Metody heurystyczne- jako metody twórczego rozwiązywania problemów

Słowo „heurystyka” wywodzi się od greckiego słowa heurisco (odkrywać, znajdować), które oznaczało umiejętność dokonywania odkryć.

Termin „heurystyka” oznacza umiejętność znajdowania, wykrywania nowych faktów i związków między nimi. Jest to nauka o twórczym, kreatywnym myśleniu i rozwiązywaniu problemów. Heurystyka jest więc wszędzie tam, gdzie występuje zjawisko twórczości. Najzwięźlejszą i dość często stosowaną definicją tego pojęcia jest „twórcze rozwiązywanie problemów”.

Definicje heurystyki zawierają wiele cech wspólnych. Można je zawrzeć zestawiając podstawowe własności heurystyki, do których należą:

• odkrywanie i tworzenie nowych rzeczy i zjawisk,

• rozwiązywanie problemów w sposób twórczy,

• wspieranie procesu tworzenia oraz rozwój cech z tym związanych,

• wykrywanie powiązań między faktami,

• samodzielne dochodzenie do prawdy,

• tworzenie hipotez,

• brak gwarancji uzyskania najlepszego rozwiązania.

Ta ostatnia cecha - brak gwarancji odniesienia pełnego sukcesu - jest jednocześnie jedną z największych wad heurystyki.

Osiągnięcia heurystyki, tj. dyscypliny zajmującej się badaniem twórczego myślenia i formułującej zalecenia, których zastosowanie umożliwia bardziej efektywne rozwiązywanie problemów, są wykorzystywane przez metody heurystyczne (heuristic method). Są to metody oparte na wykorzystaniu opinii i ocen różnych osób (ekspertów, profesjonalistów i nieprofesjonalistów) zaangażowanych w rozwiązywanie danego problemu, tj. znajdowanie i wykrywanie faktów oraz związków między nimi i formułowanie własnych nieskrępowanych osądów i propozycji rozwiązań. Metody inwentyczne (heurystyczne) -„możliwe do wielokrotnego stosowania, sposoby realizacji złożonych działań koncepcyjnych, podejmowanych dla osiągnięcia oryginalnych wyników, których rdzeniem są świadomie i celowo wykorzystywane, zorganizowane w konkretną całość narzędzia stymulacji i twórczych możliwości intelektu.

Heurystyka bywa często określana jako dyscyplina zajmująca się metodami rozwiązywania problemów w warunkach niepełnej informacji. W podejściu heurystycznym ów niedostatek informacji kompensowany jest intuicją Heurystyczne podejście do problemu oznacza rozbudzenie fantazji, wyobraźni i intuicji oraz koncentrację na twórczych elementach rozwiązywanego problemu.

Techniki heurystyczne (sposoby analizy jakościowej danego problemu) są przede wszystkim przydatne, gdy mamy do czynienia ze zmieniającym się otoczeniem i jego wpływem na daną organizację. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na przydatność metod heurystycznych do zarządzania przyszłością (myślenie strategiczne) w firmie.

Cykl organizatorski twórczego rozwiązywania problemów

Do stosowanych współcześnie metod heurystycznych należą m.in.: algorytm wynalazku (metoda Altszullera), analiza portfelowa, analogie Gordona, antytemat, burza mózgów, cerma, analiza funkcji, analiza wartości, metoda delficka, drzewo relacji, kreatyka, krytyczna ocena i analiza, gra ze słowami, kruszenie, lista kontrolna, macierz odkrycia, metoda morfologiczna, metoda Polaya, „rekontra”, superpozycje, metoda synektyczna, grafistyka, metoda sytuacyjna, „wejście-wyjście”, „za i przeciw”, wymuszanie sprzeczności (antynomie), metoda defektuologiczna, analiza kontrastowa, porównania i in.

