Specjalne potrzeby edukacyjne

-dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim

''Miłość oznacza akceptację dziecka,

a to jest najważniejsze w każdejszkole.”

J. Korczak

Kto to jest dziecko upośledzone?

Jak funkcjonuje?

Czy tak samo patrzy na świat jak inne dzieci?

Jak możemy mu pomóc?

W polskich szkołach znajduje się wiele dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju. Są wśród nich także dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim. Napotykają one na wiele trudności przy opanowaniu programu szkolnego. Ich przyczyną jest przede wszystkim słabsza sprawność intelektualna.

Dokonanie charakterystyki dziecka upośledzonego umysłowo wymaga dokonania pewnego podziału - na dzieci z normą i na te poniżej niej.

To pewne ryzyko. Niebezpieczeństwo polega na różnicowaniu negatywnym. A przecież każde dziecko chce uczyć się tego samego, bawić tak jak inne.

Każde dziecko rozwija się i doskonali swoje umiejętności, które nabywa.

Rozwój dzieci niepełnosprawnych umysłowo podlega tym samym prawom, co rozwój dzieci prawidłowo rozwijających się.

Odmienność rozwoju polega na innym tempie zachodzących w jego toku przemian i na specyficznych ograniczeniach w funkcjonowaniu.

W jednym i drugim przypadku rozwój wymaga innej stymulacji ze strony środowiska, innych środków, metod, pomysłów do pracy z tymi dziećmi.

W sytuacji dzieci z upośledzeniem umysłowym jest to jeszcze o tyle ważne, że często ich kontakt ze światem utrudniają dodatkowe choroby, ograniczające integrację.

Pojęcie - upośledzenie umysłowe - jest bardzo szerokie, ze względu na

• zróżnicowany stopień upośledzenia umysłowego

• na zaburzenia zachowania

• sprawność motoryczną

• motywację

• emocjonalność

• dysfunkcje, jakie mu towarzyszą.

Jak więc widać upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do sfery poznawczej, ale i osobowości człowieka.

Przy czym należy pamiętać, że każdy z nas jest inny. Dlatego nie można danemu dziecku upośledzonemu umysłowo przypisywać w jednakowym stopniu tych wszystkich właściwości, które występują w całej populacji tych dzieci.

Każde bowiem dziecko upośledzone umysłowo charakteryzuję się nieco innym obrazem rozwoju, co wyraża się w różnymi poziomami jego osiągnięć w poszczególnych zakresach.

W zależności od doboru kryteriów i ujęcia problemu upośledzenia umysłowego - różne jest jego definiowanie.

Ogólnie przyjmuje się, że upośledzenie umysłowe to niższa niż przeciętna sprawność intelektualna, która powstała w okresie rozwojowymi jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie:

• dojrzewania

• uczenia się

• społecznego przystosowania

Istotą upośledzenia umysłowego są różnego rodzaju uszkodzenia centralnego układu nerwowego, a przede wszystkim kory mózgowej.

Obok terminu - upośledzenie umysłowe - używa się także określeń: niedorozwój umysłowy, osłabienie sprawności psychicznej, opóźnienie rozwoju umysłowego.

W Polsce, w pedagogice najczęściej posługujemy się terminem - upośledzenie umysłowe, zaś w medycynie określeniem - oligofrenia (greckie: oligoz - mało, phren - myśl, umysł).

Zgodnie z przyjętymi przez Światową Organizacje Zdrowia rozróżnia się cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1. upośledzenie w stopniu lekkim

2. upośledzenie w stopniu umiarkowanym

3. upośledzenie w stopniu znacznym

4. upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Cięższe stopnie upośledzenia umysłowego mogą wynikać z zaburzeń genetycznych, spożywania przez kobiety ciężarne alkoholu, stosowania narkotyków, a także czynników, które wystąpiły podczas porodu.

Lekkie upośledzenie umysłowe jest najczęściej wynikiem oddziaływania czynników środowiskowych - głównie rodzinnych oraz dziedziczenia.

Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą upośledzenia .

Jednocześnie stanowią one najliczniejszą grupę w populacji osób niepełnosprawnych, bo aż 75%.

