Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty stwierdzające istnienie określonych praw majątkowych. Papierami wartościowymi o charakterze finansowym są: akcje, obligacje, weksle, czeki. Do papierów wartościowych zalicza się dokumenty wydawane przez domy składowe: rewersy, listy przewozowe, konosamenty. Dokumenty te umożliwiają dysponowanie towarami poprzez przeniesienie posiadania tych dokumentów.
Posiadaczowi papieru wartościowego przysługuje prawo, na które ten papier opiewa. Papiery wartościowe są zbywalne, co powoduje przeniesienie na nabywcę praw.
Kodeks cywilny wyróżnia:
Papiery imienne, wystawione na oznaczoną osobę wskazaną w dokumencie,
Papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnioną osobę w nich wymienioną oraz każdego, na kogo uprawnienia z dokumentu zostały przeniesione,
Papiery na okaziciela, które legitymują jako uprawniona osobę będącą posiadaczem tego papieru,
Przeniesieniu praw z papierów wartościowych powoduje wydanie tego papieru nabywcy.
Akcje
Akcja jest papierem wartościowym o określonej wartości nominalnej, upoważnia właściciela do udziału w głosowaniu na zgromadzeniu akcjonariuszy, udziału w zyskach. Akcje mogą być akcjami imiennymi lub akcjami na okaziciela. Wszystkie akcje są zbywalne. Zbycie akcji na okaziciela następuje poprzez przeniesienie własności akcji jako papieru wartościowego i wydanie ich nabywcy. Zbycie akcji imiennych może być ograniczone w statucie spółki. Zbycie tych akcji odbywa się poprzez pisemne oświadczenie złożone na samej akcji lub na osobnym dokumencie, następnie nabywca otrzymuje akcje. Obecnie przekazanie akcji odbywa się poprzez zapis elektroniczny.
Akcje uprzywilejowane dają właścicielowi dodatkowe uprawnienia: wyższa dywidenda, większa liczba głosów ( z jednej akcji maksymalnie 5)
Kapitał spółki dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej. Akcjonariusz nie odpowiada osobiście za długi spółki, a jego ryzyko ogranicza się do wysokości nominalnej wartości akcji.
Wartość emisyjna akcji to cena, po jakiej akcje są sprzedawane.
Wartość bieżąca akcji to cena, jaką można uzyskać zbywając akcje.
Obligacje
Obligacje są papierami wartościowymi emitowanymi przez: Skarb Państwa, NBP, samorząd gospodarczy, osoby prawne prowadzącą działalność gospodarczą. Obligacje są zobowiązaniem emitenta do zwrotu w określonym terminie kwoty pieniężnej określonej w obligacji jej właścicielowi. Emitent obligacji poprzez sprzedaż otrzymuje środki pieniężne, które musi zwrócić po pewnym czasie wraz z odsetkami. Nabywca natomiast otrzymuje po upływie terminu obligacyjnego odsetki lub premie. Obligacje mogą być imienne i na okaziciela. Zbywanie obligacji przebiega analogicznie do zbycia akcji.
Obligacje zawierają: nazwę emitenta wartość nominalną, jej numer i serię, miejsce i datę emisji, wysokość oprocentowania, warunki wykupu,
Obligacje są papierami zbywalnymi, co powoduje przeniesienie wszystkich uprawnień i korzyści na nabywcę. Przeniesienie własności obligacji na okaziciela następuje w drodze wydania obligacji nabywcy.
Obrót papierami wartościowymi
Obrót papierami wartościowymi reguluje ustawa z sierpnia 1997 r. Publicznym obrotem papierami wartościowymi jest obrót przy wykorzystaniu masowego przekazu, jeżeli propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób, lub do nieoznaczonego odbiorcy. Publiczny obrót papierami wartościowymi odbywa się wyłącznie poprzez biura maklerskie.
