METODA BOBATHÓW - HISTORIA
W latach czterdziestych Karel Bobath- neurolog z żoną Bertą, która jest fizjoterapeutką zaczęli rozwijać i stosować nową, opracowaną przez siebie metodę rehabilitacyjną o charakterze neurorozwojowym. Koncepcja została stworzona na podstawie dokładnej obserwacji dorosłych pacjentów oraz dzieci w różnym wieku, u których nastąpiły zmiany w prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Po porównaniu i przeprowadzeniu wnikliwej analizy przebiegu prawidłowego oraz nieprawidłowego rozwoju psychomotorycznego Bobathowie opracowali studium zachowań rozwojowych, które służy ocenie stopnia dojrzałości OUN i ocenie jego funkcjonowania.
W oparciu o początkowe założenia metody Bobathów, szwajcarska lekarka, specjalistka w pediatrii- Elsbeth Koeng wraz z fizjoterapeutką Mary Quinton z Ośrodka Bobathów w Londynie rozwinęły tę metodę w leczenie neurorozwojowe (Neurodevelopmental Treatment- NDT), które to okazało się szczególnie przydatne w rehabilitacji wcześniaków i dzieci najmłodszych.
Do Polski Metoda NDT- Bobath dotarła w latach 60- tych, a praktycznie stosować zaczęto ją w latach 80- tych XX wieku dzięki staraniom amerykańskiej terapeutki zajęciowej Mary Potter. W roku 1984 E. Koeng i M. Quinton przyjechały do Polski., przeprowadziły na jej terenie szereg kursów informacyjnych na temat metody NDT Bobath, a 4 lata później zorganizowano pierwszy Podstawowy Kurs NDT Bobath.
PODSTAWY TEORETYCZNE METODY
Metoda usprawnienia Bobath ma pomóc dziecku we wszechstronnym rozwoju tak, by mogło uzyskać niezależność w życiu, wykorzystywać swoje umiejętności w takim stopniu, w jakim jest to możliwe pomimo istniejącego uszkodzenia centralnego układu nerwowego lub innych zaburzeń.
Podczas pierwszych miesięcy życia odruchy pierwotne, czyli takie z którymi dziecko się rodzi stopniowo zmniejszają nasilenie, aby mogły się rozwinąć reakcje prostowania (dostarczają doświadczeń ruchowych ułożenia ciała przeciwko sile grawitacji) z reakcjami równowagi (powodują dostosowanie napięcia mięśniowego całego ciała podczas utraty równowagi, przygotowując ciało do podparcia) i ruchami dowolnymi. W wyniku uszkodzenia CUN taki rozwój odruchów jest niemożliwy. Metoda Bobatów ma na celu wyzwalanie i pobudzanie właśnie tych reakcji, które nie wystąpiły.
Cała działalność ruchowa człowieka polega na odruchach i w trakcie jej kształtowania jedne odruchy ustępują miejsca innym. Zgodnie z powyższym usprawnienie powinno skupiać się na rozwijaniu odruchów adekwatnych do danego etapu fizjologicznego człowieka jednocześnie hamując odruchy patologicznie przetrwałe. Podstawą dla metody Bobath jest zatem ocena wzorca ruchowego dziecka i występowania nieprawidłowych reakcji odruchowych. Podczas zajęć dziecko uczy się wyzwalania i wykonywania ruchów prawidłowych, hamowania tych nieprawidłowych i normalizowania napięcia mięśniowego.
Ułatwianie i kontrolowanie ruchów dziecka osiąga się poprzez wspomaganie z tzw. „punktów kluczowych”. Są to punkty kontroli ruchu, inaczej mówiąc sfery wspomagania. To właśnie z punktów kluczowych wypływają sygnały tworzące odruchy patologiczne. Zatem ich zmiana prowadzi do normalizacji napięcia i odruchów. Są nimi:
- głowa
- obręcz kończyny górnej
- obręcz kończyny dolnej
Zapoczątkowanie ruchu w jednym z tych obszarów stymuluje i steruje ruchem w innych częściach ciała, oddalonych od punktów kluczowych. Bobathowie wyróżniają 3 techniki wspomagania, odpowiednie do wymienionych sfer:
- technika wspomagania za głowę- terapeuta kieruje głową dziecka tak, by całe ciało podążało za jej ruchem;
- technika wspomagania z użyciem obręczy kończyny górnej- odpowiednie ustawienie barków wywołuje oczekiwany ruch głowy i kończyn górnych i dolnych;
- technika wspomagania z zastosowaniem obręczy kończyny dolnej- ma za zadanie wyzwalać i prowokować odpowiedni ruch głowy i kończyn dolnych.
