Kamila Potocka, gr. V
J. A. Wojciechowski, Sytuacja prawna i polityczna Kanału Panamskiego i jego strefy, „Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 9
Swoje istnienie Kanał Panamski zawdzięcza aspiracjom USA, które od 1903 dostrzegając zysk ekonomiczny, rozpoczęły budowę kanału łączącego Atlantyk z Pacyfikiem. Pierwsze próby kontroli transoceanicznego tranzytu USA poczyniły w 1846, zwierając z Nową Grenadą traktat o przewozie obywateli i towarów amerykańskich przez przesmyk. W następnych latach doszło do pertraktacji na temat budowy kanału żaglowego na terytorium Kolumbii z zagwarantowaniem udostępnienia go innym państwom przy jednoczesnym poszanowaniu suwerenności Kolumbii.
USA i Wielka Brytania zawarły w 1901 roku układ Clayton-Bulwer zabraniający jego sygnatariuszom jednostronnego ustanowienia jurysdykcji nad kanałem. Układ (zastąpiony w 1904 umową Hay-Pauncefote) zobowiązywał USA do budowy kanału i żeglugi po nim zgodnie z konwencją konstantynopolitańską z 28.X.1888 (Dotyczyła ona żeglugi po Kanale Sueskim). Kanał Panamski miał być wolny i otwarty dla okrętów handlowych i wojennych wszystkich narodów przestrzegających praw traktatowych. Zakazane było blokowanie Kanału, wykonywanie na nim praw wojennych i podejmowanie kroków nieprzyjacielskich.
Nabywszy prawo do budowy kanału i żeglugi po nim, USA zaczęło stopniowo przejmować nad nim kontrolę. Względy ekonomiczne i strategiczne zadecydowały o tym, że w 1902 Stany wykupiły koncesję od towarzystwa francuskiego na budowę kanału w Kolumbii. Zawarto jednocześnie umowę z rządem kolumbijskim, która gwarantowała USA wykorzystanie kanału przez 99 lat z możliwością przedłużenia okresu. W zamian USA gwarantowały neutralność przesmyku i poszanowanie suwerenności Kolumbii. Jurysdykcję nad kanałem miały sprawować oba państwa.
Jednakże w Kolumbii nasiliły się tendencje antyamerykańskie i traktatu nie ratyfikowano. USA broniąc swoich interesów ekonomiczno-strategicznych, doprowadziły do proklamacji Republiki Panamy w 1903 przez grupę osób związanych z amerykańskim kapitałem. USA podjęło zbrojną interwencję, by uniemożliwić Kolumbii przeciwdziałanie secesji. 18.XII.1903 USA zawarła pierwszy traktat Hay-Bunau-Varilla z Republiką Panamy dotyczący budowy i wykorzystania Kanału. Traktat miał pozostać niezmieniony po wieczne czasy, USA gwarantowało w nim utrzymanie niepodległości Panamy (dawało to Stanom możliwość wpływania na politykę Panamy w stosunkach gospodarczych i międzynarodowych). USA natomiast otrzymały: prawo używania, zajęcia i władzy nad pasem ziemi i ziemią pod morzem o szerokości 10 mil w celu zbudowania, utrzymania i eksploatacji Kanału, duży wpływ na jurysdykcję w strefie Kanału, w sprawach fiskalnych korzystanie z przywilejów i udogodnień danych im przez Panamę, prawo do budowy baz morskich na terenach wydzierżawionych lub kupionych od Panamy, prawo do użycia siły w celu ochrony Kanału, okrętów, kolei oraz zapewnienie, że zmiana rządu, ustawodawstwa, wejście w skład innego państwa przez Panamę, nie spowoduje zmiany traktatu. Do USA należało zwierzchnictwo nad tym terytorium, ale nie ograniczało to suwerenności Panamy. Stany miały wypłacać rządowi panamskiemu 250 tys. $ rocznie za eksploatację Kanału i dzierżawę ziem. W sumie strefa Kanału wynosiła 1400km2 i stanowiła 1/50 terytorium Panamy.