Metoda burzy mózgów

Najbardziej znaną i prawdopodobnie najczęściej stosowaną metodą heurystyczną jest brainstorming, znany u nas jako burza mózgów (inne spotykane nazwy: metoda odroczonego wartościowania, sesja pomysłowości, metoda twórczej dyskusji). Oryginalna nazwa techniki brainstorming lub brainstorm session nadana jej przez twórcę A. Osborna przyjęła się w Polsce w jej dosłownym tłumaczeniu. Technika ta została zastosowana przez autora po raz pierwszy w 1939 r.

W ujęciu A. Osborna twórcze rozwiązywanie problemów składa się z:

1. Ustalania faktów (fact-finding) obejmującego dwa etapy:

• zdefiniowanie problemu (wybór i wyeksponowanie (highlighting) problemu),

• preparację - na którą składa się zgromadzenie informacji dotyczących problemu.

2. Poszukiwania pomysłów (idea-finding) - które oznacza ich produkowanie (producing) pomysłów poprzez ich wytwarzanie (generation);

3. Poszukiwania rozwiązania (solution-finding) - obejmującego ocenę pomysłów i wybór jednego z nich do dalszego opracowania i ewentualnego wykorzystania.

Brainstorming powinien być stosowany, zdaniem Osborna, w drugiej fazie procesu twórczego rozwiązywania problemów - poszukiwania pomysłów.

Rozmyślne wysuwanie pomysłów twórczych rozwiązań ma być ułatwione i wspierane przez reguły burzy mózgów.

Cztery podstawowe reguły burzy mózgów:

1. Krytyka jest wykluczona - dokładniej , chodzi o to, że wszelka krytyka i ocena są odłożone na później, co jest sposobem zrealizowania zasady odroczonego wartościowania. Reguła ta jest tak istotna, że wówczas, gdy w trakcie grupowej burzy mózgów, jakiś jej członek krytykuje pomysły innych albo jest samokrytyczny, przewodniczący sesji powinien natychmiast temu przeciwdziałać;

2. Swobodne myślenie jest pożądane - uczestnicy powinni być przekonani, że mogą wypowiedzieć jakikolwiek pomysł. W istocie im pomysł jest bardziej „dziki”, tym lepiej, ponieważ „łatwiej jest oswoić jakiś pomysł, niż go wymyślić”. Reguła ta ma pomóc jednostce poczuć się bardziej zrelaksowaną i mniej ograniczoną, niż to ma miejsce w zwykłych okolicznościach, poprzez zachęcanie jej do korzystania z wyobraźni oraz uwolnienie od odpowiedzialności za ocenę;

3. Ilość jest potrzebna - reguła ta jest innym wyrażeniem drugiej zasady brainstormingu, głoszącej, że większa ilość zgłoszonych idei zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się oryginalnego pomysłu;

4. Kojarzenie i ulepszanie są oczekiwane - celem tej reguły jest zachęcanie uczestników do wykorzystania pomysłów innych osób poprzez wskazywanie, jak już zgłoszone pomysły mogą być ulepszone lub połączone z innymi pomysłami.

Przedstawione reguły tworzą fundament burzy mózgów, niezależnie od tego, czy chodzi o burzę mózgów stosowaną przez jednostkę, czy przez grupę: aby uzyskać twórcze rozwiązanie, etap produkowania pomysłów musi być oddzielony od etapu ich oceny.

Brainstorming może być stosowany zarówno przez jednostkę, jak i przez grupę. Przede wszystkim jest to jednak technika zespołowego rozwiązywania problemów. W burzy mózgów wychodzi się z założenia, że duża liczba pomysłów zawiera przynajmniej kilka dobrych. Głównym celem tej metody jest więc zebranie w stosunkowo krótkim czasie dużej liczby pomysłów, aby spośród nich wybrać najkorzystniejszy. Osiąga się to podczas specjalnie organizowanych sesji twórczych.

