Tadeusz Kowalik
MAKROEKONOMIA, rok 1
Wykłady 1-2. Powstanie makroekonomii
Do lat 1930., a nawet jeszcze zaraz po II wojnie światowej w podręcznikach ekonomii nie wyodrębniano makroekonomii. Powstała ona dopiero w latach 30. i 40 ub. wieku. To zmiany w realiach gospodarki kapitalistycznej skłoniły ekonomistów do wyjścia poza ramy analizy mikroekonomicznej. Chodzi przede wszystkim o bezprecedensowo głęboki kryzys lat 1929-33 nazywany często Wielkim, lub Wielką Depresją, który pod znakiem zapytania postawił kwestię samego istnienia kapitalizmu. Zwłaszcza że systemowi temu wypadło rywalizować z gospodarką planową, która początkowo zapewniała wysoką stopę wzrostu oraz pełne zatrudnienie. Czynnikiem dodatkowym byłą wojna światowa zmuszająca nawet zdecentralizowane gospodarki rynkowe do planowania, a więc i do zainteresowania się gospodarką jako całością. Wojna rozpoczęła także szybką dekolonizację krajów Trzeciego Świata, które stanęły przed wyborem drogi rozwoju gospodarczego. Wobec wszystkich tych wielkich wydarzeń tradycyjna ekonomia okazała się bezsilna. Dramatycznie rozmijała się z życiem. Nauczano, że głównym jej przedmiotem jest jak najlepsze wykorzystanie szczupłych zasobów. Tymczasem problemem rzeczywistym było zagospodarowanie masowego bezrobocia i niewykorzystanych zdolności aparatu produkcyjnego. Na wszystkie te nowe problemy kapitalizmu szukali odpowiedzi ekonomiści w kilku krajach równocześnie. Pragmatyczną odpowiedzią na Wielki Kryzys był Nowy Ład Franklina D. Roosvelta w USA oraz niemiecki faszyzm budujący gospodarkę wojenną. W teorii wyróżnili się Polak Michał Kalecki, paru ekonomistów szwedzkich, a zwłaszcza najbardziej znany, ekonomista brytyjski, John Mynard Keynes. Jego dzieło: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936) dało podstawy dla nowej polityki gospodarczej. Nową teorię i praktykę na niej opartą nazwano „keynesowską rewolucją”.
Keynes za podstawę swej analizy przyjął takie wielkości agregatowe, jak dochód (narodowy), podaż i popyt krajowy, fundusz płac, inwestycje, oszczędności. Powrócił więc niejako do metody Davida Ricardo, który głównym przedmiotem swych badań uczynił zmieniające się relacje pomiędzy płacami, zyskiem i rentą w ujęciu krajowym. W teorii zaś położył nacisk na popyt jako główną barierę rozwoju kapitalizmu.
Michał Kalecki rozwijał podobną teorię w nawiązaniu do marksowskich schematów reprodukcji oraz prowadzonych wespół z L. Landauem pionierskich szacunków dochodu narodowego.
Wykłady 3-4. Kapitalizm, państwo i własność a rynek
Konieczność zajęcia się drogami wyjścia z Wielkiego kryzysu oraz rywalizacja kapitalizmu z „realnym socjalizmem” (gospodarkami centralnie planowanymi) na trwałe wprowadziły do ekonomii państwo, dotąd traktowane jako coś marginesowego i zewnętrznego. Coraz większe rozmiary sektora publicznego (od 1/3 do połowy PKB) sprawiły, że rola państwa w gospodarce wykroczyła poza zwykłe korygowanie „niedoskonałosci rynku” (market failures). Dlatego coraz częściej nazwę „gospodarki rynkowe” zastępuje się bardziej adekwatnym pojęciem „gospodarki mieszane” (rynkowo-państwowych). Zajęto się też ustrojowymi podstawami współczesnych gospodarek. Ich różnorodnością instytucjonalno-organizacyjną: zwłaszcza własnością jako ich filarem.