Co ważne, podczas usprawniania jednej sfery, ruchy dziecka nigdy nie są całkowicie bierne, gdyż w tym czasie pozostawia się swobodę ruchów w pozostałych sferach.
Babathowie zakładali, iż usprawnienie ma dostarczać dziecku wrażeń poprawnego wykonywania ruchu i postawy, nie zaś uczyć.
W metodzie NDT- Bobath szczególną rolę pełnią ręce terapeuty. Modelują ciało porozumiewając się i komunikując z dzieckiem. Ręce terapeuty nie tylko służą dostarczeniu stymulujących bodźców sensomotorycznych, które są istotne dla tworzenia schematu ciała, a ten z kolei dla wykonywania prawidłowych ruchów, ale także odbierają informacje zwrotne od dziecka.
TECHNIKI:
Metoda Bobath zawiera dodatkowe techniki, które służą regulacji wahającego się napięcia mięśniowego. Należą do nich:
Nacisk i ciąg, obciążenie i opór (u spastyków pozwala utrzymać i odzyskać równowagę, a u atetotyków i ataktyków ułatwić statykę i kontrolować powolne ruchy)
Zatrzymywanie ruchu w wybranej jego fazie oraz utrzymanie osiągniętej pozycji (pozwala osiągnąć umiejętność dostosowania pracy mięśni przy zmianach postawy i kontroli przebiegu ruchu)
Poklepywanie określonej części ciała, co może działać hamująco lub stymulująco.
Rozluźnianie poprzez głaskanie, potrząsanie kończynami oraz wahadłowe ruchy tułowia i kończyn (rozluźnienie przygotowuje spastyczne dziecko do ćwiczeń i może służyć jako przerywnik podczas wykonywania ćwiczeń)
ZASADY:
Metoda Bobach oparta jest na niezmiernie ważnych zasadach, których przestrzeganie decyduje o powodzeniu procesu terapii rewalidacyjnej:
przygotowanie do ruchu:
utrzymanie prawidłowego zakresu ruchu w stawach (przeciwdziałanie przykurczom i deformacjom),
przygotowanie czuciowe (sensoryczne),
normalizacja napięcia posturalnego,
hamowanie nieprawidłowej aktywności odruchowej
torowanie automatycznych reakcji nastawczych i reakcji równoważnych przez wspomaganie i prowadzenie ruchu z punktów kluczowych (głowa, szyja, tułów, obręcz barkowa i kończyny górne, obręcz biodrowa i kończyny dolne) rękami terapeuty,
ułatwianie prawidłowych wzorców funkcjonalnych,
hamowanie odruchów patologicznych i normalizacja napięcia mięśniowego,
dążenie do osiągnięcia prawidłowych ruchów poprzez przemieszczanie w przestrzeni, tzw. punktów kluczowych, którymi są głowa, obręcz barkowa i obręcz biodrowa. Ma to na celu wykształcenie prawidłowych reakcji prostowania i równowagi, co prowadzi do opanowania czynności zgodnych z sekwencją rozwojową,
wszystkie ruchy kontrolowane są rękoma terapeuty, jego pomoc zmniejsza się w miarę opanowywania przez dziecko kolejnych czynności,
ruchy prowadzone są wolno, ta by dziecko miało możliwość włącznie się do pracy,
nie należy dążyć do opanowania statycznych pozycji, lecz umiejętnie prowadzić dziecko z jednej pozycji do drugiej,
sposoby wspomagania powinny być dostosowane do potrzeb i możliwości dziecka, terapeuta indywidualnie dobiera ćwiczenia,
wymagana jest ścisła współpraca z rodzicami,
ciągłe powtarzanie i wykorzystywanie w życiu codziennym czynności, które dziecko już opanowało i nad opanowaniem których pracuje.
WARUNKI POTRZEBNE W PRACY METODĄ BOBATH:
Usprawnianie powinien prowadzić terapeuta wraz z rodzicami już przed 6 miesiącem życia dziecka
Ważne jest poczucie bezpieczeństwa dziecka zarówno w wymiarze fizycznym jak i psychicznym.
