Wietrzenie fizyczne- zmiany cech fizycznych skał bez zmiany składu mineralnego i chem. MECHANIZM: odciążenie górotworu(masyw skalny przy powierzchni ulega odciążeniu, zmiany co do esrunków pierwotnych), zmiany tem skały(ogrzanie i ochlodzenie); wzrost kryształów cial obcych w szczelinach i porach( lodu, soli min).Wzrost może następować gdzie jest inicjalna dziura, nastepnie zmiana fazowa np. szczeliny, pory; wielokrotne uwadnianie i osuszanie osrodka skalnego; rozsadzanie skały przez korzenie roślin. EFEKTY; nagromadzenie ostrokrawędzistych fragm. skalnych, nosza nazwe pokryw blokowych(fragm. dl 1m) i glazowych(<1m) lub ogolnie rumowisk skalnych; Rozpad skał na pojedyncze ziarna mineralne- dezintegracja ziarnista lub granul arna, jest typowa dla gruboziarnistych skał krystalicznych. Insolacja- rozpad skał po wpływem gwałt.zmian temp. Eksfoliacja- złuszczanie się skał, pękanie równolegle do pow skalnej; Rozpad skaly wzdłuż siatki spękań na ostrokrawędziste fragm. różniej wielkości- to dezintegracja blokowa, dotyczy skał monomineralnych i wulkanicznych. W wyniku ochładzania się skały partie zewn kurczą się szybciej niż wewn. i powst szczeliny prostopadłe do poprzednich, dzieląc skorupy łuszczenia na bloki i płyty. Kongelacja- ropad skał po wlewem wody która wpływa w szczeliny skalne, zamarza i rozsadza skałe. Wietrzenie solne- rozpad skał w wyniku naprężeń wywołanych krystalizacja soli z r-ru, ekspansja kryształów soli przy wzroście temp, ekspansja kryształów wskutek ich uwodnienia. Wietrzenie skał ilastych zachodzi na skutek zmiany wilgotności osrodka skalnego Wietrzenie chemiczne- rozkład skał, zachodzi zmiana składu chem skały na skutek działalności wody zawier gazy O2, N2,CO2, N2O2, Cl2. Hydroliza- reakcja min z woda ,przy czym oba związki ulegają rozpadowi do postaci jonowej; zalezy od temp, pH, sposobu krążenia wody. UTLENIANIE-łaczenie się zw chem z tlenem atm np. siarczki przechodzą w siarczany, skutkiem tego wietrzenia jest często zmiana zabarwienia skały.
REDUKCJA- odwrotnośc utleniania, polega na przyłączeniu dodatkowego elektronu czego rezultatem jest zmniejszenie wartościowości.proces ten zachodzi przy niedostatku tlenu ( w słabo odwadnianej pokrywie glebowej oraz w dennych osadach zb wodnych) ROZPUSZCZANIE- łaczenie min z woda i doprowadzenie ich do r-ru.
UWĘGLANOWIENIE- karbonatyzacja-rozpuszczanie min przez wode przy udziale Co2, zjawisko ważne w przypadku skał wapiennych i rozwoju rzeźby kwasowej.
UWODNIENIE- hydratacja- lączenie min z woda, woda nie ulega rozkładowi np. anhydryt przechodzi w gips. ZNACZENIE HYDRATACJI: stwarza korzystne warunki do rozwoju dalszych procesów wietrzeniowych w skutek łączenia cząstek wody w strukturę minerałów, uwodnieniu towarzyszy wzrost objętości( zmiana anhydrytu w gips powoduje ekspansję ok. 60%) POKRYWY ZWIETRZELINOWE- strefa zmian wietrzeniowych, charakteryzuje się zmianą zwięzłości, struktury i tekstury.
PROFIL ZWIETRZELINOWY:partia dolna z zachowaną strukturą podłoża i tronami bryłowymi, partia srodkowa z częściowo zatartą strukturą podłoża i wyraźnymi zmianami chem, partia górna z całkowitą zatartą strukt. podłożą; utwory pokrywowe..
WIETRZENIE BIOL.-połaczeni wietrzenia fiz i chem, polega na rozpadzie i rozkładzie skał przez działalność org żywych. Uwarunkowania procesów wietrzeniowych: cechy skały macierzystej, warunki klimatyczne, lokalne ukształtowanie terenu, czas.
