Grzegołowska-Klarkowska - Samoobrona przez samooszukiwanie się
Organizmy żywe w toku ewolucji zostały wyposażone w narządy, procesy i wzory zachowań umożliwiające ucieczkę, walkę lub inne formy samoobrony w sytuacjach fizycznego zagrożenia. Człowiek jest nie tylko istotą biologiczną, ale też. psychiczną i społeczną. Obrona psyche jest nieodzownym warunkiem jego przetrwania. Struktury psychiczne jednostki są mechanizmem w służbie biologicznego trwania jednostki i gatunku. Raz utrwalone struktury psychiczne stale wymagają podtrzymywania i potwierdzania jako autonomiczne już byty.
Psychika
Aparat psychiczny człowieka - zbiór mniej lub bardziej uporządkowanych reprezentacji osobistego oraz zbiorowego doświadczenia emocjonalnego i poznawczego, zakodowanego w formie obrazów, słów i złożonych symboli. Aparat ten nie jest tylko biernym odzwierciedleniem doświadczeń, ale jest ich aktywnym organizatorem, stale współuczestniczącym w zapisie i odtwarzaniu tego, co minęło, oraz wyznaczającym sposób zapisu nowych doświadczeń.
Struktura „ja” - zapis doświadczeń związanych z własną osobą. Pełni na ogół centralną rolę w tworzeniu i odtwarzaniu zapisów indywidualnych doświadczeń, stanowiąc niejako ośrodek dowodzenia, do którego większość doświadczeń jest adresowana i przez który jest integrowana.
Struktura „ja” dąży do utrzymania:
stabilności w czasie,
wewnętrznej spójności,
pozytywnej samooceny,
poczucia własnej wartości.
Samooszukiwanie się wg koncepcji psychodynamicznych
Klasyczna psychoanaliza (Z. Freud)
Wyparcie - odkryte podczas analizy przypadku Anny O. przez Freuda - celowe usuwanie ze świadomości niepożądanych treści, których uświadomienie sobie rodzi ból lub konflikt moralny. Wyparcie prowadzi do uwięzienia w organizmie energii życiowej, która dąży do uzewnętrznienia się - przemieszcza się w organizmie, prowadząc do rozmaitych zaburzeń i do lęku.
Trzy etapy rozwoju poglądów Freuda na temat obrony psychicznej:
koncepcja hedonistyczna - procesy psychicznej samoobrony (mechanizmy obronne) są spowodowane cierpieniem wynikającym z konfliktu między pragnieniami człowieka a jego normami moralnymi i etycznymi.
etap homeostatyczny - u podstaw wszelkich ludzkich zachowań leżą popędy instynktowne, rozumiane jako wrodzone, biologicznie uwarunkowane siły napędowe. Źródłem mechanizmów obronnych są okoliczności zewnętrzne blokujące swobodne ujście popędów instynktownych, a skutkami ich działania są brak świadomości popędu i lęk. Smoooszukiwanie się polega na odrzuceniu istotnego elementu wiedzy o sobie samym.
Mechanizmy obronne to narzędzia, którymi ego dysponuje dla umożliwienia zaspokojenia popędów id w warunkach ograniczonych standardami i nakazami superego oraz realną, obiektywną rzeczywistością. Ego uruchamia mechanizmy obronne wtedy, gdy pojawi się lęk sygnalizujący jakieś niebezpieczeństwo dla integracji psychicznej jednostki. Reakcje obronne będą różne w zależności od tego, w jakiej fazie rozwoju psychoseksualnego zaszły ważne bolesne zdarzenia (np. bezradność, groźba utraty opiekuna). Sytuacje kojarzące się z pierwotnym bolesnym zdarzeniem z dzieciństwa rodzą lęk i uruchamiają mechanizmy obronne, które w dzieciństwie utrwaliły się dla przeciwdziałania pierwotnemu bolesnemu zdarzeniu.
Mechanizmy obronne - narzędzie obrony przed lękiem i cierpieniem wywołanymi różnymi sytuacjami przykrymi lub kojarzącymi się z przykrymi zdarzeniami z wczesnego dzieciństwa.
Neopsychoanaliza (K. Horney, E. Fromm, H. Sullivan)
Źródłem lęku są nieprawidłowości społecznych kontaktów człowieka, jego samotność, bezradność czy wrogość, izolacja społeczna i wadliwe kontakty między matką a dzieckiem. Nieprawidłowe stosunki społeczne są zarówno źródłem alienacji społecznej, jak i obronnej alienacji od samego siebie i, w efekcie, nerwicy.
