźródłowa)
Periodyzacja w historii
Periodyzacja - problem chronologicznego rozbicia pytania zasadniczego
Na tym tle dochodzi do sporów, gdyż o charakterze przyjętego kryterium chronologicznego decyduje całokształt poglądów historyka na dzieje (wiedza pozaźródłowa)
Stanowisko historyka w sprawie podziału badanego fragmentu rzeczywistości historycznej jest zależne od tego czy dąży do konstrukcji prostych czy syntetycznych.
Podział periodyzacji zależny d konstrukcji wg Kuli:
Periodyzacja formalna/konwencjonalistyczna
Periodyzacja realistyczna (k. syntetyczne) - wykrycie takich okresów, których wydzielenie ma uzasadnienie w rzeczywistym przebiegu procesu dziejowego, ale możne prowadzić do zakłamania przez błędne widzenie rzeczywistości
Problem periodyzacji jest ważny gdyż poprzez dobrze przeprowadzoną możemy wykazać zasadnicze zmiany badanych układów!
W postępie ujęć periodyzacyjnych wrażał się także postęp w rozwoju nauki historycznej. Dyskusje na temat periodyzacji są dyskusjami o sposobie rekonstrukcji procesu historycznego.
Podział periodyzacji realistycznej:
Periodyzacje cykliczne - dotyczą na ogół dłuższych odcinków czasu oraz dziejów większych terytorialnie jednostek lub okresów mniejszych gdy jakieś cykliczne wahania są podstawą podziału na okresy. W większości dotyczą dłuższych okresów rozwojowych do których dzieje zdążają (stały postęp dziejowy niezależny od przebiegu faktów historycznych)
Huntington E.: rozwój ludzkości przebiega po sinusoidzie
Periodyzacje kierunkowe - dzisiaj fakt przebrzmiały; dominują periodyzacje nieregularne, nie narzucające schematów geometrycznych (przyjmowane dla krótszych okresów czasowych)
Periodyzacje nieregularne - ścisłe powiązanie wydzielanych okresów z badaną rzeczywistością historyczną, która jest skomplikowana i rozwija się wokół krzywych o małej regularności, co chcą pokazać periodyzacje. Mogą one być bardzo różne, w zależności od tego, jaki czynnik wysuwa się jako decydujący o takim a nie innym podziale na okresy:
Czynnik polityczny
Czynnik ekonomiczny
Podział na zasadnicze etapy rozwojowe ludzkości wypływa z podstawowych praw rozwoju społecznego. Daje on typologię formacji społeczno - gospodarczych, które stanowią zręby periodyzacji procesu historycznego.
Terytorialny i rzeczowy zakres oraz podział badania
Zakres terytorialny
Podział na pewne jednostki terytorialne poddawane badaniu może być konwencjonalny lub realistyczny (można badać powiaty lub wyodrębnione regiony)
Podstawowa jednostką badania jest państwo lub naród w jego zasięgu terytorialnym, co dało różnego rodzaju historie narodowe, które mogą mieć charakter integralny gdy obejmują „całe: dzieje lub specjalny gdy dotyczą pewnego aspektu życia badanej społeczności (historia gospodarcza Polski)
W przypadku gdy ujęcie przekracza granice państwa bądź narodu nabiera ono charakteru powszechnego
Gdy bada się tylko część większego terytorium to mamy do czynienia z historią regionalną; podstawy wydzielenia regionu mogą być różne zależnie od potrzeb badania; złe określenie granic narodu może się odbić negatywnie na efektach badania
Historyk musi pamiętać, że nie można rozdzielać historii powszechnej, narodowej i regionalnej, gdyż historia narodowa czy regionalna jest częścią historii powszechnej; porównawcze traktowanie badania musi być nieodzownym postulatem historyka
Zakres terytorialny
Silnie chronologicznie związany z reprezentowaną przez historyka koncepcją syntetyczną, chodzi tu przede wszystkim o to, w jaki sposób historyk powiąże rozpatrywane fakty, jaką rangę nada poszczególnym z nich
Typy syntez (uwzględniają kryteria geograficzne i rzeczowe):
Ujęcia mikrosyntetyczne - jest odpowiedzią na zasadnicze pytanie badawcze dotyczące bądź jednego (nie dającego się rozbić) elementu bądź małych układów społecznych.
W pierwszym przypadku chodzi o określony przedmiot materialny pokazany w ramach określonego układu albo o badanie jednostki jako członka społeczeństwa (historia sztuki); tutaj mieszczą się prace omawiające większą liczbę przedmiotów w określonym większym układzie społecznym (elementy Kultury duchowej).
Przykładem badań skoncentrowanych wokół jednostki jako członka społeczeństwa są monografie osób; jeżeli ogranicza się do samej osoby mamy do czynienia z typową biografią, a nowoczesne monografie poświęcają uwagę układom, w których jednostka działała, wykazując wpływ, jaki dany układ wywierał na jednostkę oraz analizując oddziaływanie jednostki na układ
Układ społeczny - tylko takie grupy, które mają charakter pewnych funkcjonalnych całości, w których działanie poszczególnych elementów lub części jest ze sobą ściśle sprzężone, tak że ich oddzielne istnienie jest niemożliwe
Ujęcia makrosyntetyczne - dotyczą większych układów społecznych:
będą to badania całościowe owych układów (monografie państw)
obserwacje pewnych elementów w danych układach (badanie handlu jako gałęzi działalności gospodarczej)
analiza wpływów, jakie na dany układ wywierały określone czynniki (układy) w stosunku do niego zewnętrzne (wpływy wschodnie w sztuce osiemnastowiecznej