Wymiar fizyczny: należy zapewnić odpowiednie warunki (odpowiednia temperatura otoczenia, stan zdrowia, zaspokojenie głodu i pragnienia)
Wymiar psychiczny: bardzo ważnym elementem zajęć jest werbalny i emocjonalny kontakt terapeuty i rodzica z dzieckiem, który sprzyja rozwojowi dziecka i osiąganiu dużych efektów w terapii. Zarówno terapeuta, jak i rodzice pracujący z dzieckiem muszą zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa, motywować do pracy i dawać możliwości utrwalania nowo nabytych umiejętności
Relaks (muzyka, przyciemnione światło)
Należy modyfikować ćwiczenia wraz z postępami rehabilitacyjnymi
Pomoc przy wykonywaniu ruchu powinna być taka, aby zapewniła maksymalny i aktywny udział dziecka, a jednocześnie nie wywołała nieprawidłowych odpowiedzi wynikających ze zbyt dużego wysiłku czy stresu
Ćwiczeniom powinno towarzyszyć słowne określanie wykonywanych czynności, będące poglądową nauką mowy
ZASTOSOWANIE METODY:
Metoda NDT-Bobath jest opracowana dla tych dzieci, których doświadczenia czuciowo - ruchowe są odmienne, co wywołuje nieprawidłowe odczuwanie własnego ciała oraz niewłaściwe ruchy. Reakcje prostowania i równowagi często nie rozwijają się; zaburzenia w napięciu mięśni i niewłaściwe jego rozłożenie powodują powstawanie odmiennych wzorców ruchowych. Pierwsze objawy dotyczą zwłaszcza kontroli głowy i tułowia, następnie rozwijają się nieprawidłowe ruchy dalszych części ciała; dominują wzorce zgięciowe i wyprostne.
Stymulacja metodą Bobath polega na diagnostyce i rehabilitacji noworodków i niemowląt w zakresie:
asymetrii złożeniowej,
asymetrii czaszki,
problemów rozwojowych wcześniaków,
zaburzeń napięcia mięśni,
zaburzeń rozwoju ruchowego,
problemów neurologicznymi,
przepukliny oponowo- rdzeniowej,
zaburzeń karmienia, żucia, połykania,
nauki zabaw niemowląt z uwzględnieniem etapów prawidłowego rozwoju.
OCENA METODY:
ZALETY:
- Terapia nie zaburza fizjologicznego rozkładu dnia życia dziecka, interakcji matka- dziecko.
- Terapia rozpoczęta wcześnie (jeszcze przed 6 miesiącem życia) jest bardzo skuteczna. Ruchy prawidłowe utrwalają się zanim wytworzą i staną się dominujące ruchy patologiczne.
- Program usprawniani uwzględnia nie tylko sposoby uzyskania poprawy, ale także utrzymanie jej zarówno obecnie jak i w przyszłości.
- Ćwiczenia są dobierane indywidualnie w zależności od rozwoju psychoruchowego dziecka, a co za tym idzie od jego możliwości. Indywidualne podejście umożliwia też uwzględnienie potrzeb psychologicznych dziecka oraz jego warunków rodzinnych i domowych.
- Zajęcia prowadzone metodą Bobath są akceptowane przez dzieci.
- Pomoc terapeuty przy wykonywaniu ruchów jest taka, aby zapewniała maksymalny i aktywny udział dziecka, a jednocześnie nie wywoływała nieprawidłowych odpowiedzi wynikających ze zbyt dużego wysiłku i stresu
- W trakcie ćwiczeń kładzie się nacisk na werbalny i emocjonalny kontakt terapeuty z dzieckiem.
- Koncepcja Bobathów sprzeciwia się operacjom i protezom.
- Terapia może być kontynuowana przez rodziców w warunkach domowych.
- Metoda Bobath jest włączana w zabiegi pielęgnacyjne i całodzienną opiekę nad dzieckiem.
WADY:
- Praca tą metodą jest trudna i bardzo czasochłonna.
- Może hamować, ograniczać naturalną, spontaniczną i dobrowolną aktywność ruchową dziecka.
- Może ćwiczyć to, czego dziecko jeszcze nie potrafi i uprzedzać bez powodu kolejne stopnie rozwojowe, a przez to odbierać dziecku radość z własnych dokonań i odkryć.
BIBLIOGRAFIA:
Cytowska B. Winczura B. (red.) (2005) Dziecko z zaburzeniami w rozwoju: konteksty diagnostyczne i terapeutyczne. Kraków: Impuls.
Matyja, M; Domagalska, M. (1998) Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów. Katowice: Śląska Akademia Medyczna.
Mihilewicz, S.(red.) (2006) Psychologiczno- pedagogiczne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych. Kraków: Impuls.
Mihilewicz, S. (red.) (2000) Aktualne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych. Kraków: Impuls.
Zabłocki J. K., (1998) Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.