Obrót pierwotny to zbywanie papierów wartościowych przez emitenta. Obrót wtórny to zbycie papierów wartościowych przez każda inna osobę, i odbywa się głównie na giełdzie papierów wartościowych.
Giełda papierów wartościowych to zespół osób i urządzeń zorganizowany, aby wszyscy uczestnicy rynku papierów wartościowych mieli jednakowy dostęp do informacji rynkowej dotyczącej kupna, sprzedaży papierów wartościowych. Giełdy papierów wartościowych głównie są spółkami akcyjnymi o charakterze niezarobkowym, umożliwiają dokonywanie wtórnego obrotu papierami wartościowymi, głównie akcjami.
Organizacja giełdy określa statut i regulamin giełdy i wymaga zezwolenia Prezesa Rady Ministrów, opinii Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.
Transakcje giełdowe przeprowadzane są przez biura maklerskie. Biura maklerskie dodatkowo zarządzają cudzymi papierami wartościowymi na zlecenie ich właściciela, oraz prowadza doradztwo giełdowe.
Prawo wekslowe
Weksle są narzędziem kredytu, zapłata za dostarczone towary i usługi następuje dopiero w terminie płatności weksla. Weksel spełnia rolę gwarancyjną, płatniczą, może być przekazywany inny osobom. W treści weksla nie jest określona przyczyna dla której weksel został wystawiony. Wystawa weksla zobowiązuje się do zapłacenia określonej sumy lub poleca jej zapłacenie osobie trzeciej. Każdy, kto złożył obok wystawcy weksla swój podpis staje się podmiotem zobowiązania wekslowego.
Weksel trasowany
Weksel trasowany jest bezwzględnym poleceniem zapłaty określonej sumy skierowanym przez wystawce do osoby, która ma zapłacić (trasata) na rzecz remitenta.
Weksel trasowany musi zawierać: nazwę weksel, polecenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniędzy, nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), oznaczenie terminu płatności, oznaczenie miejsca płatności, nazwisko osoby, na rzecz, której lub, na której zlecenie zaplata ma być dokonana, oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla, podpis wystawcy weksla.
Wystawca weksla trasowanego poleca zapłacenie sumy wekslowej trasatowi.
Trasat to osoba, której wystawca weksla trasowanego poleca zapłacenie sumy wekslowej. Z chwilą przyjęcia weksla przez trasata (podpisanie weksla) trasat staje się akceptantem.
Remitent to osoba, na rzecz, której lub, na której zlecenie zapłata ma być dokonana. Jest osobą uprawnioną do żądania zapłaty sumy wekslowej, czyli wierzycielem wekslowym. Remitent staje się dłużnikiem, gdy przeniesie weksel na inną osobę przez indos - podpis na grzbiecie weksla.
Indosant lub żyrant jest osobą przenoszącą weksel za pomocą indosu na inną osobę. Indos przenosi wszystkie prawa z weksla. Powinien być napisany na wekslu lub załączonej z nim karcie dodatkowej (przedłużniku) i podpisany przez indosanta. Pierwszym indosantem jest remitent.
Indosariusz to osoba nabywająca weksel na podstawie indosu.
Poręczyciel to osoba poręczająca za całość lub część sumy wekslowej. Poręczenie wekslowe może dać każda osoba trzecia. Poręczenie dokonane jest przez umieszczenie na wekslu lub przedłużniku wyrazu „poręczam” wraz z podpisem poręczyciela. Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za którego poręczył.
Wyręczyciel to osoba wskazana przez wystawcę, indosanta lub poręczyciela, która ma przyjąć lub zapłacić weksel w potrzebie.