SKAŁA MACIERZYSTA- gęstośc spękań, porowatość- decyduje o dostępie wody do wnętrza skalnego,skład mineralny- mono i polimin.,skład chem i sila wiązań, struktura i tekstura, temp. WARUNKI KLIMATYCZNE; temp, amplitudy i zmienność temp w roznych przedziałach czasowych, częstotliwość cykli zanarzanie-rozmrazanie, nasłonecznienie, wielkośc opadów i rozkładu sumy opadow w ciagu roku, wilgotnośc powietrza, lokalna rzeźba terenu- wieksza wilgotność w danym miejscu, czas
.PRAKTYCZNY ASPEKT WIETRZENIA; materiały do różnych celów (granit, kaolinit porcelana, itp.)niszczy obiekty, degradacja.
ZNACZENIE WIETRZENIA W GEOMORFOLOGII- osłabienie wytrzymałośći skał, zmniejszenie ich odporności na działanie innych czynnikow niszczacych: energia wodna wiatrowa,geotermalna), powstawanie okruchów skalnych, nast. przenoszone przez rożne rodz transportu na rozne odległości, niszczenie podłoża przez scieranie, powstawanie osadów, powst form rzeźby terenu.
Etapy przeobrażenia śniegu w lód: śnieg-puszysta warstwa, 90% powietrza, ciężar objetościowy85kg/m3; firn-snieg ziarnisty, 50% pow, 300-400kg/m.; lód firnowy- wieksze ziarna lodowe, 20-30% pow, do 600kg/m, lód lodowcowy-duze i zbite ziarna,do 20%pow, ok. 800kg/m. WARUNKI POWST LODOWCÓW GÓRSKICH' war klimatyczne- roczna suma opadów śnieżnych w ilości przekraczającej możlowosc jego stopienia się w ciepłej porze roku, wysokie opady w zimie- suche i chlodne lato->rozwoj lodowcow, suche mroźne zimy->brak lodowców. Warunek orograficzny -takie ukształtowanie terenu aby masy śnieżne mogly się Gromadzic w okresie zimowym i przetrwac przez okres lata, na sromych stokach nie utryma się za wiele śniegu nawet jeśli gdy będą powyżej granicy wicznego śniegu,będzie się on gromadzil u podnoża ścian skalnych. TYPY LODOWCÓW górskie, kontynentalne (lądolody). Miejsce gromadzenia śniegu to POLE FIRNOWE, z tego pola lód lodowcowy spływa w postaci jęzora lodowcowa tego. ROdZAJE LODOWCÓW GÓRSKICH ; alpejski-jeden lub kilka jęzorów pochodzących z roznych Pol firnowych laczy się w jeden lodowiec wypełniający dolinę- Alpy, Kaukaz. Piedomontowy- powst kiedy kilka lodowców typu alpejskiego zjedzie dolinami górskimi na nizinne przedpole i połączu=y się ze soba (Alaska). Norweski- lodowiec pośredni pomiedzykontynentalnym, a górskim LODOWCE KONTYNENTALNE- powst w strefacg podbiegunowych, maja postać wielkiej tarczy, lub czaszy lodowej,nie maja dobrze wyodrębnionych jęzorów, promieniście przemieszczaja się w e wszystkich kierunkach (Antarktyda, Grenlandia) RUCH LODOWCA; lód pod cisnieniem zachowuje się jak ciało plastyczne, pod wpływem sily ciężkości nastepuje ruch lodowca dzieki ześlizgiwaniu się po podłożu, płynięciu plastycznemu, ruchu pod wpływem topnienia i zamarzania lodu. LODOWCE SZARŻUJĄCE-przemieszczanie typu poślizgowego , lód się stapia i plynie po wodzie. EROZJA GLACJALNA zwiazana jest z ruchem kompresyjnym=ściskanie, płynięcie pod góre. RUCH EKSTENSYWNY-rozciąganie, ześlizgiwanie. ABRAZJA-retorsja- proces niszczenia mechanicznego podłoza przez lodowiec, prowadząc do wyrównania powierzchni, Rodzaje abrazji; detersja- abrazyjne wygładzanie; detrakcja- wyorywanie, szlifowanie, rzeźbienie gruntu ziarnistym osadem transportowanym w stopie lodu; egzaracja- zdzieranie-mech usuwanie luxniego materiału z podłoża.