Historia kapitalizmu wskazuje, że państwo odgrywało w wielu krajach decydującą rolę w ukształtowaniu prywatno-własnościowych podstaw kapitalizmu. Teoretyk liberalizmu J. S. Mill wskazywał, że u początków kapitalizmu legły „podbój i gwałt”, podkreślając, że i później „ustrój ten wykazuje liczne i wielkie ślady pochodzenia”. Chodzi głównie o powstanie klasy właścicieli kapitału oraz klasy pracowników najemnych. Niewiele mniej niesprawiedliwie dokonywało się przejście od gospodarki centralnie planowanej do prywatno-rynkowej w krajach postkomunistycznych. Ogólne cechy kapitalizmu (w porównaniu z `realnym socjalizmem', lub gospodarkami centralnie planowymi). Zróżnicowane systemowe współczesnych gospodarek.
Krótkie omówienie własności jako tytułu prawnego i jej treści ekonomicznej. Struktura podziału bogactwa we współczesnym świecie.
W drugiej połowie XX wieku powstało praktycznie we wszystkich krajach wysokorozwiniętych państwo opiekuńcze, co doprowadziło do gwałtownego rozszerzenia zakresu sektora publicznego, w starej Unii Europejskiej nie wiele mniejszego niż połowa PKB. Współczesna ekonomia nie może więc ograniczać się do analizy procesów rynkowych. Gospodarki bowiem są regulowane zarówno przez rynek jak i przez państwo. Podkreślając to, J. Stiglitz uważa, że było niesłuszne traktowanie państwa jako czegoś z samej istoty gorszego niż rynek. Oba regulatory maja swoje, im tylko właściwe, funkcje, i oczywiście oba mają swoje zalety jak i wady (market failures i state failures).
W wielu krajach wykłada się osobny przedmiot pod nazwą „Ekonomia sektora publicznego” (to np. tytuł obszernego podręcznika J. Stiglitza). Wpływa to także na treść i zakres makroekonomii. Państwo spełnia znacznie szerszą rolę niż funkcje najczęściej wyznaczane przez podręcznikową makroekonomię, czy makroekonomiczną politykę.
Wykłady 5-6. Podstawowe pojęcia rachunków narodowych: produkcja globalna, produkcja dodana, PKB.
Pojęcia, jakie tu wprowadzamy są z natury rzeczy znacznie mniej precyzyjne i jednoznaczne niż te, które odnoszą się do mikroekonomii. Występują tu liczne kłopoty z mierzeniem i zwłaszcza agregacją, czyli sumowaniem różnorodnych produktów i usług, zmieniających się w czasie. Dużą rolę odgrywają tu szacunek i konwencja.
Podstawowe pojęcia. Produkcja globalna a zużycie pośrednie, produkcja dodana. Nominalny i realny produkt krajowy brutto (PKB). W Roczniku Statystycznym - dochód narodowy brutto. Różnica między PKB i Produktem Narodowym Brutto. Te wielkości netto (amortyzacja). PKB na jednego mieszkańca (per capita). Dochody osobiste i dochody do dyspozycji. Podatki i transfery. Przykłady konwencji i trudności. Gospodarka nieformalna. Czy nieodpłatna praca w gospodarstwie domowym tworzy dochód? Wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne. Krytyka PKB jako głównego miernika wzrostu gospodarczego. Pominięcia. Mierzenie dynamiki gospodarczej. Wprowadzenie wymiany zagranicznej.
Wykłady 7-8. Wzrost gospodarki i rozwój społeczny
Wzrost a rozwój. Determinanty wzrostu. Bariera popytu. Inwestycje jako czynnik wzrostu. Wydajność pracy. Postęp techniczny. Inwestycje a oszczędności. Krótki i długi okres. „Paradoks” oszczędności. Mnożnik inwestycyjny. Mierniki rozwoju społecznego. Indykatory społeczne UNDP. Państwo rozwojowe.
Wykłady 9-10. Budżet i polityka fiskalna.
