Farmakologia

Praca samokształceniowa

„Środki antyseptyczne i odkażające”

Łukasz Styrna

Wydział Nauk o Zdrowiu

Pielęgniarstwo

2014/2015

Wstęp

Mała wybiórczość środków o działaniu odkażającym i antyseptycznym powoduje, że nie

mogą być one stosowane ogólnoustrojowo. Są one zbyt toksyczne dla komórek ludzkich,

dlatego stosowane są jedynie miejscowo do odkażania przedmiotów, narzędzi, do niszczenia

bakterii na skórze i błonach śluzowych.

Środki odkażające (dezynfekujące) stosuje się do niszczenia form wegetatywnych w wodzie, pomieszczeniach, na sprzęcie. Dezynfekcja wysokiego stopnia umożliwia niszczenie prątków gruźlicy, enterowirusów i niektórych form przetrwalnikowych. Niszczenie wszystkich form przetrwalników to wyjaławianie. Dezynfekcje można prowadzić przy użyciu metod termicznych, termiczno-chemicznych lub chemicznych. Dezynfekcja termiczna przebiega z wykorzystaniem wody o temperaturze 93˚C lub pary wodnej o temperaturze 105-110˚C i ciśnieniu zwiększonym o 0,5 atmosfery. Podczas dezynfekcji chemiczno-termicznej używa się niższych stężeń preparatów w temperaturze 60˚C.

Preparaty stosowane w dezynfekcji (odkażaniu)

Związki fenolowe

Związki chloru

Aldehydy

Alkohole

Jodofory

Czwartorzędowe związki amoniowe

Środki antyseptyczne stosuje się w celu ograniczenia ryzyka zakażeń związanego z obecnością drobnoustrojów na skórze i błonach śluzowych i miejscach przerwania ciągłości tkanek. Cechami koniecznymi środków antyseptycznych są brak toksyczności tkankowej i możliwie najlepsza skuteczność działania przeciwdrobnoustrojowego w obecności substancji organicznej.

Preparaty stosowane w antyseptyce

Alkohole

Chlorneksydyna

Jodofory

Trielosan

Skuteczność środków odkażających i antyseptycznych zależy od ich stężenia, czasu ekspozycji, temperatury i wilgotności. Jest wprost proporcjonalna do długości ekspozycji i stężenia preparatu, wzrasta przy wzroście temperatury i wilgotności. Podwyższone pH obniża aktywność fenoli, podchlorynów, i związków jodu, zwiększając aktywność czwartorzędowych zasad amoniowych.

Obecność substancji organicznych może ograniczyć działanie środków odkażających w wyniku tworzenia nieaktywnych związków.

Kwasy i zasady

Zmiana środowiska pH, zarówno w kierunku kwaśnym, jak i zasadowym, prowadzi do

denaturacji białka i śmierci drobnoustroju. Stężone kwasy i zasady stosowane są jednak

wyjątkowo z powodu dużej toksyczności dla człowieka oraz korodującego działania na

przedmioty i narzędzia. Spośród kwasów jako środki antyseptyczne stosuje się:

KWAS BOROWY i BORAN SODU (boraks) — posiadają słabe działanie

bakteriostatyczne, są toksyczne, łatwo wchłaniają się przez uszkodzoną skórę, błony

śluzowe i przewód pokarmowy, co może spowodować groźne zatrucia. Nie ma obecnie

uzasadnienia do stosowania kwasu bornego i jego soli.

ESTRY KWASU P-HYDROKSYBENZOESOWEGO — są stosowane jako konserwanty

w preparatach farmaceutycznych i kosmetykach. Są silnymi alergenami.

Środki utleniające

NADTLENEK WODORU — jego działanie przeciwbakteryjne jest słabe, działa również

odwadniająco i wybielająco. Jako woda utleniona, 3% roztwór stosowana jest do odkażania ran, do płukania jamy ustnej (po rozcieńczeniu), na owrzodzenia. W roztworach 30% (perhydrol) silnie drażni tkanki. Stosowany jest w stomatologii do oczyszczania kanałów zębowych.