Burza mózgów zakłada następujący tok postępowania:

1. Określenie problemu - jednym z warunków skuteczności burzy mózgów jest właściwe sformułowanie problemu, któremu ma być poświęcona. Zdaniem Osborna brainstorming jest wskazany dla problemów, które wymagają raczej znalezienia idei niż sądu. Problem powinien być przy tym tego rodzaju, aby nadawał się do wypracowania wielu różnych możliwych rozwiązań. Wybrany problem powinien być też raczej szczególny niż ogólny. Powinien być również jasno i zwięźle sformułowany, ponieważ tylko w ten sposób zrealizowane mogą być poprawnie kolejne etapy postępowania badawczego;

2. Kreowanie pomysłów - sesja badawcza prowadzona jest zespołowo. Maksymalizacja prawdopodobieństwa, że burza mózgów okaże się wartościowa, wymaga starannego doboru uczestników, lidera (przewodniczącego) i sekretarza. Uczestnicy powinni posiadać wiedzę i/lub doświadczenie w dziedzinie, w której osadzony jest problem, chociaż może okazać się rozsądne włączenie do grupy kilku osób, które nie znajdują się blisko problemu (tzw. „zielonych”), ponieważ ich pomysły mogą odzwierciedlać nowe podejście do problemu. „Otóż osoby te, których udział może stanowić nawet 1/3 ogółu uczestników, odgrywają bardzo ważną rolę. Polega ona głównie na przełamywaniu stereotypów i nawyków umysłowych u zrutynizowanych ekspertów”. Optymalna wielkość grupy burzy mózgów dla etapu poszukiwania pomysłów wynosi 12 osób. W doborze lidera należy wziąć pod uwagę jego osobowość, wiedzę i doświadczenie dotyczące problemu, a także znajomość zasad i reguł brainstormingu. Ma on do spełnienia kilka ważnych zadań: musi sformułować problem w taki sposób, aby nadawał się do „obróbki”, do niego należy dobór uczestników, musi pamiętać o swoistej rozgrzewce (warm-up session), wreszcie powinien prowadzić sesję burzy mózgów zgodnie z jej regułami i w sposób, który pozwoli grupie zaprezentować cały jej potencjał (powinien stworzyć miły nastrój prowadzenia badań, koordynować poczynania zespołu oraz zadbać, aby sesja badawcza nie przeciągała się w czasie). Sekretarz jest nie uczestniczącym członkiem grupy i należy do niego notowanie idei i pomysłów uczestników. Wszystkie osoby zapoznają się wcześniej z istotą problemu. Podczas trwania sesji członkowie zespołu szukają usprawnień danego problemu, zgłaszając swoje pomysły lub modyfikując pomysły kolegów. Może to się odbywać w formie pisemnej lub ustnej. Doświadczenie pokazuje, że optymalnym czasem trwania sesji pomysłowości jest 30 minut (chociaż spotyka się pogląd, że wystarcza 15 minut, a nawet mniej; z drugiej strony zaś spotyka się pogląd, że sesja może trwać nawet 45 minut).

3. Krytyczna ocena i analiza- w burzy mózgów produkowanie pomysłów oddzielone jest od ich oceny. Stąd też dopiero po sporządzeniu listy idei i pomysłów przedstawia się ją grupie oceniającej. Zdaniem Osborna, grupę taką można utworzyć w różny sposób. Może ona składać się z członków wcześniejszej sesji lub być utworzona z całkowicie innych osób, może być również grupą o składzie mieszanym. Jednak bez względu na to, jak grupa zostanie zbudowana, powinna składać się z osób, które w przyszłości będą ponosiły odpowiedzialność za rozwiązanie problemu. Istotną rzeczą w tym etapie jest to, aby proces krytycznej oceny i analizy uwzględnił dwie zasady: zasadę kompleksowości i zasadę kolejności. Oznacza to, że należy rozpatrywać wszystkie pomysły, analizując szczegółowo jeden po drugim na podstawie istniejących ograniczeń.