Współczesna psychoanaliza (H. Kohut)
Podstawowym motywem uruchamiania mechanizmów obronnych jest groźba dezintegracji chwiejnego „ja” w wyniku nieprawidłowo ukształtowanych stosunków z ważnymi obiektami społecznymi.
Obrona poprzez ucieczkę od własnego prawdziwego „ja”
Samowiedza - Kozielecki - wiedza dotycząca samego siebie.
Reprezentacje siebie samego i siebie w świecie - system uogólnień zbudowany przez jednostkę w toku wielorakich doświadczeń osobistych i społecznych.
Struktura „ja” - uporządkowany system reprezentacji doświadczeń dotyczących własnej osoby. Utrwalona struktura „ja” wpływa na odbieranie doświadczeń, ocenianie ich oraz zapamiętywanie. „Ja” daje poczucie kontroli nad zachowaniem - dzięki niemu jest ono integralne, celowe, kierunkowe.
Cechy struktury ja (Epstein):
względna stabilność,
hierarchiczna organizacja,
służy do zrozumienia siebie.
Budowa struktury „ja”:
tożsamość - daje poczucie ciągłości, spójności, stałości, powtarzalności:
osobista tożsamość - wszystkie opisowe elementy naszych uogólnionych doświadczeń, które mają pewną stałość, powtarzalność,
tożsamość indywidualna - wszystkie składniki samowiedzy, które świadczą o naszej specyfice i unikalności, które odróżniają nas od innych ludzi,
tożsamość grupowa - elementy samowiedzy, jakie dzielimy z ważnymi dla nas grupami społecznymi, wspólne dla nas i dla ludzi, z którymi się utożsamiamy, z którymi czujemy więź,
samoocena - to, jak siebie wartościujemy.
Dwa sposoby radzenia sobie z tym, co zagraża istniejącej strukturze „ja” - elementami wiedzy o sobie, które są niewygodne, sprzeczne, niezgodne z tym, jakim siebie człowiek widzi lub chciałby widzieć:
asymilacja,
usuwanie ze świadomości.
Mechanizmy obronne stosowane w celu samooszukiwania się
Obronność percepcyjna - niedostrzeganie czy utrudnione dostrzeganie tego, co zagraża lub z zagrożeniem się kojarzy.
Zaprzeczenie - manifestowanie postawy przeciwnej do prawdziwych pragnień czy uczuć („nieprawda, że…”, „nie chcę tego…”). Jest to proces nieświadomy, osoba nie wie o tkwiących w niej tendencjach, sprzecznych z zachowaniem. Zaprzeczając swoim prawdziwym pragnieniom lub uczuciom, trzymamy je na wodzy.
Reakcja upozorowana - polega na przesadnym, sztywnym i niedostosowanym do wymogów sytuacji manifestowaniu na zewnątrz postaw, motywów i uczuć, przeciwnych do tych, które są nieświadomie odczuwane. Człowiek w ten sposób maskuje nieakceptowane przez siebie impulsy poprzez rozwój tendencji przeciwnej.
Odwrócenie - węższa forma reakcji upozorowanej, w której maskująca tendencja przeciwna przejawiana jest tylko wobec jednego obiektu. Nieakceptowane impulsy są specyficzne dla relacji z tą konkretną osobą.
Wyparcie - psychiczny mechanizm odrzucania i niedopuszczania do świadomości oraz zapominania przykrych zdarzeń, sytuacji, emocji oraz tego wszystkiego, co kojarząc się z nimi mogłoby je ponownie przywołać do naszej świadomości. Działa automatycznie, poza naszą kontrolą i musi działać stale.
Anulowanie - symboliczne lub rytualne obracanie wniwecz, unieszkodliwianie nieakceptowanych lub lękorodnych czynów czy zdarzeń, zarówno przeszłych, jak i potencjalnych (np. pokuta, wynagrodzenie winy).
Fantazjowanie - ucieczka w marzenia. Z obronnym samooszukiwaniem się mamy do czynienia gdzy fantazjowanie staje się jedyną formą radzenia sobie z poczuciem małej wartości własnej, nie idzie za tym żadne konstruktywne działanie albo świadomość granicy między fantazją a rzeczywistością ulega zamazaniu.
Obronna idealizacja - wyolbrzymianie wartości i znaczenia jakiejś osoby, grupy czy innego obiektu w celu niedopuszczenia do świadomości bolesnych i nieakceptowanych aspektów tego obiektu, związku z nim czy naszej agresji wobec niego. Punktem wyjścia do obronnej idealizacji są sprzeczne uczucia, które zostają symbolicznie rozszczepione, by następnie zaprzeczyć istnieniu tej złej części. Gdy nie możemy sami sprostać własnym ambicjom i ideałom rzutujemy je na kogoś innego, ten idealny obraz wyolbrzymiamy i nie zauważamy wad wyidealizowanej (i ukochanej) osoby.