Doszło do rozbieżności w interpretacji traktatu, ponieważ Panama uważała, że nie sprzedała Kanału USA, a jedynie nadała im ograniczone uprawnienia w celu budowy, konserwacji, zarządzania i ochrony Kanału, z kolei USA twierdziły, że traktat dał im pełna suwerenność w strefie Kanału. To stanowisko Stanów potwierdził w 1906 sekretarz stanu mówiąc, iż „suwerenność Panamy to tylko zwierzchnictwo terytorialne i pusta realność”.
Kanał Panamski stał się drogą morską o znaczeniu światowym, widząc płynące stąd korzyści USA wymuszało na Panamie kolejne ustępstwa. W 1936 zawarto traktat o więzach przyjaźni i trzy konwencje uzupełniające, które dotyczyły: prawa USA do podejmowania wszelkich niezbędnych środków obrony nie tylko Kanału, ale i Panamy, jeśli ich bezpieczeństwo zostanie naruszone; zwiększenia corocznych wypłat Panamie do 1 330 tys. $ (USA zarabiało wówczas 300 mln. $ na tranzycie przez Kanał); rozszerzenia ulg celnych i uprawnień w handlu.
Kolejny traktat z 1962 nakazywał, by flaga panamska była wieszana zawsze razem z amerykańską, co ograniczało suwerenność Panamy. Nowy traktat nie regulował jednak statusu prawnego Kanału, spór o niego trwał nadal. 9/10.I.1964 wojsko USA użyło siło wobec demonstrujących Panamczyków, zabijając kilku z nich. Rząd panamski oskarżył Stany o atak na ludność i terytorium Panamy. Był to przełom w stosunkach obu krajów, od tego czasu przez 15 lat trwały negocjacje nad nowym traktatem.
Traktat z 1977 zastępował umowy z 1903, 1936, 1955 oraz wszystkie dotychczasowe porozumienia i konwencje. Panama otrzymała: gwarancję zwrotu Kanału w 2000roku, do tego czasu miała współdziałać w jego utrzymaniu, eksploatacji, regulacji spraw finansowych i prawniczych, współdziałanie z USA w zakresie obrony Kanału, wyłączność flagi panamskiej na terytorium tego kraju jako atrybutu suwerenności (flaga amerykańska mogła być obok panamskiej w siedzibie Komisji Kanału i w miejscach uzgodnionych przez oba państwa), pełną jurysdykcja nad dawna strefą Kanału, udział w zyskach z tranzytu przez Kanał- 30 centów za tonę i opłaty pobierane od każdego statku, a także opłaty za obsługę statków w portach, system preferencji dla Panamczyków przy zatrudnianiu w amerykańskich przedsiębiorstwach przy Kanale, programy szkoleniowe dla Panamczyków w celu podniesienia ich kwalifikacji. Dodatkowo USA potwierdzało jej niepodległość i suwerenność i gwarantowały nieingerencję w sprawy polityczne Panamy, jednak zobowiązały ją do nieprzyjmowania żadnych regulacji wewnętrznych lub porozumień międzynarodowych, które naruszyłyby traktat.