FORMY EROZYJNE POLODOWCOWE; rysy lodowcowe- rowki w skalach biegnące w kierunku posuwania się lodowca, wygłady- gładkie wyślizgane powierzchnie, barańce- kopulaste wyniosłości podłoża, wygładzone i porysowane przez lodowiec, Xłoby-doliny zlodowacone, wygładzone i porysowane do wysokości lodowca(dolina bialej wody w tatrach), rygle- progi skalne w poprzek doliny, doliny wiszące- boczne doliny wiszace nad dolina główną. Kary,cyrki lodowcowe (kotły) zagłębienia w kształcie mis otoczonych z trzech stron stromymi scianami(Karkonosze). kilka cyrkow lodowcowych tworzy amfiteatr lodowcowy(czarny staw). Jeziora rynnowe-wąskie długie głębokie powst w pęknieciach tekt. lodowiec cofając się pozostawia wodę w tych szczelinach(rejon NY). Fiordy- długie wąskie kręte, zwyke głębokie doliny U-kształtne zatoki morskie. AKUMULACJA LODOWCOWA: moreny(boczna,srodkowa, czolowa, denna),bruk morenowy, eratyki . UTWORY FLUWIOGLACJALNE(działalnośc wody,rzek..) Sandry- stożki powierzchniowe ziemi, rozległe, piaszczyste lub żwirowe równiny, wachlarzowego kształtu powstałe w wyniku budującej działalności wód roztopowych. Ozy(esker)długie płaskie wały ciągnące się na dnie wśród moreny dennej zlożoone z piasku i żwirów, Kemy- b. podobne do ozów, pagórki lub wały o nierownej powierzchni zbud z warstw piasków i żwirów rozicągaja się na przestrzeni kilku km.Drumliny- wąskie wzgorza zbud z osadów lodowcowych wzgorze jest wydłużone w kierunku ruchu lodu a stok zwrócony w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu lodu i jest bardziej stromy. UTWORY LIMNOGLACJALNEJ: Zastoiska- jeziora powst w skutek zatamowania przez czoło lub bok lodowca odpływu jego wód z topnienia.osady powstale w zastoisku maja na przemian warstewki jasniejsze i ciemniejsze(twz warwy) .Pradoliny- rozlegle doliny o plaskim dnie utworzone w casie cofania się lodowca na jego przedpolu równolegle do jego czoła z wód rzecznych i wód lodowcowych( Odra-Łaba, Barycko- Głogowska, Warszawsko -berlińska, toruńsko-eberwaldzka).
DZIAŁALNOŚĆ EOLICZNA WIARTU- niszczy, transportuje, buduje, Rodzje erozji eolicznej : doflacja- wywiewanie czastek min. korazja- zarysowanie, ścieranie, drazenie skał przez uderzanie ziarnami min niesionymi przez wiatr. deflacja- wywiewanie dużych ilości piasku i pyłu z duzych obszarów prowadzi do powst tzw niecek deflacyjnych oraz rynien, wanien i mis dyflacyjnych.deflacja w obszarach poddanych silnemu wietrzeniu mech. wywiewa drobniejszy materiał a grubszy pozostawia tworząc bruk deflacyjny. wywiewanie drobniejszych ziaren ze zwietrzelin prowadzi do koncentracji min ciężkich w ten sposób powst złoża eoliczne .Deflacja obniza stopniowo obszar tworząc zagłębienia-dcepresje. Graniaki- luźnie okruchy skalneo ściętych wypolerowanych powierzchniach ŁUKI SKALNE- tworza się na obszarach gdzie często wieją wiatry w tym samym kierunku.TRANSPORT EOLITYCNY ilość transportowanego piasku przez wiatr jest proporcjonalna do sześcianu jego prądowi, piasek i pył może być transportowany w suspensji czyi stanie zawieszonym, przez trakcję czyli popychanie i toczenie, przez soltację czyli podrzucanie ziaren, odbijanei od powierzchni. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU. Wydmy- wzniesienie utworzone z piasku transportowanego przez wiatr, najprostsza forma akumulacji eolitycznej. wydmy tworza się na obszarach o łatwym zwiewaniu tj pustynie wybrzeza morskie. wydmy morskie zbud sa z przemytego piasku, pustynne z piasku i pyłu.