Podstawą rozpoznania lekkiego upośledzenia umysłowego są głównie:

• iloraz inteligencji

• iloraz dojrzałości społecznej

Osoby dorosłe lekko upośledzone umysłowo nie przekraczają poziomu intelektualnego 12 - 13 latka o prawidłowym rozwoju umysłowym, a ich dojrzałość społeczna nie przekracza poziomu 16 - 18 letniej młodzieży nie odbiegającej od normy.

Przystępując do charakterystyki dzieci upośledzonych w stopniu lekkim pragnę podkreślić, iż ten stopień upośledzenia jest trudny do scharakteryzowania ze względu na to, że defekty intelektualne nie są tak widoczne jak u dzieci upośledzonych w stopniu znacznym czy umiarkowanym.

Mimo tych trudności można ustalić pewne cechy typowe dla tej grupy osób.

U dzieci upośledzonych w stopniu lekkim przejście przez kolejne etapy rozwoju poznawczego jest wolniejsze niż u dzieci z norma intelektualną.

Spowolnionemu rozwojowi ulegają zwłaszcza takie czynności poznawcze jak:

• uwaga

• pamięć

• spostrzeganie

• wyobraźnia

• myślenie i orientacja przestrzenna

Głównym składnikiem w procesie poznawczym jest myślenie.

Dzieci te charakteryzuje przede wszystkim:

• upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego

• obniżenie ciekawości i dociekliwości

• nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczna całość (stąd ubóstwo wnioskowania i sądów)

• szablonowość

• duża trudność w zakresie przyswajania i tworzenia uogólnień

• ujmowanie podobieństwa pomiędzy dwoma niekiedy trzema pojęciami

• kojarzenie wyobrażeń - konkretów, myślenie o charakterze konkretno - obrazowym i sytuacyjnym

Skutkiem tego jest ograniczenie czynności dzieci upośledzonych umysłowo, które z trudem przyswajają pojęcia, reguły, zwłaszcza matematyczne czy gramatyczne, społeczne, moralne.

Z trudem wnioskują, a więc nie umieją rozwiązać zadań, szczególnie nowych, o treści teoretycznej. Próbują wtedy zastosować dawny, znany schemat.

Dla dzieci tych problemem jest także przejście od zadań wymagających myślenia do zadań, których rozwiązanie wymaga zmiany dawnego sposobu myślenia na nowy.

Szczególnie zwolniony i charakteryzujący się wąskim zakresem jest proces spostrzegania.

Dziecko z upośledzeniem umysłowym spostrzega w danym momencie mniejszą część niż dziecko z normą. Niektórzy specjaliści pracujący z tymi dziećmi twierdzą , że widzą one kolejno, a nie od razu.

Zaburzenia w postrzeganiu wiążą się ze słabo rozwinięta funkcją analizy i syntezy.

Dlatego też osłabiony jest proces widzenia barw, spostrzegania odrębnych przedmiotów, powiązania elementów w całość.

Aby czynić spostrzeżenia potrzebna jest uwaga.

Jest ona nietrwała i łatwo odwracalna. Bardzo słaba jest jej podzielność.

Jest to jedna z głównych przyczyn trudności na jakie napotykają dzieci upośledzone przy wykonywaniu zadań, wymagających zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie.

Z niedorozwojem umysłowym wiąże się też słaba wyobraźnia.

Dlatego dziecko takie nie rozumie często czytanek czy opowiadań. Trudno mu sobie wyobrazić opisywanych w nich sytuacji, zwłaszcza, które nie są mu znane z doświadczenia.

Ponadto często występuje zaburzenie wyobraźni przestrzennej.

Trudności w uczeniu się są spowodowane także zaburzeniami pamięci. Dotyczy to głównie pamięci logicznej. Stąd trudności w trwałym zapamiętaniu treści powiązanych logicznie. Pamięć mechaniczna bywa zadowalająca, a czasami nawet bywa bardzo dobra. Dzieci potrzebują jednak wielu powtórzeń połączonych z urozmaiconą treścią jaką im przekazujemy.

Często u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim występuje zjawisko uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia lub przedmiotu, które przestały być już aktualne, ale w ich pamięci nadal są silne.

Kolejną charakterystyczną cechą jest dla tych dzieci uboższy zasób słów.

Ubogie słownictwo nie zawsze jest adekwatne. Bardzo często występują dyslalie, głównie u uczniów klas młodszych.

