R. Ingarden: Z teorii dzieła literackiego

DWUWYMIAROWA BUDOWA:

• dwuwymiarowość budowy dzieła (1) następstwo faz - części dzieła, 2) współwystępowanie wielu różnych składników - warstw);

• zdanie - to ostateczny, względnie samodzielny składnik dzieła; zawiera następujące słowa - niesamodzielne składniki, różnorodne;

• składniki dzieła - w ogólnym typie są takie same. Różnią się szczegółowymi własnościami.

Składniki z uwagi na ich ogólny typ:

• twór językowo-brzmieniowy (brzmienie słowa);

• znaczenie słowa / sens wyższej jednostki językowej (zwłaszcza zdania);

• przedmiot przedstawiony w dziele;

• wygląd, w którym przejawia się naocznie przedmiot przedstawiony;

• brzmienia słów wiążą się nieraz w wiersze. Wiersze - to twory. Zjawiska - to rytm, melodia;

• znaczenia słów wiążą się w zwroty / zdania (sensy zdaniowe);

• zdania łączą się w twory wyższego rzędu, pojawiają się zjawiska związane z nimi, dynamika myśli, lekkość lub zawiłość,

• sensy zdań tworzą warstwę znaczeniową dzieła;

• warstwa przedmiotowa (świat przedstawiony) - określa rzeczy, ludzi, stosunki między nimi, związki, procesy, stany;

• świat przedstawiony - istnieje, ale i zjawia się czytelnikowi naocznie w wyglądach ludzi i rzeczy;

• wygląd 0 w znaczeniu węższym - konkretne wzrokowe zjawisko, którego doznajemy spostrzegając daną rzecz. Wygląd przy zbliżeniu się różnicuje się, zmienia się jakościowo;

• są też wyglądy wyobrażeniowe obok wyglądów „spostrzeżeniowych”;

• wyglądy nie łączą się w całość ciągłą, pojawiają się od czasu do czasu;

• przedmiot przedstawiony - wszystko, o czymkolwiek jest mowa w dziele;

• cztery warstwy - minimum, które musi występować w dziele, żeby było dziełem sztuki literackiej (może być więcej - tam, gdzie przytacza się słowa wypowiedziane przez kogoś w dziele, jeśli słowa przytoczone mają brzmienie, znaczenie, wyglądy i przedmioty - to jest 8 warstw).

SCHEMATYCZNOŚĆ DZIEŁA LITERACKIEGO:

• występuje we wszystkich czterech warstwach;

• postacie przedstawiane są przez szkic kilkoma rysami, są niedookreślone;

• s. 21 niedookreślenie jakości uczuciowej nie tylko więc istnieje w utworze, ale nawet jest doniosłe dla jego artystycznej dynamiczności;

• dochodzić może do pomieszania podmiotu lirycznego z „autorem” jako sprawcą utworu. Niedopełnienie podmiotu lirycznego jest cechą strukturalną utworu i odgrywa rolę artystyczną;

• wielostronne niedookreślenie przedmiotów jest zmienne dla utworów (nie zależy od ich długości);

• schematyczność - płynie z dysproporcji między językowymi środkami przedstawienia a tym, co ma być w dziele przedstawione. Płynie też z warunków percepcji estetycznej dzieła sztuki literackiej;

• zaznaczenie indywidualności przedmiotu -1) określenie czasu i miejsca, imię własne, 2) l. poj. czasowników, czynności jednorazowe. Ale każdy przedmiot ma pewne właściwości strukturalne, np. posiadanie nieskończonej mnogości cech. Każde z określeń jest ustalone, ale nie jest niezdecydowane (każdy przedmiot indywidualny podpada pod zasadę wyłączonego środka).

Środki przedstawienia przedmiotów indywidualnych:

• twory językowe - dzięki znaczeniu i dzięki funkcji wyrażania (ze względu na znaczenie - nazwy, rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki określone, przysłówki i zdania, orzekające o przedmiocie lub wyznaczające stany rzeczy).

Jak nazwy ogólne wyznaczają cechy przedmiotów oznaczonych:

• wyznaczanie cechy jest ogólnikowe;

• treść każdej nazwy ogólnej zawiera obok składników stałych składniki wyznaczające momenty zmienne w przedmiocie oznaczonym;

• nazwa jednostkowa wyznacza tylko niektóre cechy przedmiotu oznaczonego, jej treść jest zawsze skończona, a ilość cech przedmiotu jednostkowego - nieskończona.

