Kariotyp + elementy cytogenetyki
Kariotyp - zespół chromosomów osobnika lub gatunku
Teoretycznie kariotyp powinien być taki sam u wszystkich osobników danego gatunku, jednak zdarzają się różnice między osobnikami, wynikające z aberracji chromosomowych.
Do badań nad kariotypem wykorzystuje się komórki:
U roślin:
Merystematyczne
Macierzyste ziaren pyłku
U zwierząt, w tym człowieka:
Gruczołów płciowych
Szpiku kostnego
Limfocyty (można je indukować do podziału)
Płyn owodniowy (badania prenatalne)
Kolejne stopnie upakowania chromatyny - schemat z Albertsa (przypomnienie):
Nić DNA nawinięta na histony H2A, H2B, H3,H4 tworzy nukleoid (o średnicy 10 nm, 146 par zasad). Nić z nukleosomami upakowana jest w solenoid (o średnicy 30nm). Solenoidy tworzą pętle (o średnicy 300nm), które są oddzielnymi jednostkami replikacyjnymi. Chromosom metafazowy (najbardziej upakowany) ma średnicę około 1400nm - nić DNA jest wtedy skrócona 50 tys. razy.
Budowa chromosomu:
Ramię krótsze - ramię p, ramię dłuższe - ramię q.
Centromer jest punktem przyczepu dla kompleksu białkowego - kinetochoru - który umożliwia rozdzielenie chromosomów przez wrzeciono kariokinetyczne do kom. potomnych.
Podstawowe cechy chromosomów (decydują o przydziale do gatunków):
Wielkość (liczba chromosomów i zawartość DNA) - liczba chromosomów nie świadczy
o poziomie rozwoju, ani nie decyduje o miejscu w systematyce, np. pewna paproć posiada 146 chromosomów, podczas gdy glista ludzka Ascaris metalocefala tylko 2.
Kształt (położenie przewężenia pierwotnego i wtórnego)
Metacentryczne (oba ramiona równej długości)
Submetacentryczne (jedno ramię krótsze)
Akrocentryczne (jedno ramię bardzo małe)
Telocentryczne (jedno ramię zupełnie zredukowane)
Budowa chromosomu satelitarnego (satelita = trabant, przewężenie wtórne)
Przewężenie wtórne
oddziela od chromosomu satelitę (tarbanta)
zawiera geny kodujące prawie wszystkie rodzaje rRNA!
Podłużne zróżnicowanie (prążkowanie) - prążki i podprążki są nazwane numerycznie;
Prążki powstają poprzez potraktowanie chromosomów alkaliami lub enzymami i ich wybarwienie
Telomery - charakterystyczne sekwencje DNA przy końcach chromosomów, niezbędne do pełnej replikacji nici opóźnionej DNA z udziałem telomerazy (zapobiega ona skracaniu się chromosomów), stabilizują DNA i chronią przed nukleazami
Idiogram - graficzne przedstawienie kariotypu, diagram statystycznych długości chromosomów (nie jest to zdjęcie chromosomu)
Podział chromatyny:
heterochromatyna (wysoce repetytywne DNA, bogata w pary A-T,
ulega replikacji w późnej fazie S)
1. konstytutywna - zawsze pozostaje w tej samej postaci
2. fakultatywna- czasem się przekształca w euchromatynę
euchromatyna
Barwniki wykazują większe powinowactwo do heterochromatyny niż do euchromatyny
Metody barwienia chromatyny:
Prążków G (nazwa pochodzi od barwnika Giemzy) - ): trypsyna (→ łatwiejsze oddysocjowanie odcinków heterochromatyny) + barwnik Giemzy - odcinki heterochromatynowe barwią się na fioletowo-niebiesko (powstają prążki)
Prążków Q (barwnikiem jest kwinakryna) - trypsyna + barwnik fluorescencyjny kwinakryna - w miejscach heterochromatynowych powstają fluorescencyjne jasne żółte plamki
W obu przypadkach przed barwieniem chromosomy traktuje się wpierw trypsyną → powoduje
to łatwiejsze oddysocjowanie odcinków heterochromatyny.
W późnej profazie analiza wykazuje więcej prążków.
Cele badania kariotypu:
ustalenie budowy chromosomu
cele cytodiagnostyczne (dotyczy głównie człowieka - w okresie prenatalnym)
określenie zmian ewolucyjnych genotypu i powstawanie nowych gatunków (np. okazuje się, że koza jest blisko spokrewniona z owcą, człowiek z małpami człekokształtnymi; nie zawsze gatunki tego samego rodzaju mają podobne kariotypy)
Koza i owca
1. i 3., 2. i 8. oraz 4. i 9. chromosomy kozy połączyły się i tak powstała owca :)
Człowiek i małpy człekokształtne (szympans, goryl, orangutan)
Małpy człekokształtne mają 48 chromosomy, człowiek - 46, ponieważ dwie pary małpich chromosomów połączyły się.
