POETYKA SOCREALIZMU (REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO)
I SOCREALIZM - RYS HISTORYCZNY
Literatura rosyjska (ściślej mówiąc - radziecka; w ramach przypomnienia: ZSRR istniał od 1922 r.) po rewolucji październikowej miała przede wszystkim odzwierciedlać życie narodu, rozwój technologii i walkę o budowanie dobrej, socjalistycznej przyszłości. W drugiej połowie lat 20. artyści pozostawali jeszcze stosunkowo wolni, uznaje się ten czas za bardzo owocny okres literatury Związku Radzieckiego - Partia ograniczała się głównie do przyznawania Nagrody Leninowskiej (potem również Stalinowskiej; pierwszą najpierw przyznawano tylko naukowcom, drugą ustanowiono w 1939/1940 r.), którą otrzymywali autorzy zwykle za teksty poświęcone tematyce bolszewizmu i wojny domowej (otrzymał ją m.in. Szołochow i, dwukrotnie, Tołstoj). Dodatkowo Lenin zakładał realizację planu monumentalnej propagandy: budowę pomników wielkich rewolucjonistów, działaczy, artystów itd. - utrwalenie dorobku kultury związanej z komunizmem. Przez to najbardziej prężnie rozwijały się dziedziny sztuki, które łatwo trafiały do odbiorców: plakat, rzeźba itp. Wielu artystów dążyło jednak do poszukiwania własnych dróg twórczych. Ta swoboda i wynikający z niej chaos coraz bardziej kłócił się z planowaną przez władzę koncepcją życia publicznego i totalitarnymi zapędami. Władze potrzebowały jednolitego prądu artystycznego, który zrzeszałby większość artystów.
Przekształcanie życia artystycznego rozpoczęło się w ZSRR w 1932 r. uchwałą Partii „O przekształceniu organizacji literacko-artystycznych”, która rozwiązywała wszystkie dotychczasowe ugrupowania twórcze, powołując na ich miejsce jedno, całkowicie kontrolowane przez komunistów. Jednak szczegółowe założenia nowej „metody twórczej” przedstawiono dopiero w 1934 r. na Zjeździe Pisarzy Radzieckich. Założenia te sformułował pisarz Maksym Gorki (jego powieść „Matka” z 1906 r. jest zresztą uznawana za zapowiedź socrealizmu), miał na nie wpływ także teoretyk literatury Andrzej Żdanow (postulował rozszerzenie socrealizmu na wszystkie dziedziny sztuki)
POLSKI SOCREALIZM:
W Polsce socrealizm został wprowadzony w dużej mierze pod presją Włodzimierza Sokorowskiego, wiceministra, a później ministra kultury i sztuki. Został uznany za obowiązującą metodę twórczą w styczniu 1949 r. na tzw. IV Walnym Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich, który to Związek zmienił również na tym zjeździe nazwę na Związek Literatów Polskich (uwaga! Muszę spytać p. Wróbla o to, jak to było z tymi związkami, to jest która nazwa była wcześniejsza i na którą zmieniono - źródła podają sprzeczne informacje, ale większa ich liczba wskazuje na to, że najpierw był ZZLP, a potem ZLP).