Budżet państwa: analiza dochodów i wydatków. Zmiany w strukturze dochodów i wydatków. Państwowe fundusze celowe. System emerytalny. Kryzys służby zdrowia. Spory wokół podatków. Przyczyny rozrastania się państwa. Kryzys państwa opiekuńczego i jego przyszłość. Deficyt i zadłużenie. „neoliberalne państwo socjalne”. Polska na tle Unii Europejskiej. Budżet państwa a budżety samorządów. Narzędzia i możliwości polityki fiskalnej. Granice polityki fiskalnej w warunkach globalizacji i integracji.
Wykłady 11-12. Pieniądz, kredyt, bank centralny, inflacja, kurs walutowy.
Jak banki stwarzają pieniądz. Obcy kapitał w bankach a kredyty. Dlaczego wiele państw zagwarantowało niezależność banku centralnego. Jak jest ona zagwarantowana w Konstytucji PRL. Różnica między Europejskim Bankiem Centralnym i amerykańską Fed. Rada Polityki Pieniężnej. Narzędzia polityki monetarnej. Różne formy regulacji kursu walutowego. Polska dyskusja nt. „schładzania” gospodarki.
Wykłady 13-14. Falowanie koniunktury. Cykl koniunkturalny i kryzysy finansowe.
Podstawowe pojęcia. Rola inwestycji i klasyczne cykle koniunkturalne. Zarys historyczny. Wzrastająca rola rynków kapitałowych. „Kapitalizm kasyna” i kryzysy finansowe. System z Bretton Woods i jego załamanie. Rezerwy walutowe jako zabezpieczenie. Współczesne propozycje regulacji rynków finansowych (J. Tobin, G. Soros, J. Stiglitz). „Recesja transformacyjna” czy „transformacja przez recesję”.
Wykłady 15-16. Bezrobocie i polityka zatrudnienia.
Kapitalizm i bezrobocie. Rodzaje i geografia bezrobocia. Przegląd sytuacji w świecie. Krytyka prawa Say'a. Czy w dobie globalizacji możliwa jest polityka pełnego zatrudnienia? Bezrobocie a ubóstwo i wykluczenie. Przyczyny nadzwyczaj wysokiego bezrobocia w Polsce. Dlaczego Lizboński program zwalczania bezrobocia nie powiódł się. Dlaczego polityka gospodarcza w Polsce jest nieskuteczna?
Wykłady 17-18. Polska w Unii Europejskiej.
Założenia polityki makroekonomicznej Unii Europejskiej. Traktaty z Maastricht i Amsterdamu. Granice integracji. „Socjalna Europa”. UE a USA. Zróżnicowanie polityki gospodarczej. Rola funduszy strukturalnych: doświadczenie Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Portugalii. Euroland i kraje dysydenckie. Co chce osiągnąć Polska? Czy i kiedy ma szansę doścignięcia. Czy wejście do Unii ułatwia rozwiązywanie kwestii społecznych (bezrobocia, wykluczenia). Jakie zmiany ustrojowe czekają Polskę.
Literatura:
Jest wiele podręczników zawierających podobny wykład podstaw makroekonomii.
W. Caban (red.). Ekonomia. Podręcznik dla studiów licencjackich, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, rozdz. 1 oraz 9-18. (Prawdopodobnie najlepszy z istniejących na rynku). Jest nowe wydanie, ale nie dotarło jeszcze do Warszawy. Albo:
R. Milewski i E. Kwiatkowski (red.), Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2006. rozdziały 1 oraz 8-19.
T. Kowalik, Systemy gospodarcze, efekty i defekty reform i zmian
ustrojowych, Wyd. Fundacji Innowacji, 2005, rozdziały: 2, 4, 5, 17.
Zaleca się też: E. V. Bowden E, J. H. Bowden. Ekonomia nauka zdrowego rozsądku. Wyd. Fundacji innowacji 2002. Rozdziały 10-16, 36 (ale uwaga, to tylko część makroekonomii).