2 gatunki sarny - blisko spokrewnione, ale kariotypy znacznie się różnią!
Kariotyp człowieka: 46 chromosomów w tym 22 pary chromosomów homologicznych, chromosom 21. jest najmniejszy
Klasyfikacje kariotypu człowieka:
Denverowska (z Denver) (1966) - podział na grupy wg wielkości
grupy A-G, gdzie grupa A zawiera chromosomy największe
np. 47XXG+ (zespół Downa: o 1 chromosom za dużo w grupie G)
Paryska (1971) - nazewnictwo prążków
Ponumerowano wszystkie chromosomy, nazwano każde ramię (długie - q, krótkie - p), ponumerowano prążki (od centromeru) i podprążki (z późnej profazy).
Do błędów w kariotypie dochodzi:
w czasie mejozy - np. nondysjunkcja chromosomów homologicznych - np. w gametach
w II podziale mejotycznym - gdy chromatydy źle się rozejdą
zaburzenie podczas pierwszych podziałów mitotycznych zarodka
Zmiany w liczbie chromosomów
Mogą wynikać z nieprawidłowego rozchodzenia się chromosomów lub chromatyd siostrzanych podczas podziału mejotycznego prowadzącego do powstania gamet albo nieprawidłowości w pierwszych podziałach (mitotycznych) zygoty.
Euploidia: 2n, 3n, 4n itd.
Aneuploidia
Monosomia (2n-1)
Zespół Turnera (45,X0)
U kobiet, brak jednego chromosomu X, brak ciałka Barra, za które odpowiedzialna jest heterochromatyna fakultatywna, zmiany fenotypowe
; bezpłodne, b. niski wzrost (ok. 145 cm), charakterystyczna, „płetwiasta” szyja, prawidłowy rozwój umysłowy
Trisomia (2n+1)
Zespół Downa (47,XX lub 47,XY)
Trisomia 21. chromosomu (najmniejszego) albo zwielokrotnienie nawet tylko jego fragmentu i translokacja na inny chromosom, np. 14
Odcinek gart chromosomu 21. zawiera m. in. gen kodujący dysmutazę ponadtlenkową (enzym antyoksydacyjny), gen kodujący białaczkę limfatyczną,
gen odpowiedzialny za syntezę puryn.
Zespół Klinefeltera (47, XXY i więcej) - dodatkowy chromosom X (lub nawet kilka), ciałko Barra; mężczyźni o b. wysokim wzroście, kobiecej budowie klatki piersiowej
i miednicy (cechy eunuchoidalne), niepłodni, z lekko obniżonym IQ;
47,XYY - mężczyźni o b. wysokim wzroście, czasem ze skłonnością do silnego trądziku; niewielki wzrost podatności na stresy, agresja (dużo częściej diagnozowany u więźniów); dodatkowy chromosom X nie dziedziczy się!
Aberracje chromosomowe:
Delecja
Zespół Chri-du-Chat, tzw. zespół kociego krzyku (5p- = utrata fragmentu krótszego ramienia piątego chromosomu)spłaszczona głośnia, charakterystyczny głos
Ogólnie na temat mutacji:
Mutacja - Zmiana dziedziczna, pojawiająca się skokowo, powoduje zmianę informacji genetycznej.
Mogą być:
Spontaniczne: pomyłka podczas replikacji
Indukowane: wywołane przez czynniki zewnętrzne, np. promieniowanie UV, rentgenowskie
Mogą mieć różne poziomy:
Punktowe (genowe): zmiana na poziomie jednego genu (powstają podczas replikacji DNA)
Tranzycja: zamiana jednej zasady na inną taka sama
Transwersja: wstawienie innego nukleotydu długość
Delecja: utrata jednego lub więcej nukleotydów
Addycja (inercja): wstawienie dodatkowo jednego lub więcej nukleotydów
Chromosomowe (strukturalne): zmiana w chromosomie (powstają w trakcie procesu crossing-over)
Definicjencja (delecja): utrata części chromosomu wraz z genami
Duplikacja (podwojenie): powtórzenie określonego fragmentu chromosomu
Inwersja:wstawienie fragmentu chromosomu w odwrotną stronę
Translokacja: wymiana odcinków pomiędzy parami chromosomów niehomologicznych
Genomowe: dotyczy liczby chromosomów
Autoploidia: zmiany w obrębie tego samego gatunku
Aneuploidia: zmiana pojedynczego chromosomu (nondysjunkcje)
Monosomia: 2n-1
Trisomia: 2n+1
Autopoliploidia: zmiana liczby wszystkich chromosomów (ten sam gatunek)
Triploidalna: 3n
Tetraploidalna: 4n
Alloploidia: połączenie genomów różnych gatunków (np. muł=koń+osioł)
4