METODY I ŚRODKI WYCHOWANIA.
Metoda ( grec. methodos - droga) - systematyczny sposób współbycia, współprzebywania wychowawcy z wychowankiem w kontakcie bezpośrednim ( wypowiadane słowa, stawiane wychowankom polecenia, zachowanie wychowawcy) lub pośrednio (może wpływać na postępowanie wychowanka, na jego wyobrażenia, oceny moralne i estetyczne za pośrednictwem innych ludzi). Oddziaływanie pośrednie jest znacznie trudniejsze.
Metody są funkcją ideału i celów wychowania. Po pierwsze dobiera się określone metody do postawionego celu ( wychowawca mając do dyspozycji bogaty zestaw metod i środków wychowania może sterować postępowaniem wychowanka), a po drugie metody te uzyskują określoną treść wychowawczą ( wychowawca nadaje im znaczenia).
Każda metoda jednak nabiera treści i znaczenia dopiero w praktycznym zastosowaniu. U podstaw wyboru metod wychowawczych leży pewna idea, wartość moralna, którą wychowawca zamierza zaoferować wychowankowi, włączyć ją w jego system wartości. W systemie tym wartości pozostają w określonych relacjach między sobą tworząc jakby „ klucz aksjologiczny”.
Występuje wiele klasyfikacji metod wychowania, ale wszyscy autorzy zgadzają się w jednej kwestii: występują:
metody bezpośrednie - metody indywidualne ( relacja wychowawca - wychowanek)
metody nagrody i kary - metody te występują zazwyczaj łącznie. Wywodzą się z psychologii behawioryzmu, gdzie nagrody nazwano wzmocnieniami pozytywnymi, a kary - wzmocnieniami negatywnymi. Z badań jednak wynika, że skuteczniejszą metodą jest nagradzanie niż karanie. Przekroczenie granicy powoduje, że występują skutki odwrotne niż planowane przez wychowawcę. Teoretycy wychowania kwestionują karanie jako metodę wychowawczą, pedagodzy występują przeciwko zadawaniu cierpienia fizycznego czy psychicznego dzieciom i młodzieży. ( Chociaż w szkole zabroniono ustawowo karania fizycznego to jednak badania wskazują, że taką metodę stosuje co piąty nauczyciel w Polsce.) Odróżnić należy karanie fizyczne stosowane niejako z premedytacją, jako przemyślaną metodę działania wychowawcy od karania przypadkowego, które pojawia się nieoczekiwanie i nie należy do systematycznie stosowanej metody oddziaływań wychowawczych.
metoda modelowania - kształtowanie zachowań wychowanków według określonego wzoru czy wzorca. Ważnym problemem jest tu wskazanie owego wzoru ( religia- Jezus Chrystus, bohaterowie literaccy, wychowawcy). Należy tu rozróżnić pojęcie wzoru od wzorca: wzorcami wychowawczymi mogą być osoby fikcyjne, wzorem - ktoś istniejący naprawdę. Metoda ta polega na tym, że dziecko naśladuje zachowania wzoru lub wzorca oraz identyfikuje się z nim zarówno w warstwie poglądów, wyborów i zachowań społecznych, w konkretnych działaniach w środowisku. Pedagog wybiera wzory i wzorce, oferuje je wychowankowi, a ten może je zaakceptować bądź odrzucić. Wraz z rozwojem fizycznym, umysłowym i moralnym zmieniają się też wzorce i wzory wychowawcze. Skuteczność metody zależy od stopnia atrakcyjności modelu w świadomości wychowanka, od mody panującej w środowisku młodzieżowym.
metoda stawiania zadań - jej skuteczność zależy od rodzaju stawianych wychowankowi zadań do wykonania, klimatu psychologicznego i społecznego, ocenie ich wykonania i sensowności podejmowania określonego trudu fizycznego czy psychicznego ( B. Suchodolski - idea dorastania ludzi do zadań). Stawiane zadania, aby były efektywne wychowawczo, muszą mieć swoje uzasadnienie związane zarówno z etapem rozwojowym danej osoby jak i rozwojem środowiska. Nie spełniają założeń wychowawczych działania bezproduktywne i bezsensowne.
metoda perswazji - tłumaczenie, objaśnienie dziecku norm i zasad moralnych, błędów w jego i czyimś postępowaniu; to także przekonywanie kogoś do własnego stanowiska. Wyjaśnienie złożonych kwestii odbywa się zazwyczaj na przykładach ( nawiązywanie do czyjegoś zachowania). Wypowiedzi wychowawcy umieszczone są zawsze w jakimś „emocjonalnym tle” - jego stwierdzenia mogą być kategoryczne, informacyjne, mówione głosem spokojnym, stonowanym lub krzykiem. Owo tło wpływa na skuteczność przekonywania wychowawcy, musi ono niejako zestroić się ze stanem emocjonalnym wychowanka ( kiedy wrogo nastawiony do wychowanka wychowawca perswaduje mu o jego przewinieniach i krzykiem zmusza go do słuchania swoich racji, a wychowanek przyjmuje postawę buntu wówczas taka sytuacja prowadzi do konfliktu).
W praktyce wychowawczej wychowawcy stosują naraz wiele metod oddziaływań.
metody pośrednie - metody wpływu przez grupę
metoda kształtowania norm i wartości grupowych - jest skuteczna wtedy , gdy wychowawca jest akceptowanym członkiem grupy, albo nawet jej przywódcą. Normy i wartości takiej grupy zostały już ukształtowane na bazie norm i wartości moralnych otaczającego środowiska, ale wychowawca może ingerować poprzez powiększanie oferty wartości, doprecyzowanie norm grupowych, które grupa zaakceptuje lub odrzuci.
metoda restrukturalizacji - ponowne kształtowanie powiązań interpersonalnych w grupie. Wychowawca, znając układ relacji w grupie, dokonuje manipulacji w zakresie podwyższania bądź obniżania statusów socjometrycznych. Metoda ta wymaga od wychowawcy niezwykłego doświadczenia i wrażliwości społecznej.
metoda kreowania przywództwa grupowego - niezwykle delikatny sposób podchodzenia do problemów wychowawczych. Oferowanie grupie wychowanków niechcianego przez nich przywódcy formalnego może spowodować głęboki konflikt w obrębie zespołu.
Zasadniczym celem tych metod jest modyfikacja postaw określonego wychowanka lub grupy wychowanków.
Środki wychowania są treścią metod. W metodzie perswazji środkiem wychowawczym jest słowo, w metodzie karania lub nagradzania- konkretna nagroda lub kara, w metodzie modelowania - ów model, w metodzie zadaniowej - konkretna czynność. Środki wychowania dotyczą tylko metod indywidualnych.