Obronna identyfikacja - naśladowanie kogoś, kogo spostrzegamy jako wzór. Obronna identyfikacja odbywa się wyłącznie w fantazji i nie prowadzi do rozwoju osobowości. Inna postać obronnej identyfikacji polega na utożsamieniu się z obiektem, który wzbudza nasz lęk czy odrazę. Przyjmując negatywne cechy tego obiektu zmniejszamy dystans psychiczny między sobą a nim, zmniejszając tym samym zagrożenie, które z niego płynie. Identyfikując się z nim przejmujemy jego sposób kontroli nas światem, a więc we własnym odczuciu mocniejsi.
Izolacja - symboliczne unieszkodliwianie zagrożenia poprzez oddzielanie naszych uczuć od naszych działań lub inne formy pozbawiania doświadczeń ich negatywnej otoczki emocjonalnej. Jednostka izolując się od własnych emocji rozwiązuje swoje problemy emocjonalne za pomocą rozważań intelektualnych, teoretyzowania lub też poprzez zamykanie różnych, nie dających się pogodzić elementów wiedzy o sobie bądź o świecie w oddzielne „szufladki” własnego umysłu.
Kompensacja - zastępcze pokonywanie swoich braków czy defektów. Służy redukcji napięcia wynikającego z uświadomienia sobie własnych defektów czy niedociągnięć przez rozwijanie słabych stron - wtedy pierwotnie obronna czynność z czasem staje się czynnikiem rozwoju osobowości - bądź przez zmianę wady w zaletę, bądź przez zastępowanie jednej funkcji inną.
Projekcja - przypisywanie innym własnych nieakceptowanych i nieuświadomionych cech, motywów czy emocji w celu redukcji lęku i cierpienia wynikających z posiadania tych właściwości.
Przemieszczenie - zastępcze rozładowanie. Może polegać na bardziej społecznie aprobowanym sposobie rozładowania emocji lub rozładowaniu agresji na osobach słabszych, nie zagrażających (jest to mniej użyteczna forma przemieszczenia).
Racjonalizacja - usprawiedliwia lub usiłuje mylnie uzasadniać nieakceptowane impulsy, potrzeby, uczucia, zachowania i motywy tak, by mogły byś tolerowane i akceptowane. Racjonalizacja jest przejawem „fałszywego rozumowania” - dobierania niewłaściwych przesłanek do uzasadniania przykrego i nieakceptowanego stanu rzeczy. Chroni nas przed poczuciem zawodu i upokorzenia, które powstaje wtedy, gdy nie zostaną zaspokojone nasze pragnienia, gdy irracjonalnie damy się ponieść fantazjom, ale i wtedy, gdy uświadomienie sobie prawdziwych motywów naszych działań zdemaskowałoby nas przed samym sobą pokazując, że nie jesteśmy tacy szlachetni, jakimi chcielibyśmy być.
Introagresja - kierowanie agresji do wewnątrz, na samego siebie.
Sublimacja - wyrażanie i zaspokajanie popędów w sposób społecznie aprobowany oraz twórczy.
Cechy wspólne mechanizmów obronnych
celowe,
umotywowane,
ukierunkowane,
formy samooszukiwania się,
zniekształcają wiedzę o świecie,
występują gdy zagrożone jest nasze „ja”,
podłożem jest dysonans poznawczy, który powoduje lęk,
służą unieszkodliwieniu zagrożenia „ja”.
Wyjaśnienie działania mechanizmów obronnych
Psychoanaliza
Istnieją trzy obszary w ludzkiej psychice - świadomość, przedświadomość, nieświadomość. Mechanizmy obronne blokują dostęp nieakceptowanych lub bolesnych treści do świadomości.
Psychologia Poznawcza
Procesy poznawcze odbywają się poza świadomą kontrolą. Świadomość to końcowa faza złożonego procesu przetwarzania informacji. Mechanizmy obronne to produkty zastępcze tego procesu.
Badania nad mechanizmami obronnymi
Norman Dixon - badania nad obronnością percepcyjną z użyciem stereoskopu. Okazało się, że gdy pojawiały się podprogowo w polu widocznym przez prawe oko słowa zagrażające, próg wrażliwości oka lewego podwyższał się w porównaniu z progiem dla słów neutralnych.
