MONARCHIA STANOWA
Organizacje państwa i stanów
Szlachta - obejmowała grupę osób wywodzących się z możnych i rycerstwa. Zanim stał się stanem zamkniętym został uzupełniony o mieszczan i sołtysów o dobrej sytuacji ekonomicznej. Później szlachcic musiał być urodzony, nobilitowany (przez monarchę) za zasługi. W tym stanie obowiązywała zasada równości jedyny podział szlachty był wynikiem różnic materialnych (magnateria, szlachta średnia, drobna, zagrodowa (zaściankowa) i gołota). Pierwsze cztery to tzw. posesjonaci - właściciele ziemscy. Wiele przywilejów należało do tego stanu : prawo nietykalności osobistej (1430-1433) i majątkowej , brak możliwości pozbawienia majątku lub wolności bez orzeczenia wyroku (czerwiński 1422), sądzenie wg prawa pisanego (1422) . Unormowanie stanu szlacheckiego dokonały przywileje nieszawskie 1545 r. nadane przez Kazimierza Jagiellończyka (odtąd monarcha nie może bez zgody szlachty nakładać nowych podatków, zwoływać pospolitego ruszenia ani stanowić nowego prawa a wolę swoją ma wyrażać na sejmikach ziemskich.
Stan duchowny - jest stanem otwartym ( seminarium lub zakon ). Od 1138 przywilej łęczycki Kazimierza Sprawiedliwego dał możliwość wprowadzenia nowego prawa kanonicznego. Przywilej Ludwika Węgierskiego z 1381 przyznał duchowieństwu zwolnienie od podatków (z wyjątkami).
Podobnie przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły 1388
Mieszczaństwo - jest stanem otwartym (każdy może po wniesieniu opłaty do kasy miejskiej razem z opinią od proboszcza o dobrej opinii dostać się do stanu). W XIV w stan ten formował się. Celem było stworzenie samorządu terytorialnego tworzenie rzemiosła i nawiązywanie kontaktów handlowych. XIV-XV nasilenie lokacji miast podyktowane względami ekonomicznymi króla i prywatnych właścicieli. Dążenia do separacji miast, ograniczenie kompetencji wójta i podporządkowaniu do radzie. Wzrost znaczenia organizacji cechowej.
Chłopstwo - na początku dominowała gospodarka czynszowa. Zaczęto ograniczać wolność chłopstwa. Spadek znaczenia funkcji sołtysa na rzecz pana feudalnego.
ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
Prawa ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego (1357).
Statut wielkopolski - został wydany przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na wiecu ustawodawczym. Około 100 przepisów.
Statut małopolski - całość złożona ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu przeważnie późniejszych ustaw (cel - ujednolicenie państwa). Około 50 przepisów.
Statuty Kazimierza Wielkiego zawierały przepisy dotyczące (przekład Świętosława z Wojcieszyna):
ustroju państwa
prawa sądowego (głównie karnego)
Ze statutem małopolskim połączono później krótkie ustawy wydane na przestrzeni XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego i jego następców (ekstrawaganta), oraz artykuły o charakterze prejudykatów, tj. sformułowane jako kazusy, podające stan prawny z fikcyjnymi imionami i wyrok.
Z całości tego materiału powstały zwody, tj. redakcje statusów wielkopolskich i małopolskich. W XV wieku połączono je w statuty wielkopolsko - małopolskie. Przy sporządzaniu zwodów na zakończenie dodano tzw. petyta, czyli projekty norm prawnych.
Najbardziej rozpowszechniona była w XV wieku redakcja tzw. dygestów, obejmująca wszystkie przepisy małopolskie i wybór przepisów wielkopolskich, a mająca zasięg ogólnopolski.
Kontynuacją ustawodawstwa z czasów Kazimierza Wielkiego był status warecki, uchwalony przez sejm walny w roku 1423, a potem zatwierdzony przez króla.
Sam król wydawał przywileje indywidualne i ogólne (obejmowały ziemię lub prowincję - przywileje ziemskie lub terytorium całego państwa- przywileje generalne).