Zaburzenia mowy wpływają na powstanie zaburzeń emocjonalnych, te natomiast pogłębiają trudności w porozumiewaniu się werbalnym z otoczeniem.

W zakresie zaburzeń społecznych dzieci upośledzone w stopniu lekkim wyróżnia przede wszystkim labilność emocjonalna.

Charakteryzuje się ona wybuchami złości, agresywnymi zachowaniami, szybszym niż u innych dzieci zniechęcaniem, rezygnacja połączoną z płaczliwością, biernością i zahamowaniem.

Ponadto obserwuje się zachowania skrajnie przeciwne, takie jak: brak dystansu, lepkość uczuciową, natrętne zachowania.

Defekt intelektualny wpływa na całą osobowość dziecka z upośledzeniem w stopniu lekkim.

Dlatego ma on trudności w przystosowaniu się i podporządkowaniu.

Aby jednak obraz tych dzieci był pełny należy dodać, iż dzieci te mają często uzdolnienia o charakterze artystycznym.

Warto także zapamiętać, iż upośledzenia umysłowego nie można traktować jako coś całkiem statycznego. Te dzieci rozwijają się pod wpływem odpowiedniej stymulacji ze strony rodziców, nauczycieli i innych środowisk.

W pracy z dzieckiem upośledzonym należy zwracać uwagę nie tyle na braki w jego zachowaniu, ale przede wszystkim uwzględniać to, co w dziecku jest najmniej zaburzone i co może mu pozwolić przezwyciężyć niedoskonałości.

Szczególnie zwracam państwa uwagę na sferę emocjonalna i motywacyjną.

Uważam, że najskuteczniejsza metodą w osiąganiu zachowań pożądanych jest nagradzanie, stosowanie pozytywnych wzmocnień, najlepiej bezpośrednio po wykonanej czynności.

Warunkiem do pracy z dziećmi z upośledzeniem w stopniu lekkim jest stworzenie atmosfery bezpieczeństwa, spokoju, rozluźnienia, akceptacji.

Wymienione powyżej trudności nie muszą przejawiać się w każdym przypadku. Każdy z naszych uczniów jest inny, jego poziom funkcjonowania w szkole, zachowanie, możliwości i ograniczenia są indywidualne. Zebranie sytuacji z jakimi nauczyciel może się spotkać ma za zadanie uświadomić mu na co musi zwrócić baczną uwagę podczas obserwowania ucznia. Uświadomienie rodzaju problemu jaki napotka pozwoli mu stworzyć plan działania. Inaczej mówiąc, żeby pracować musimy dokładnie wiedzieć co chcemy osiągnąć i jaką drogą do tego celu dążyć.

Jak pracować z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną:

• okazywać dziecku swoje zainteresowanie

• bazować na czynnościach prostych, znanych i lubianych przez dziecko

• prowadząc zajęcia pracować na konkretach, uczyć teorii w powiązaniu z praktyką

• szukać z uczniem porozumienia wszystkimi kanałami komunikacji

• stosować pozytywne wzmocnienia

• stopniować swoje wymagania w stosunku do ucznia

• systematycznie kontrolować wykonywane przez ucznia czynności

• nie eliminować z zajęć, nie stawiać żadnego kryterium uczestnictwa

• dostosować swoje działania do możliwości i zainteresowań dziecka

• przekazywać krótkie i precyzyjne komunikaty słowne

• pozwalać na wielozmysłowe poznawanie wiedzy z danego przedmiotu

• zapewniać bezpieczeństwo w klasie

• pamiętać, że agresja nie jest chorobą wynikającą z upośledzenia umysłowego

• każdy przejaw agresji należy traktować jako wołanie o pomoc, sygnał

• ważne jest dawanie jakiegoś zadania do wykonania, funkcji do pełnienia

• starać się nie wprowadzać rywalizacji w grupie

• nie blokować i nie ograniczać ucznia, ale korzystać z danych możliwości i sprzyjających rozwojowi cech osobowości

• dać uczniowi prawo do wyrażania swoich uczuć

Cechy sprzyjające procesowi dydaktycznemu:

• dobra pamięć mechaniczna, bardziej lub mniej zadawalające myślenie konkretne

• dobra orientacja w sytuacjach niezbyt skomplikowanych, dobrze im znanych-proste, często mechaniczne prace mogą być wykonywane przez nich lepiej niż przez osoby z  normą intelektualną;