W treści nazwy:

• składniki aktualne, efektywnie pomyślane;

• składniki potencjalne;

• przedmiot przedstawiony w dziele literackim jest zawsze taki, jakim go wyznacza znaczenie nazwy;

• większość nazw z dzieł literackich to nazwy ogólne, a zastosowane do przedmiotów indywidualnych. Odpowiadające im przedmioty intencjonalne są zawsze niedookreślone;

• percepcja estetyczna dzieła jest zawsze jednostronna i niewyczerpująca;

• obok czynników wyznaczających wyglądy, są w dziele czynniki wywołujące aktualizację wyglądów u czytelnika;

• schematyczność (niedookreślenie) pojawia się też w poszczególnych wyglądach. To, co występuje przy czytaniu - to nie schematy wyglądów a konkretne wyglądy;

• dwoistość (opalowość) wyglądów - dzięki niedookreśleniu;

• s. 35 to „obrazowe” wyrażanie się jest jednym z czynników, który przyczynia się do zaktualizowania wyglądów podczas czytania utworu;

• przenośne wyrażenie spełnia dwojaką funkcję - w stosunku do przedmiotów przedstawionych - przypisanie przedmiotowi przedstawionemu cechy, którą zawsze posiada przedmiot wyrażenia przenośnie użytego. W stosunku do wyglądów cecha raz jest właściwa, raz przenośna;

• żaden z wyglądów nie jest konkretny, a zawsze nieokreślony;

• schematyczność pojawia się nie tylko w warstwie przedmiotów i wyglądów, a w każdej warstwie. W warstwie brzmień językowych - zachodzi gdy dzieło literackie jest utrwalone w druku, nie podaje brzmień a ich graficzne odpowiedniki. Sfera możliwej zmienności - ton wypowiedzi (ale może być on wyznaczony przez sens zdania / sytuację, w jakiej dochodzi do wypowiedzi);

• niedookreślenia w warstwie znaczeń i sensów - wiążą się z wieloznacznością słów i z treścią potencjalną. Znaczenie słowa zależy od kontekstu - im ściślejszy kontekst, tym wieloznaczność się bardziej zmniejsza. Może też istnieć luka między członami sensu (w obrębie zdania - skażenie tekstu lub wada kompozycji) (między zdaniami - niemożność utrzymania ciągłego toku myślowego) (umyślnie - jako niedomówienie lub celowe opuszczenie pewnego członu myślowego).

DZIEŁO LITERACKIE I JEGO KONKRETYZACJE:

• dzieło sztuki literackiej to nie jest konkretny przedmiot percepcji estetycznej - stanowi szkielet, który czytelnik zniekształca, zmienia, uzupełnia;

• s. 41 całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania, nazywam konkretyzacją dzieła literackiego;

• konkretyzacja - wpływ spotkania się dzieła i czytelnika;

• konkretyzacje różnią się między sobą i różnią się od samego dzieła.

Różnice między konkretyzacjami a dziełem:

1. w warstwie brzmieniowej - pojawiają się przy konkretnym materiale głosowym, tekst nabiera określoności, żywości, cielesności. Niektóre dzieła jednak tracą na wartości przy takiej konkretyzacji;

2. zaktualizowanie składników potencjalnych - wyglądów (w dziele wyznaczonych tylko schematycznie) wyobrażeniowych, potencjalnych elementów znaczeń i jakości estetycznie aktywnych (jakości zmysłowe, formalno-konstrukcyjne, harmoniczne, metafizyczne);

3. w warstwie przedmiotów przedstawionych. Uzupełnienie ma znaczenie dla stopnia wierności rekonstrukcji i dla wartości estetycznej. Uzupełnienia w konkretyzacjach mogą odebrać wartość dziełu (albo nadać). Tylko 1 typ konkretyzacji uzyskuje się w postawie estetycznej;

4. poszczególne części konkretyzacji rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie przeżyć czytelnika;

5. położenie konkretyzacji dzieła wobec czytelnika - dzieło samo nie zajmuje położenia w stosunku do świata / czytelnika. Konkretyzacja zwraca się zawsze jakąś stroną ku czytelnikowi. Czytelnik ustawia sobie dzieło. Centrum uwagi czytelnika kieruje się na warstwę przedmiotową dzieła, do wyraźniejszej aktualizacji dochodzi też warstwa wyglądowa. Brzmieniowa i znaczeniowa - mało ważne.

Nigdy nie będzie czytelnik równocześnie odbierał identycznie wszystkich warstw dzieła, zawsze będzie jakaś orientacja dzieła w konkretyzacji wobec czytelnika.

Dzieło sztuki literackie + jego wartości artystyczne - poetyka, nauka o literaturze.

Przedmioty estetyczne powstałe podczas czytania dzieła estetyka.

3

---