Książki radzieckie popularne w Polsce: „Jak hartowała się stal” Mikołaja Ostrowskiego, „Opowieść o prawdziwym człowieku” Borysa Polewoja;
Okres socrealizmu w Polsce jest zróżnicowany wewnętrznie. Jako najważniejsze daty wyróżnić można:
1951 r. - do tego roku liczba utworów socrealistycznych stale się zwiększa, potem stopniowo pojawia się ich mniej; powrót do Polski Słonimskiego; wyjazd Miłosza do Francji; Ludwik Flaszen wygłasza na forum Sekcji Prozy oddziału ZLP w W-wie referat „Nowy Zoil albo o schematyzmie” - odruch buntu przeciw socrealistycznym ograniczeniom;
1953 r. -śmierć Stalina; nasilenie się terroru i twórczości panegirycznej na cześć Stalina (również przemianowanie Katowic na Stalinogród); aresztowanie kardynała S. Wyszyńskiego;
1954 r. - powstanie Studenckiego Teatru Satyryków;
1956 r. - tzw. odwilż gomułkowska/polski październik: stan napięcia po wydarzeniach czerwca, konieczność zmian; groźba interwencji Armii Czerwonej w Polsce; przywrócenie Gomułki na stanowisko I sekretarza, zapowiedź reform; przywrócenie nazwy „Katowice”, uwolnienie kard. S. Wyszyńskiego, częściowe odejście od stalinowskich metod rządzenia; w dziedzinie sztuki: osłabienie cenzury; dotąd nie wolno było w jakikolwiek sposób krytykować w utworach państwa - pierwszy raz w maju 1956 r. Hłasko w tomie „Pierwszy krok w chmurach” odcina się od poetyki socrealistycznej, po raz pierwszy prezentując np. trudności życia we współczesnej Polsce (opowiadanie „Odlatujemy w niebo”) - wyjątek: „Baza sokołowska”; pojawienie się czasopisma „Polityka” (1957), ogromne zaangażowanie w przemiany społeczne tygodnika „Po prostu”;
II POETYKA SOCREALIZMU
Założenia:
- ścisły związek dzieła z rzeczywistością (ale z uwzględnieniem propagandy - czyli przedstawienie rzeczywistości socjalistycznej w różowych barwach);
- uwzględnienie partyjności (zgodność światopoglądu z linią partii);
- ideowość (wierność zasadom marksizmu-leninizmu; człowiek ma przekraczać naturę, a pokonywanie jej to również pokonywanie siebie);
- ludowość (kreowanie świata z perspektywy ludu pracującego miast i wsi - a więc z perspektywy zwykłego, szarego człowieka);
- typowość (prymat oficjalnej wizji świata; człowiek jest poddany konieczności historycznej; historia bierze górę nad moralnością; powielanie „dobrych” i „złych” wzorców osobowych - dobre: robotnik ze sztandarem, sekretarz partii, będący człowiekiem pomysłowym, prawym, przedsiębiorczym oraz opiekunem i przewodnikiem, robotnik, inżynier; złe: imperialista, spekulant, kułak, czyli bogaty chłop, przedstawiany jako gruby, o czerwonej, nalanej twarzy, ksiądz; postaci znaczące, o symbolicznych nazwiskach czy wyglądzie);
- perswazyjność;
- „hagiografia” - podlegali jej byli przedstawiciele władzy w ZSRR, a w Polsce - komuniści; przedstawiano ich niemal jak średniowiecznych świętych
2. Typowy gatunek - POWIEŚĆ PRODUKCYJNA („produkcyjniak”):
- wiele cech wspólnych z pozytywistyczną powieścią tendencyjną;
- ogromny schematyzm - musiała podlegać zasadom socrealizmu, więc zwykle schemat był ten sam, elementy zmieniały się tylko nieznacznie;
- głównym tematem była praca jako źródło szczęścia i najwyższe dobro oraz człowiek zmagający się z materią podczas budowy szczęśliwego socjalizmu;
- bohater - często ktoś „dojrzewający”, zdobywający dopiero świadomość klasową - zwykle pod wpływem członków partii;
- kilka stałych wątków: zmagania z materią; demaskowanie wrogów klasowych i ustrojowych (sabotażystów, przedwojennych inteligentów, imperialistycznych szpiegów); dobre zakończenie;
- bardzo wyraźna typowość bohaterów - dobre i złe wzorce; uproszczenia psychologiczne;
- optymistyczna i dydaktyczna wymowa;
- maksymalnie przystępna forma, odrzucenie eksperymentu, metaforyki i zbędnej symboliki;
- odbiorcą miał być prosty człowiek pracy;
- język: wprowadzenie do literatury języka używanego przez „lud pracujący” - języka gazet, przemówień politycznych; język propagandy, perswazyjność!; nowomowa; rytualizm mowy - w określonych sytuacjach używano określonych kalek słownych;
- przykłady: Traktory zdobędą wiosnę Wiktora Zalewskiego, Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Scibora-Rylskiego, Na przykład Plewa Bogdana Hamery, Lewanty Andrzeja Brauna, Przy budowie Tadeusza Konwickiego;
3. Poezja socrealistyczna:
- mniej poczytna niż powieść;
- skrajnie skonwencjonalizowana;
- często występował podmiot zbiorowy lub brak indywidualizacji podmiotu lirycznego - poczucie wspólnoty;
- patos;
- często panegiryki na cześć władzy lub paszkwile przeciw zachodnim politykom;
- bardzo popularne wiersze okolicznościowe (np. z okazji urodzin Stalina/po jego śmierci);
- wiersze o budowie socjalizmu;
- żarliwość ideowa;
- całkowite podporządkowanie celom propagandowym i agitacyjnym;
- przykłady:
W. Broniewski, Most Poniatowskiego
Drogi zburzone,
miasta w ruinie,
historia
gnie nas i łamie,
lecz - "nie zginęła",
nigdy nie zginie,
my ja dźwigniemy
sami!