• możliwość przyswojenia sobie określonego zasobu wiedzy, umiejętności, opanowania techniki czytania, pisania, liczenia (wiedza na poziomie programu szkoły dla upośledzonych umysłowo  w stopniu lekkim);

• w miarę prawidłowa orientacja w stosunku do osób, miejsc i czasu;

• jednokierunkowe uzdolnienia-do najczęściej występujących należą uzdolnienia manualne, czasami pamięciowe, zdolności do rysunków, zajęć praktyczno-technicznych, czasami, choć rzadko do muzyki.

Cechy utrudniające proces dydaktyczny:

• częstsze niż u jednostek normalnych uszkodzenie zmysłu wzroku, słuchu, kalectwa narządów ruchu, zaburzenia motoryki

• odchylenie od normy w rozwoju umysłowym

• gorsze funkcjonowanie takich procesów, jak: spostrzeżenia, uwaga, pamięć, myślenie i mowa

• trudności w dochodzeniu do pojęć, analizy, syntezy, abstrahowania i wnioskowania

• brak samodzielności i inicjatywy w działaniu nadmiernie pobudliwi lub zahamowani

• niedorozwój uczuć wyższych, tj. społecznych, moralnych, patriotycznych, estetycznych

• większa niż u dzieci normalnych niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomagania w zakresie kontroli, niestabilna  nieadekwatna samoocena

• gorsza samokontrola i mniejsza odpowiedzialność oraz uspołecznienie

• charakterystyczne dla niektórych dzieci takie cechy, jak: egocentryzm i egoizm, dla innych: nieśmiałość i brak wiary we własne możliwości, poczucie mniejszej wartości

• trudności powiązania nowej wiedzy z wcześniej posiadaną, duże trudności w stosowaniu zdobytej wiedzy w konkretnym działaniu

• brak pomysłowości

• częsty brak równowagi między procesami pobudzania i hamowania-uczniowie są labilni emocjonalnie

Ogólne wskazania do pracy wychowawczej z uczniem upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim:

1. Bardzo ważne w pracy wychowawczej jest dokładne poznanie ucznia i jego środowiska.        

W pedagogice upośledzonych umysłowo jest sformułowana specjalna zasada ,,gruntowej znajomości dziecka i warunków jego życia”. Jest to potrzebne ze względu na duże zróżnicowanie cech dzieci, zależnych w dużym stopniu od środowiska.
Do podstawowych metod poznania dziecka i środowiska można zaliczyć:

• obserwacja dziecka w różnych miejscach i sytuacjach (na lekcji, na boisku sportowym, podczas przerwy, podczas wycieczek, w domu rodzinnym lub internacie, podczas wywiadu środowiskowego)

• analiza dokumentacji dziecka: lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej

• analiza wytworów pracy dziecka (rysunków, prac manualnych, wypracowań i zadań domowych)

• wywiad środowiskowy.

Dokładne poznanie ucznia jest podstawą postawienia uzupełnienia wcześniejszej diagnozy. Diagnoza ta nigdy nie ma charakteru ostatecznego i wymaga ciągłego aktualizowania.

2. W funkcjonowaniu uczniów (nie tylko upośledzonych) ważne jest dokładne poznanie ich zachowań i odpowiednia ich interpretacja oraz ocena .

Jest to potrzebne do właściwego postępowania wobec ucznia, reagowania na czasami zaskakujące nas zachowania, jak i do planowania pracy wychowawczej. Badania wykazują, że o ile dzieci o normalnym rozwoju przyswajają sobie pewne zasady zachowania się niejako mimochodem (w procesie wychowywania w rodzinie , w środowisku rówieśniczym), o tyle dzieci upośledzone umysłowo wymagają specjalnych zabiegów ze strony opiekunów. Brak odpowiednich oddziaływań prowadzi do występowania zaburzeń w zachowaniu, które przypisuje się często upośledzonym umysłowo,  a które faktycznie mają charakter wtórny, połączony z zaniedbaniami wychowawczymi.