Do aktów wydawanych przez króla należały także edykty (w sprawach wyznaniowych i wojskowych), dekrety (w sprawach handlu i ceł), ordynacje (normujące organizację żup solnych).
Prawa ustanawiały także wiece lokalne, później sejmiki (XIV w.) - laudy (nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego).
Prawo dzielnicowego Mazowsza - statuty książąt mazowieckich, dość liczne, były uchwalane nieraz na wiecach międzydzielnicowych (odnosiły się do całego Mazowsza).
Prawo niemieckie
Nowe źródła prawa: ortyle Magdeburga dla miast polskich oraz wilkierze, tj. statuty uchwalane przez rady miejskie - polska odmiana prawa miejskiego.
WŁADZA KRÓLEWSKA I REPREZENTACJA STANOWA
Koronacja:
Przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa.
Osobę kandydata ustala najpierw rada królewska, a potem obioru dokonuje zjazd elekcyjny (rada królewska, szlachta, przedstawiciele miast).
Po elekcji odbywa się koronacja (pomazanie króla i akt koronacji) - dokonuje tego arcybiskup gnieźnieński.
Akt koronacji polegał na wręczeniu królowi insygniów władzy królewskiej (korony, berła, jabłka, miecza i pierścienia).
Królowie składali przysięgę liturgiczną i państwową (obowiązek przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic).
Przeprowadzenie elekcji wymagało przeprowadzenia trzech sejmów :
Sejm konwokacyjnego - zwoływał konfederację generalną (tzw. kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych , ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowychna sejm elekcyjny. Spisywanie egzorbitancji (błędów i wypaczeń)
Sejm elekcyjny - odbywał się zwykle na woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandydatów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat i izba poselska.
Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Ponadto na sejmie odbierano od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw.
Pacta conventa - bryły to umowy publicznoprawne zawierane pomiędzy obranym królem a szlachtą. Układano je na sejmie elekcyjnym. Zawierały indywidualne zobowiązania króla.
Artykuły henrykowskie - powstałe równocześnie z pacta conventa zawierały fundamentalne prawa i zasady ustroju Rzeczypospolitej. Należały do nich uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu, zwoływanie sejmu walnego co 2 lata, zaciąganie opinii senatu w sprawach wojny i pokoju. Utrzymanie wojska kwarcianego, utworzenie rady przybocznej, zapewnienie tolerancji religijnej, zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za zgodą sejmu. Niedotrzymanie przez króla postanowień uprawniało do wypowiedzenia mu posłuszeństwa w praktyce realizowano przez zawiązanie rokoszu
Zakres władzy królewskiej:
władzę królewską ograniczały przywileje szlacheckie i statuty (prawo sądowe - sejmy walne i sejmiki ziemskie)
król był zwierzchnikiem całej administracji (swoboda nominacji urzędników dworskich)
nominacja królewska na urzędy ziemskie była uzależniona od rady szlachty tej ziemi, w której urząd zawakował, a kandydat mógł pochodzić tylko spośród posesjonatów tej ziemi
król był źródłem sprawiedliwości i najwyższym sędzią (faktycznie decydującą rolę w sądzie królewskim odgrywali zasiadający w nim dostojnicy)
król utracił swobodę nominacji sędziów ziemskich, choć zachował wpływ na obsadę personalną sądów
król był naczelnym dowódcą wojska
kierował polityką zagraniczną
Rada królewska
charakter ogólnopolski
w jej skład wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie więksi), arcybiskup gnieźnieński i lwowski oraz biskupi katoliccy
królowi przysługiwało prawo powoływania innych osób do rady
funkcje rady nie były unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ na najważniejsze sprawy państwa (polityka zagraniczna, wojna, pokój, obsadzanie urzędów, bicie monety)
członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla
Sejm walny (pierwszy 1493):
Reprezentacja stanowa - z dawnych wieców rozwinęły się zjazdy ogólnopaństwowe nazywane sejmami walnymi (uczestniczyli w nich : król, dostojnicy państwowi i duchowni przedstawiciele szlachty oraz początkowo reprezentanci miast królewskich (potem spotykali się na zjazdach prowincjonalnych). Na zjazdach ogólnopolskich dokonywano elekcji królów, uchwalano statuty, oddziaływano na króla celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne to głownie ustawodawstwo. W XV na sejmy walne zaczęła przybywać szlachta nie odgrywają większej roli. Z czasem zaczęto wysyłać jedynie posłów wybieranych na sejmikach ziemskich (przewodniczył starosta)
Sejm walny:
Organizacja - składał się z 2 izb : senatu (izba wyższa), oraz izby poselskiej (izba niższa) częścią składową był też król ( posiadał uprawnienia odrębnego stanu)
Izba poselska - była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. posłowie byli reprezentantami poszczególnych ziem. Obowiązywały ich pisemne instrukcje poselskie do których musieli się stosować Do izby sejmowej nie weszli przedstawiciele miast oraz kapituł. Izbie przewodniczył marszałek. Liczba posłów 130-250.