Na mocy traktatu USA otrzymały: prawo do wykorzystywania Kanału do 2000 roku, kompetencje w sprawach związanych z obsługą i eksploatacja bieżącą Kanału, jego ochroną (do 1999 roku na USA spoczywał główny ciężar obrony Kanału) i utrzymaniem dobrego stanu urządzeń, jurysdykcję nad obywatelami amerykańskimi w strefie Kanału (mieli oni jednak przestrzegać prawa panamskiego) i częściowo nad zatrudnionymi cudzoziemcami, prawo kontroli tranzytu statków, ustanawiania warunków dotyczących przepływu i związanych z nawigacją, ustalania i pobierania opłat za przewóz towarów, prawo do inwestycji w Kanale, zabezpieczenie obywateli amerykańskich przed szkodami, jakie mogli ponieść wskutek likwidacji strefy Kanału (prawo dalszego korzystania z ziemi lub możliwość jej sprzedaży za dobrą cenę)
Traktat znosił formalnoprawnie strefę Kanału na rzecz obszarów, na których Panama dobrowolnie rezygnowała z części własnych kompetencji, przekazując USA pewne prawa. Traktat z 1977 różnił się od pozostałych wyraźnym ograniczeniem czasowym i celowym, nie był Panamie narzucony, ale przez nią współtworzony, co podkreślało jej suwerenność. Zastąpiono dotychczasowe władze Kanału Panamskiego nowymi organami:
Komisja Kanału Panamskiego, główna instytucja zarządzająca pracą Kanału i obsługującymi go instytucjami (odpowiadała za m.in. zarządzanie przedsiębiorstwami, pomoc w rozwiązywaniu problemów nawigacyjnych, zaopatrywanie domów składowych, ochronę własności przemysłowej, niehandlowe reparacje statków, nadzór służby zdrowia, utrzymywanie stref publicznych), Komisja miała zwrócić Panamie 10 mln $ z tytułu usług na rzecz Kanału i rekompensaty za strefy zamieszkałe przez personel
Rada Komisji, organ kontrolujący Komisję Kanału Panamskiego, złożona z 5 Amerykanów i 4 Panamczykow, ale ich udział miał się systematycznie zwiększać
Komitet Konsultacyjny Kanału, organ doradczy dla rządów USA i Panamy w sprawach dotyczących obsługi Kanału, jego urządzeń, opłat, zatrudnienia, polityki zagranicznej związanej z Kanałem
Wspólna Komisja zajmująca się współdziałaniem sił zbrojnych o charakterze zapobiegawczym obu państw
Komisja ds. środowiska, mając łagodzić negatywne skutki eksploatacji Kanału
Postanowiono współpracować na „dłuższą metę” i uzgodnić projekt budowy drugiego Kanału w przyszłości, USA zobowiązało się, że nie będzie budować Kanału miedzyoceanicznego na terenie innego państwa. Po wygaśnięciu traktatu tj. w 2000 roku Panama brała na sienie obronę i ochronę Kanału, utrzymaniem jego obrębie sił zbrojnych i używanie instalacji militarnych.
Traktatem uzupełniającym był traktat o neutralności Kanału Panamskiego, nawiązywał do Konwencji Konstantynopolitańskiej z 1888 i traktatu USA-WB z 1901. Kanał jako droga tranzytowa miał być neutralny, obowiązywała wolność żeglugi tzn. odmowa ujawnienia uzbrojenia, celu podróży, kraju przynależności, przewożonego ładunku. Uroczyste podpisanie obydwu traktatów nastąpiło 7.IX.1977 r.
Już po podpisaniu traktatu Amerykanie obawiali się przyszłości Kanału. Wymuszono na prezydencie Carterze zmianę w traktacie dotyczącą prawa USA do interwencji w obronie neutralności i ciągłości pracy Kanału po 2000 roku. W X.1977 w czasie debaty ratyfikacyjnej prezydenci Carter i Torvijos podpisali w Waszyngtonie porozumienie o prawie USA do obrony Kanału, ale bez ingerencji w sprawy wewnętrzne Panamy. W USA trwał spór zwolenników i przeciwników ratyfikacji traktatu (ci drudzy obawiali się przejęcia przez ZSRR kontroli nad Kanałem). W latach 80 Regan dąży do renegocjacji traktatu, przywrócenia pełnej władzy Stanów nad Kanałem i umocnienia pozycji USA w tym rejonie także po 2000r. USA wywierają na Panamę presję ekonomiczną m.in. blokadę aktów finansowych Panamy w bankach amerykańskich, zwiększenie kontyngentu wojskowego w rejonie Kanału, prowadzą propagandę przeciwko panamskim siłom patriotycznym. Z kolei w Panamie aktywizacja skrajnej lewicy i prawicy, antyrządowe demonstracje, prezydent zostaje pozbawiony władzy, próba zamachu stanu przez przywódcę dążącego do pełnej niezależności Panamy od USA.