NADMANGANIAN POTASU — krystaliczna substancja, o ciemnofioletowej barwie, łatwo

rozpuszcza się w wodzie. Działa bakteriobójczo i grzybobójczo. Po rozpuszczeniu stosowany zewnętrznie do odkażania ran ropiejących, owrzodzeń (0,1%), błon śluzowych i jamy ustnej (0,025%), do odkażania rąk. W wyższych stężeniach działa żrąco, z tego powodu należy uważać podczas rozpuszczania, nie dotykać kryształków lub tabletek wilgotnymi palcami, nie rozpuszczać bezpośrednio w wannie.

Jod i jodofory

Jod niszczy wszystkie formy drobnoustrojów z przetrwalnikami włącznie. Jego działanie

jest silne i szybkie. Roztwory jodu są stosowane do odkażania skóry i otoczenia ran.

Zastosowanie na uszkodzone powłoki powoduje ból i pieczenie. Jodyna czyli 3% roztwór jodu w alkoholu z dodatkiem jodku potasu służy do stosowania na nieuszkodzona skórę. Obecnie jod stosuje się w postaci jodoforów.

JODOWANY POLIWYDON — działa słabiej od roztworów jodu nieorganicznego, ale

również słabiej drażni tkanki i nie barwi skóry. Używa się go do mycia rąk przed zabiegiem, odkażania pól operacyjnych, dezynfekcji narzędzi chirurgicznych, sprzętów i pomieszczeń szpitalnych. Związki jodu mogą wywoływać uczulenia.

Preparaty: Betadine — płyn i maść 10% do odkażania skóry, płynne mydło; Polodyna —

10% roztwór wodny; Polseptol — maść 1%; Povidone Iodine — 10% roztwór.

Chlorofory

Są to związki uwalniające stopniowo wolny chlor lub kwas podchlorawy: podchloryn wapnia, podchloryn sodu czyli chloramina. Stosuje się je głównie jako środki do odkażania wody, przedmiotów, pomieszczeń, urządzeń sanitarnych (10% roztwór), do odkażania skóry rąk (1-2% roztwory).

Preparat: Chloraminum B — substancja do sporządzania roztworów.

Alkohole

ALKOHOL ETYLOWY — przenika do wnętrza komórki i zaburza metabolizm. Działa

bakteriobójczo, działanie na grzyby i wirusy jest wątpliwe, na zarodniki natomiast nie

działa. Optymalne stężenie alkoholu to 70% — w ciągu 2 minut zmniejsza liczbę

drobnoustrojów o 90%. Jednorazowe przetarcie skóry wacikiem zmniejsza liczbę

drobnoustrojów o 75%.

Aldehydy

ALDEHYD MRÓWKOWY— jest gazem, a 40% roztwory wodne nazywamy formalinami, 0,5% roztwór zabija bakterie w ciągu 12 godzin, roztwór zabija zarodniki dopiero po 18 godzinach. Stosuje się je do odkażania przedmiotów i pomieszczeń (używa się wtedy gazowego aldehydu). Nie nadaje się do stosowania na skórę, gdyż działa drażniąco.

Fenole

KREZOL— skuteczny środek przeciwbakteryjny, ale również toksyczny. Jest skuteczny, szczególnie wobec drobnoustrojów jelitowych. W stężeniach 2% stosowany jest do odkażania przedmiotów, podłóg, urządzeń sanitarnych i dołów kloacznych.

Preparat: Lizol (Cresolum saponatum) — mieszanina krezolu z mydłem potasowym.

Metale ciężkie

RTĘć — nieorganiczne związki rtęci posiadają małą skuteczność i dużą toksyczność, działają bakteriostatycznie.