David Holmes - badania na trzech grupach studentek, którym podawano różne wyniki rozwiązywanego przez nich zadania. Okazało się, że zarówno grupa z zagrożeniem ego, jak i grupa z jego wzmocnieniem osiągnęły gorsze wskaźniki zapamiętywania słów użytych w zadaniu niż grupa kontrolna. Wyniki wskazują na efekt zakłócenia procesu odtwarzania materiału w wyniku działania informacji wzmagającej emocje. Zakłócenie może być spowodowane wzrostem pobudzenia bądź koncentracją na treści informacji bądź zmianami motywacyjnymi. Badania podały w wątpliwość hipotezę o zachodzeniu wyparcia.
Bert Westerlundh - badania nad tym, czy wstyd uruchamia mechanizmy obronne. Podprogowo wyświetlał w ekspozycjach tachistoskopowych napis „jestem zawstydzony”. Liczba mechanizmów obronnych nie różniła się istotnie od wyników grupy kontrolnej. Jednak w sytuacji „zawstydzenia” badani ujawniali o wiele szerszą gamę różnych mechanizmów obronnych.
Grzegołowska-Klarkowska - osoby przebadane kwestionariuszami osobowości otrzymywały nietrafne wyniki. Każdy badany musiał ustosunkować się do otrzymanej charakterystyki swojej osobowości. Bardziej obronnie na naruszeni „ja” zareagowały te osoby, które miały określone cechy osobowości, a więc:
brak ciągłości tożsamości osobistej - wrażenie znacznych zmian „ja”
niska samoocena globalna - te, które uważają że wypadają słabo w większości wymiarów, jakich używały do określenia siebie
wierzyły w trafność oceny psychologa
U osób, którym obniżono poczucie własnej wartości stwierdzono najwięcej reakcji obronnych. Z kolei u osób, którym podwyższano poczucie własnej wartości stwierdzano wyższą tendencję do asymilacji (introjekcji) nieprawdziwej, ale atrakcyjnej informacji.
Harold Sackeim i Robert Gur - badanie nad rozpoznawaniem własnego głosu na nagraniu. Gdy badani nieświadomie przypisywali własny głos innemu, następował spadek odporności elektrycznej skóry, charakterystyczny dla rozpoznania własnego głosu. Gdy mylnie przypisywali cudzy głos sobie, reakcja psychofizyczna była podobna do tej, która charakteryzowała rozpoznawanie cudzych głosów. W drugim badaniu wywoływano u połowy badanych poczucie poniesionej porażki. Osoby te częściej przypisywały innym własny głos.
Warunki konieczne i wystarczające, by można było mówić o samooszukiwaniu się:
jednostka musi mieć dwa sprzeczne przekonania
dwa sprzeczne przekonania muszą występować równocześnie
jedno z tych przekonań musi być nieświadome
i ten brak świadomości jest umotywowany.
Konsekwencje stosowania mechanizmów obronnych - Hans Sjöback:
pierwotne korzyści wewnętrzne w postaci osłabienia bolesnej emocji
pierwotne korzyści zewnętrzne w postaci ograniczonego i zniekształconego zaspokojenia wypartego popędu
wtórne korzyści w postaci innych zysków osiąganych z przejawianych objawów neurotycznych, jeżeli zostaną ukształtowane w wyniku działania mechanizmów obronnych
(możliwe) wytworzenie bariery wewnątrz osobowości między id a ego - utrudnia ona pełnienie koordynująco-integrujących funkcji ego i prowadzi do zniekształcenia samoświadomości
(możliwe) rozłam w obrębie ego i zahamowanie rozwoju niektórych jego obszarów
ograniczenie energii ego (wskutek niemożności wykorzystania energii zawartej w id lub zmniejszenia się ilości ogólnie dostępnej energii z powodu dużej „energochłonności” mechanizmów obronnych
(możliwe) poważne i długotrwałe zmiany w obszarze go wskutek utrwalenia się mechanizmów obronnych jako form działania mimo ustania sytuacji konfliktowej, która je wywołała.
Ocena mechanizmów obronnych
Mechanizmy obronne oceniamy jako dobre i skuteczne wtedy, gdy zapobiegają tworzeniu się objawów neurotycznych i psychotycznych. Stanowią rodzaj „wału ochronnego” o ile są stosowane z umiarem i w ograniczonym zakresie, a nie jako trwałe sposoby radzenia sobie z trudnościami i negatywnymi emocjami.
Najwyżej wartościowanej będą te mechanizmy obronne, które przy minimalnych kosztach własnych pozwolą na maksymalne przystosowanie społeczne i społeczne korzyści.
Zgodnie z koncepcją humanistyczną (autentyczność, rozwój i wzrost) każda forma samooszukiwania się stanowi hamulec rozwoju osobowości. Z drugiej strony, człowiek może nie być w stanie rozwijać się bez samoobrony.
5