3. Prawidłowa praca wymaga ścisłej współpracy nauczyciela z rodzicami, opiekunami.

Oddziaływania zapoczątkowane w szkole powinny być kontynuowane w domu. Ze względu na niski poziom życia materialnego oraz kulturowego w wielu rodzinach wychowujących dzieci upośledzone nauczyciel  w dużym stopniu zdany jest przede wszystkim na własną działalność. Istnieje potrzeba otoczenia dziecka dłuższa opieką, np. w świetlicy, włączenia do różnych zajęć pozalekcyjnych itp. Potrzebne są często działania skierowane na rodzinę, tam gdzie brak zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka.

4. Pomoc dziecku upośledzonemu w szkole wymaga współpracy nauczyciela z różnymi specjalistami ze względu na złożone często zaburzenia u dzieci. Będzie to współpraca z lekarzem, psychologiem, logopedą, instruktorem od gimnastyki korekcyjnej i innymi.

5. Dzieci upośledzone przebywające w szkole nie powinny być w jakikolwiek sposób odróżnianie od innych przez nadanie im odpowiednich etykiet (np. upośledzonych umysłowo, niedorozwiniętych itp.).

Każde dziecko posiada różne możliwości i potrzebuje mniejszej lub większej pomocy ze strony nauczyciela, kolegów. Ważne jest wytworzenie w klasie prawidłowej, życzliwej atmosfery wokół dzieci upośledzonych umysłowo zarówno ze strony kolegów, rodziców, jak i innych pracowników szkoły. Potrzebna jest pełna akceptacja tych dzieci. Pomoc dzieciom niepełnosprawnym jest ważna także ze względu na osoby zdrowe, które mają okazje do wyrabiania właściwych postaw wobec tych osób i tych problemów.

6. Ważna jest właściwa wewnętrzna postawa nauczyciela, jego optymizm pedagogiczny przejawiający się w różnych działaniach. Konieczna jest twórcza postawa nauczyciela, ciągłe poszukiwanie nowych rozwiązań.

7. Dziecko upośledzone umysłowo powinno być włączone do prac na terenie klasy, szkoły, zwłaszcza takich, w których może mieć dobre, a czasami bardzo dobre osiągnięcia, np: pełnienie różnych dyżurów, wykonywanie prac porządkowych, prace na działce, prowadzenie hodowli i inne. Dziecko może wówczas wykazać się swoimi możliwościami i być użyteczne.

8. W pracy dziecka upośledzonego, a także w jego zachowaniu się nie należy koncentrować się na jego brakach, ale uwzględniać przede wszystkim to, co w dziecku jest mniej zaburzone i co może pozwolić przezwyciężyć inne braki.

9. Należy eksponować w klasie, na terenie szkoły, a także na spotkaniach z rodzicami prace dzieci-rysunki, prace plastyczne, zeszyty i inne, aby zmienić negatywną postawę w stosunku do ich możliwości.

Ponadto można wymienić wiele innych wskazań, które mogą być wypracowane przez każdego nauczycieli na podstawie odpowiedniej wiedzy o upośledzeniu umysłowym i dziecku upośledzonym,   a także znajomości współczesnych poglądów na wychowanie. Ważne są także własne doświadczenia w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, a przede wszystkim chęć niesienia pomocy tym dzieciom.

Charakterystyka dziecka upośledzonego w stopniu lekkim nie jest łatwa z wielu względów. Między innymi dlatego, że każdy z nas, każdy - jest inny.

Należy jedna pamiętać, że niepełnosprawny to nie znaczy gorszy.

Bez względu na wytyczne, definicje, cechy, zaburzenia i tak należy pamiętać o jednym, że mówimy o człowieku, który czuje.

To my dorośli - rodzice, nauczyciele, powinniśmy pomagać im w pokonywaniu barier - strachu, niepewności, bezradności, zagubienia, wrogości i niechęci.

Jestem przekonana, że akceptacja dziecka upośledzonego umysłowo ma istotny wpływ na jego dalszy rozwój.

A jedną z najskuteczniejszych metod jest stosowanie pozytywnych wzmocnień i kierowanie do nich „sygnałów dobroci”.

Efekty naszej pracy nie zawsze mogą być widoczne, ale nawet najmniejszy sukces tych dzieci jest dla ich opiekuna wzmocnieniem do dalszej pracy i zachęta do dalszych poszukiwań skuteczniejszych metod pracy.

11

---