Izba senatorska - to rada senatorska ( dawna rada królewska ). W jego skład wchodzili : wojewodowie, kasztelanowie, ministrowie oraz dygnitarze królewscy. Senatowi przewodniczył król. Nie ma pojęcia quorum lecz senatorowie mają obowiązek usprawiedliwiania nieobecności
Pierwotnie nie było stałych terminów
Kompetencje - ogólne określała konst. Nihil novi główne to ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowy uprawnienia ustawodawcze pozostawiając wydawanie edyktów w spawach miast królewskich, żydów, lenn, chłopów i górnictwa. Projekty konstytucji inicjowali : senat, król, rzadziej posłowie. Sejm uchwalał podatki (uniwesale), cła, monopole. Kontrolował podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał zagranicznych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny porządek polityki zagranicznej i zawierał traktaty i reformy systemu obronnego.
Obrady - Otwarcie sejmu inicjowała uroczysta msza święta. Po niej obrady sejmu otwierał marszałek przez powitanie króla. Następnie przedstawiano najważniejsze sprawy mające być przedmiotem obrad. Po wypowiedziach senatorów izby rozdzielały się rozpatrując oddzielnie projekty ustaw. Celem informowanie się izby schodziły się na wspólne posiedzenia. Obrady plenarne odbywały się w sali senatorskiej, w której do głosu dochodzili posłowie. Po osiągnięciu consensusu podejmowano uchwały. Na koniec uroczyste pożegnanie i msza św.
Wymóg zgody powszechnej - jednomyślności był wymogiem. Na tej podłożu wyrosło liberum veto jako sprzeciw zrywający sejm ( pierwszym był Siciński nie pozwalający na prolongatę ). Okresem upadku instytucji sejmu były czasy saskie 1697-1762, w których pomyślnie zakończono 5 sejmów. Uchwały zapadające zgodą wszystkich uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna redakcja należała do kancelarii królewskiej.
Sejmiki - od powstania sejmu 1493 rola sejmików ziemskich zmieniła się. Upadek sejmu w latach 1652-1717 przyczynił się do tzw. rządów sejmikowych.
Przedsejmowe - wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich
Relacyjne - wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych
Elekcyjne - wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego
Deputackie - coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego
Kapturowe - organizowanie na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia
Gospodarcze - podejmowanie uchwał w sprawie ziemi, podatków i wojska
Sejmiki zwoływał król ( poza elek. i deput.) na 3 tyg. Przed sejmem zwyczajnym. Najczęściej obradowano w kościele. Wybierano marszałka (większością głosów), senatorzy wygłaszali wota i podejmowano uchwały (lauda)
Konfederacje i rokosze
Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wojewódzkim służących do realizacji zamierzeń których nie mógł zrealizować król. Akt założenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Działały one niejako w zastępstwie monarchy lub dla wymuszenia określonych postulatów.
Rokosze - były to konfederacje zawiązywane przeciwko królowi (Zebrzydowski 1606, Lubomirski 1666)
URZĘDY LOKALNE I CENTRALNE
Urzędy centralne - dzieliły się na nadworne i koronne. Obejmowały one kanclerza i podkanclerzego (sprawowały je osoby duchowne, kierowały pracami kancelarii, do kompetencji należało prowadzenia korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów), podskarbich koronnego (zarządzał skarbem państwowym i król. Nadzorował mennicę, wpłaty i wypłaty, archiwum) i nadwornego (rachunkowość państwa), oraz marszałków- wielkiego koronnego (zażądane dworem, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności) i nadwornego (zastępca). Wyłoniły się z dzielnicy krakowskiej.