Weksel in blanco
Weksel in blanco zawiera podpis wystawcy, nie określa jednak sumy wekslowej lub terminu płatności. Najczęściej ma charakter gwarancyjny, gdy strony nie mogą z góry określić roszczeń ani terminów płatności. Przeniesienie praw z weksla in blanco następuje w drodze indosu, który dokonany jest przez umieszczenie podpisu na odwrocie weksla. Jeżeli indos jest in blanco posiadacz weksla:
może wypełnić indos nazwiskiem własnym lub innej osoby
może indosować weksel dalej in blanco lub na inna osobę
może przenieść weksel na inną osobę bez wypełnienia indosu in blanco i bez indosowania
Indosant może zabronić dalszego indosowania, umieszcza na wekslu „nie na zlecenie” lub inne zastrzeżenie. W takim przypadku nie odpowiada wobec następnych indosariuszy.
Indos spełnia funkcję:
Przenośną - przenosi wszystkie prawa z wekslai, musi być bezwarunkowy
Gwarancyjną - przez umieszczenie indosu, indosant staje się współdłużnikiem solidarnym ze zobowiązania wekslowego i odpowiada za przyjęcie i zapłatę weksla, chyba, że dokonał zastrzeżenia „bez zobowiązań” lub „bez obliga”
Prawny posiadacz weksla to ten, kto ma weksel i wykaże prawo swoje nieprzerwanym szeregiem indosów, chociaż ostatni indos był in blanco.
Weksel może być płatny za okazaniem, w pewien czas po okazaniu, w pewien czas po dacie lub oznaczonym dniu.
Weksel płatny za okazaniem jest płatny po przedstawieniu, powinien być przedstawiony do zapłaty w ciągu roku od dnia wystawienia. Wystawca może zastrzec, że weksel płatny za okazaniem nie może być przedstawiony do zapłaty przed oznaczonym terminem.
Trasat może przy zapłacie żądać wydania weksla pokwitowanego przez posiadacza. Gdy trasat ( przy wekslu własnym) wykupuje weksel w terminie, zobowiązanie wekslowe zostaje spełnione.
Odmowa przyjęcia lub zapłaty sumy wekslowej przez trasata, daje posiadaczowi weksla możliwość wykonania tzw. poszukiwania zwrotnego przeciw indosantom. Odpowiedzialność z weksla ciąży na każdym, kto weksel wystawił, przyjął, indosował, lub poręczył, odpowiada wobec posiadacze solidarnie. Posiadacz może dochodzić swych roszczeń przeciwko jednemu, kilku lub wszystkim dłużnikom bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Warunkiem poszukiwania zwrotnego jest dokonanie protestu.
Odmowa przyjęcia lub zapłaty weksla powinna być stwierdzona aktem publicznym sporządzonym przez notariusza. Akt publiczny musi określać: nazwisko osoby, która żąda protestu, oraz osoby, przeciw której protest jest skierowany, stwierdzenie, że osoba, przeciw której protest ma być dokonany, odmówiła zadośćuczynienia skierowanemu do niej żądaniu, oznaczenie miejsca i dnia, w którym wezwania dokonano, oraz podpis organu sporządzającego protest.
Protest powinien być napisany na odwrotnej stronie weksla lub na karcie dołączonej do weksla.
Wystawca, indosant lub poręczyciel przez zastrzeżenie „bez kosztów”, „bez protestu” mogą zwolnić posiadacza weksla od protestu z powodu nieprzyjęcia lub niezaplacnia jako warunku zwrotnego.
Od zobowiązanego zwrotnie posiadacz weksla może żądać sumy wekslowe wraz z odsetkami od dnia płatności, kosztów protestu i powiadomień.
Dłużnik wekslowy, który weksel wykupił ma roszczenie zwrotne w stosunku do wszystkich swoich poprzedników.
Poszukiwanie zwrotne realizuje się na drodze sądowej lub pozasądowej (zwrot pokwitowania wekslowego w zamian za zapłaconą sumę zwrotną).
Roszczenia wekslowe przeciw akceptantowi ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia płatności weksla. Roszczenia posiadacza weksla przeciw indosantom i wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem roku od dnia protestu, w przypadku zastrzeżenia „bez protestu” licząc od dnia płatności.