Sterczą pod niebo gruzy Warszawy,
wre robota nad rumowiskiem.
Z gruzów zwycięstwa,
z odłamków sławy
most budujemy
przez Wisłę.
Lud,
co przed wrogiem karku nie schylal,
dźwiga
za przęsłem przęsło.
Filar pod niebo!
Łuki na filar!
Wzwyż!
W dal!
W socjalizm!
W zwycięstwo!
Most-narodowi,
roboczym masom,
niech przezeń przejdą
wojskiem.
Trzeba zapału,
trudu i czasu.
Most budujemy:
Polskę.
K. Gruszczyński, Płomień czerwonych krawatów
...3 razy tak
demokracji znak to.
Głosuj na pierwsze: Żarówka,
na drugie głosuj: szkoła,
na trzecie: traktor.
Już noc.
Przeszyte seriami gwiazd
konają tłumy obłoków.
Chyłkiem ku wiosce
skrada się las.
Wołaj dziewczyno, wołaj dziewczyno -
na pierwsze: lud,
na drugie: wolność,
na trzecie: pokój.
Młodzi Ormowcy
patrolują u wrót
dzisiejszej nocy
I giną.
Adam Ważyk, Rzeka
Mądrość Stalina
rzeka szeroka,
w ciężkich turbinach
przetacza wody,
płynąc wysiewa
pszenicę w tundrach,
zalesia stepy,
stawia ogrody.
W gmachu imperium strop się ugina
pękła kolumna.
Wstępuje z głębin
mądrość Stalina,
rzeka podskórna.
Wiktor Woroszylski, Wiosna
A w Nowej Hucie - polska wiosna.
Place, rowami przeorane,
pachną wspomnieniem Komsomolska,
gdy pierwszy dźwig podnosi ramię,
gdy w chmurze kurzu przemknie ciągnik,
a za nim - stu ciągników bractwo,
gdy lokomotyw gwizd przeciągły
wtacza na stację nowy transport
cegieł i belek, które żyją -
życie im dały ludzkie ręce,
gdy betoniarka krótką szyją
kręci i mruczy: prędzej, prędzej!...
A w Nowej Hucie - polska wiosna.
Przyjaźni doskonałym prawem
inżynier schyla się nad planem
w mieście o dźwięcznej nazwie: Moskwa.
I oto w podkrakowską ziemię
nie istniejący jeszcze gmach
fundament wpuszcza jak korzenie
już ściany piętrzą się, już dach
na ściany się wdrapuje zręcznie,
już dymi komin zasapany,
z nowego kranu woda cieknie,
na oknach lśnią słoneczne plamy...
Szymborska Wisława, Lenin
Że w bój poprowadził krzywdzonych,
że trwałość zwycięstwu nadał,
dla nadchodzących epok
stawiając mocny fundament -
grób, w którym leżał ten
nowego człowieczeństwa Adam,
wieńczony będzie kwiatami
z nieznanych dziś jeszcze planet.
4. „Socrealizm po socrealizmie”, czyli przejawy socrealizmu po 1956 r.:
- Władysław Machejek - symbol literackiego pustosłowia;
- „Czterej pancerni i pies” (książka dla młodzieży Janusza Przymanowskiego i serial) - bohaterstwo, ludzie przekraczający bariery, „człowiek radziecki”;