AZOTAN SREBRA — stosowany jest w stężeniach 0,01-10%. W stężeniu 0,01% działa

przeciwbakteryjnie i ściągająco, może być stosowany na błony śluzowe. W stężeniu

0,1% zabija większość drobnoustrojów (głównie bakterie Gram-dodatnie), większe stężenia działają silnie przeciwbakteryjnie, ale denaturują białko i mogą działać żrąco. 0,5% roztwór stosowany jest jako środek odkażający w rozległych oparzeniach.

Związki powierzchniowo czynne (tenzydy)

CHLOREK BENZALKONIUM — działa na Gram-dodatnie i Gram-ujemne bakterie, roztwory są trwałe, nie drażnią i nie są toksyczne. Stosowane miejscowo 0,02-0,1% roztwory wodne służą do odkażania błon śluzowych, ran, skóry, 0,1-0,5% roztwory w zakaźnych chorobach skóry, 0,02-0,05% do przepłukiwania pochwy. Przy płukaniu pęcherza i cewki stosuje się 0,005% roztwór. Może być stosowany do odkażania przedmiotów i pomieszczeń.

Preparaty: Sterinol — 10%; Arufil, Baktonium — 13%.

Barwniki — barwniki akrydynowe i anilinowe

FIOLET KRYSTALICZNY — barwnik anilinowy, działa na bakterie Gram-dodatnie i niektóre grzyby głównie drożdżaki. Stosowany miejscowo w 0,5 lub 1% alkoholowych lub wodnych roztworach służy do odkażania uszkodzeń naskórka i błon śluzowych, ropnych zakażeń skóry i błon śluzowych. Stosowany miejscowo na błony śluzowe może powodować ich podrażnienie i owrzodzenia.

Preparaty: Fiolet gencjanowy — 0,5 i 1%; Pioktanina — 1% roztwór etanolowy; Solutio

Pyoctanini — 1% roztwór wodny.

ETAKRYDYNA — pochodna akrydyny. Stosowana do odkażania skóry i błon śluzowych, błony śluzowej jamy ustnej, gardła, miejscowo w 0,025-0,5% roztworach.

Preparaty: Rivanol — tab. 100 mg i 1 g; Rivanolum — tab. 100 mg.

Pochodne biguanidu

CHLORHEKSYDYNA — działa silnie na bakterie Gram-dodatnie, znacznie słabiej na

Gram-ujemne, nie działa na zarodniki i wirusy. Jest to związek o niewielkiej toksyczności. Służy do odkażania skóry przed zabiegami w postaci 0,5% roztworu alkoholowego co daje

większą aktywność, do odkażania rąk (4%), do odkażania ran, błon śluzowych jamy

ustnej (0,1%), narzędzi i przedmiotów przechowywania wyjałowionych narzędzi

chirurgicznych.

Preparaty: Abacil — 5%; Hibitane — 1% krem, 5%, 20% roztw.; Hibisol — 0,5%, 2,5%,

preparaty złożone zawierające m.in. związki powierzchniowo czynne (Abacil P), 15%

chlorek benzalkoniowy (Disteryl C).

Tlenek etylenu

Jeden z najskuteczniejszych środków odkażających, 3-godzinna ekspozycja wystarczy

do zabicia bakterii, wirusów i zarodników. Stosowany do wyjaławiania przedmiotów, których nie da się wyjałowić termicznie. Tlenek etylenu ma jednak wiele wad, jest wybuchowy, do wyjawiania konieczna jest kosztowna aparatura a przedmioty po wyjałowieniu muszą być poddane kilkudniowej degazacji, ponieważ niewielkie pozostałości tlenku mogą powodować oparzenia skóry lub zakrzepowe zapalenie żył.

Bibliografia

1. „Środki odkażające i antyseptyczne” [w] Farmakologia w Ratownictwie

2. „środki odkażające” -skrypt- UMED Łódź

3. „Środki o działaniu odkażającym i antyseptycznym” http://www.fizjoterapeutom.pl

1

---