Weksel własny
Weksel własny jest bezwarunkowym przyrzeczeniem zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej przez wystawcę. Wystawca jest zobowiązanym, remitent jest uprawnionym z weksla. W wekslu własnym głównym dłużnikiem jest od początku wystawca. Zobowiązanie z weksla ma charakter bezwarunkowy i abstrakcyjny.
Na treść weksla własnego składa się: nazwa weksel, przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, oznaczenie terminu i miejsca płatności, nazwisko osoby, na rzecz której lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana, oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla, podpis wystawcy weksla.
Weksel własny bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem. W barku osobnego oznaczenia miejsce wystawienia weksla uważa się za miejsce płatności, a także za miejsce zamieszkania wystawcy.
Weksle własne często wystawiane są in blanco jako weksle niezupełne w chwili wystawienia, mogą być puszczone do obiegu, chyba że wystawca umieścił na wekslu zastrzeżenie „nie na zlecenie”
Prawo czekowe
Czek jest dokumentem o charakterze papieru wartościowego, stanowi bezwarunkowe polecenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej skierowane przez wystawce do trasata, trasatem jest zawsze bank. Czek jest środkiem zapłaty.
Czek musi zawierać: nazwę czek, polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, oznaczenie osoby, która ma zapłacić (trasata - zawsze bank), oznaczenie miejsca płatności, oznaczenie miejsca i daty wystawienia czeku, podpis wystawcy czeku.
Kto umieścił swój podpis na czeku, staje się podmiotem zobowiązania czekowego.
Warunkiem wystawienia czeku jest posiadanie w banku rachunku czekowego. Czek jest płatny za okazaniem. Czek może być wystawiony:
na okaziciela
na określoną osobę z dodaniem wyraźnego zastrzeżenia „na zlecenie” lub bez zastrzeżenia - taki czek może być indosowany
na określoną osobę z dodaniem zastrzeżenia „nie na zlecenie”- czek taki nie może być przeniesiony przez indos
Czek na okaziciela przenosi się na inną osobę przez jego wydanie.
Indos czeku powinien być na nim napisany i podpisany przez indosanta, musi być bezwarunkowy i dotyczyć całości sumy czekowej. Indos może być dokonany na rzecz wymienionego indosariusza lub go nie wymieniać (indos in blanco). Indos przenosi wszystkie prawa z czeku. Zapłatę czeku można zabezpieczyć poręczeniem czekowym. Poręczyciel czekowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył. Protest czeku dokonywany jest w trybie analogicznym jak protest weksla.
Posiadacz czeku powinien o niezapłaceniu czeku zawiadomić w ciągu czterech dni indosanta oraz wystawcę. Z kolei każdy indosant powinien w ciągu dwóch dni zawiadomić swojego poprzednika, aż do wystawcy. Wszystkie osoby zobowiązane z czeku odpowiadają wobec posiadacza solidarnie. Posiadacz czeku może żądać od zobowiązanego zwrotnie niezapłaconej sumy czekowe, odsetek, oraz kosztów. Ten, kto czek wykupił, ma roszczenie wobec swych poprzedników. Roszczenia z tytułu zwrotnego poszukiwania ulegają przedawnieniu z upływem sześciu miesięcy.
Czek powinien być przedstawiony bankowi do zapłaty w ciągu dziesięciu dni.
Prawo czekowe wymienia ponadto czeki zakreślone i rozrachunkowe.
Zakreślić czek może wystawca lub posiadacz przez umieszczenie na jego przednie stronie dwu linii równoległych, oznacza to, że trasat może zapłacić czek tylko bankowi lub swojemu stałemu klientowi.
Czek rozrachunkowy polega na tym, że jest on nie do wypłaty, lecz do rozrachunku księgowego, wystawca zamieszcza zastrzeżenie „przelać na rachunek”. Rozrachunek księgowy ma skutki zapłaty.
3