4. Wybór optymalnego rozwiązania - wybrane pomysły są przedmiotem ostatecznego określenia przez ekspertów rozwiązania problemu. Rozwiązanie problemu badawczego powinno spełniać następujące warunki:

• zgodność z celem badania;

• korzystność ekonomiczna;

• akceptacja przez wszystkie zainteresowane osoby;

• możliwość kontroli w celu podjęcia w porę skutecznych kroków zaradczych przed ewentualnym odchyleniem od przyjętego rozwiązania.

Do odmian burzy mózgów zalicza się również następujące techniki: „635” i Philips 66.

Brainwritting -635 jest jedną z ciekawszych technik heurystycznych. Jest ona metodyczno-organizacyjnym wariantem burzy mózgów, w którym ustne zgłaszanie pomysłów zastąpiono zapisywaniem ich na specjalnie przygotowanym formularzu (lub kartce papieru). W nazwie metody zawarte są wszystkie podstawowe elementy modyfikujące burzę mózgów: 6 osób, każda ma jednorazowo podać 3 pomysły w ciągu 5 minut. Każdy otrzymuje formularz, na którym pracuje indywidualnie wpisując 3 propozycje i przekazuje go osobie siedzącej obok. Następna osoba wpisuje kolejne 3 propozycje. Pomysłów nie wolno powtarzać, muszą być one nowe, modyfikujące lub rozwijające propozycje zgłoszone uprzednio. Każdy z uczestników zaznajamia się z dotychczas zgłoszonymi propozycjami. Procedurę tę powtarza się, aż formularz dokona pełnego obiegu między wszystkimi uczestnikami sesji. Metoda ta jest wydajna, ponieważ zmusza wszystkich uczestników do zgłoszenia 18 pomysłów. W krótkim czasie można więc zgromadzić 108 pomysłów. 635 jest jednak ograniczeniem swobodnego tworzenia na rzecz wymuszania pomysłów od każdego uczestnika spotkania.

Pomysły zebrane w czasie sesji podlegają wstępnej ocenie i analizie.

Technika 635 jest efektywnym narzędziem usprawniającym proces pracy. Wynika to z krótkiego okresu prowadzenia badań i z dużej liczby zgłaszanych pisemnie pomysłów, które w drodze właściwej selekcji umożliwiają optymalne rozwiązanie określonego problemu.

Inną techniką heurystyczną wykorzystywaną w badaniach organizacyjnych jest Phillips 66 Buzz Session zaproponowana przez L.D. Phillipsa. Jest ona określoną formalizacją podstawowej metody burzy mózgów. Zakłada ona pracę równolegle działających zespołów, które w krótkim czasie poszukują możliwości rozwiązania problemu.

Procedura postępowania jest następująca: 6 zespołów w ciągu 6 minut poszukuje rozwiązania, zapoznając się wcześniej z istotą problemu. Każdy zespół określa w oddzielnym pomieszczeniu maksymalną liczbę pomysłów. Po 6 minutach pracy, zespoły spotykają się, aby przedstawić wyniki swoich badań. Przewodniczący poszczególnych grup prezentują wyniki pracy swojego zespołu. Pomysły stają się przedmiotem rozważań wszystkich osób biorących udział w badaniu, po czym lista pomysłów uzupełniana jest w czasie sesji zbiorowej.

Jeżeli zgłoszone pomysły nie spełniają oczekiwań osób zainteresowanych rozwiązaniem danego problemu, wówczas powraca się do pracy w małych zespołach. Postępowanie powtarza się wielokrotnie, do momentu znalezienia odpowiednich pomysłów. Tego rodzaju stopniowe dochodzenie do listy rozwiązań akceptowanych przez wszystkich uczestników utrzymuje z pewnością atmosferę twórczej konkurencji i pozwala na stworzenie ciekawych rozwiązań.

1

3

Dostrzeżenie i identyfikacja problemu

Sformułowanie zadania heurystycznego

Powołanie zespołu do rozwiązywania zadania

Generowanie pomysłów

Wartościowanie i wybór pomysłów

Opracowanie projektu rozwiązania problemu

Konstruowanie wariantów rozwiązania problemu

Wartościowanie i wybór wariantu rozwiązania

---