Urzędy lokalne - zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dzielili się na ziemskich i królewskich.
Wojewodowie - stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do kompetencji należało przewodniczenie radzie panów województwa, sejmikowi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych, jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzór nad miastami, ustalenie cenników na towary rzemieślnicze.
Kasztelanowie - utracili większość swoich kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, zasiadali w radzie królewskiej.
Podkomorzowie i sędziowie ziemscy - wykonywali zadania sądowe.
Przywilej czerwiński 1422 wprowadził zakaz łączenia niektórych urzędów.
SĄDOWNICTWO
Sądy centralne - Sąd zaczyna kontrolować orzecznictwo innych sądów. Może on skasować orzeczenie innego sądu jeżeli uzna, że sąd nadużył prawo w postępowaniu.
Sąd królewski - Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 w tym czasie występował w formie sądu nadwornego, komisarskiego (po 1504 stracił uprawnienia) i sejmowego. Największym obciążeniem było od 1523 rozpatrywanie apelacji
Sąd sejmowy - sądził pod przewodnictwem króla z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu. Składał się z senatorów-asesorów od 1588 z 8 deputowanych szlacheckich po utworzeniu trybunałów uprawnienia zostały ograniczone. Sądził ciężkie przestępstwa.
Sąd asesorski (n)- (koronny) zwany Asesorią wykształcił się w XVI w z sądu nadwornego. Na czele stali kanclerz za nim podkanclerz, referendarze, rejenci, sekretarze. Stał się sądem najwyższym w sprawach właściwy dla mieszczan z miast królewskich. Rozpatrywał odwołania od wyroków sądów miejskich. Przejął on od sądów komisarskich sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych od prywatnych. Posiadał dobrą opinię fachowości i nieprzekupstwa. Zasiadający tam mieli dobre przygotowanie i wykształcenie.
Sąd relacyjny - był formą sądu asesorskiego z udziałem króla i obecnych na dworze senatorów. Był on sądem apelacyjnym dla obszarów lennych Korony (Prusy i Kurlandia) w XVII rozszerzył uprawnienia na orzeczenia wydane przez biskupów prawosławnych. Rozstrzygał spory pomiędzy kościołem unickim a prawosławnym
Sąd marszałkowski - Sądził w rezydencji króla obejmując przestępstwa popełnione na dworze królewskim lub w miejscu pobytu monarchy. W XVII rozszerzono uprawnienia w stolicy monarszej o sprawy z gier hazardowych, oszustwa i niedotrzymanie umowy (najem lokali).
Sąd referendarski (n) - wykształcił się z sądu nadwornego monarchy. Był to najwyższy sąd dominialny króla Orzekał w sprawach chłopów z dóbr państwowych (sprawy cywilne i karne). Z czasem stał się organem ustawodawczym dal wsi królewskich wydając ordynacje regulujące stosunki wiejskie. W procedurze językiem był polski. Stosowano uproszczoną procedurę sądową a jego wyroki egzekwowali komisarze.
Trybunał koronny i litewski - utworzono po zrzeczeniu się Batorego praw do najwyższego sądownictwa 1578. Przejęły one orzecznictwo w II instancji nad stanem szlacheckim. Rozpatrywał apelacje sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich w sprawach karnych i cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i winno zapaść jednomyślnie. Gdy nie osiągnięto tego w trzecim głosowaniu sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Składał się z 27 deputatów wybieranych na sejmikach deputanckich oraz 6 duchownych wybieranych na synodach diecezjalnych. Przewodniczył marszałek. Dla małopolski odbywał się w Lublinie (wiosną i latem) dla wielkopolski w Piotrkowie (jesienią i zimą). Litewski sądził w Nowogródku, Wilnie i Mińsku. Trybunały działały przy sporym aplauzie szlachty.
4