ELEMENTY WYDM zbocze nawietrzne ma nachylenie 3-10 stopni, zbocze podwietrzne 25-34st. na zboczu nawietrznym ziarna piasku sa wleczone a ze szczytu zsypuja się w dół. TYPY WYDM. sierpowate-wyst na pustyniach piaszczystych przy umiarkowanej sile wiatru ,maja 30m wys i 500m dl, naleza do wydm ruchomych. poprzeczne- tworza nad brzegiem morza,rownolegle do niego, prostopadle do kier wiatru, najpowszechniejsze. paraboliczne- tworza się w dolinach rzecznych klimatu umiarkowanego, ramiona zwrócone w kierunku wiatru, wyst na obszarach gdzie wody gruntowe zalegaja plytko na powierzchni wyst roślinność. szybciej porusza się srodel wydmy gdyz ramiona przytrzymywane sa przez rosliny. podłużne-kształt dlugiego wału rownolegle do kier przeważających wiatrow zmiennych, wyst na pustyniach często tworząc szereg, powst gdy materialu jest duzo a sila wiatru umiarkowana. gwieeździste-piramidalne-ksztalt wielosciennej nieregularnej piramidy ,powst gdy wiatr wieje z kilku róznych kierunków,sa to wydmy stałe, na Saharze pełnia role drogowskazów. PODZIAŁ PUSTYŃ ZE WZGL. NA BUDOWĘ: Ergi-pust piaszczyste, Gibber i sovir- Pustynie źwirowe, Hamady- Kamieniste, takyny- ilaste,-Lodowe. PODZIAŁ ZE WZGL NA GENEZĘ; Pust. zwrotnikowe-ich powst wiaze się z cyrkulacja powietrza w strefie miedzyzwrotnikowej. P.śródgórskie-tworza się za wielkimi pasmami Gorskimi lub centralnej czesci kontynentow z dala od wybrzeża. Pustynie które powst na wybrzeżach na skutek dzialania zimnuch prądów morskich. PYŁY ATMOSFERYCZNE-burze pustynne,Lessy -skały barwy żółtej zbud z pyłu kwarcowego, weglanu wapnia,minerałow ilastych, jest nie warstwowana, zwarta i porowata. less to osady powst podczas plejstoceńskich zlodowaceń. niewielka ilość sub ilastej powoduje ze łatwo tworza się strome sciany. na świecie: Mongolia,Chiny, Islandia, alaska, Ukraina. W Polsce: Przedgorze Karpat, lubelskie, pln-wsch stoki gor świętokrzyskich, wsch zbocze jury Krk-wielunskiej, pd zbocze Sudetów.
STOK- każda nachylona powierzchnia terenu, rozciągająca sie pomiędzy wierzchołkiem wzniesienia, osia grzbietu lub spłaszczeniem grzbietowym płaska powierzchnia poniżej. Nachylenie rzędu 1,5-2 stopnia przyjmuje sie za minimalneKLASYFIKACJA STOKÓW POD WZGLEDEM ICH NACHYLENIAStoki słabo nachylone 1-2, umiarkowane nachylenie 3-5, silne 6-15, strome 16-35, b. strome 35-55, urwiste >5NACHYLENIE STOKU- mierzymy zarówno w terenie jak i na mapie topograf. Na której spadek (tg konta nachylenia terenu) wyrażany jest odległością miedzy poziomicami (tg konta nachylenia jest stosunkiem ciecia poziomicowego do odległości miedzy poziomicami)ROLA NACHYLENIA STOKU- w obrębie każdej powierzchni pochylonej siła ciężkości przejawia sie w dwóch składowych. Skierowanej zgodnie ze spadkiem , równoległej do stoku siły odrywającej . Skierowanej prostopadle do poprzedniej w głąb do wnętrza ziemi siły trzymającej RUCHY MASOWE- proces zachodzący na stokach w wyniku którego materiał mas skalnych przemieszcza sie z wyższych partii stoku do niższych pod wpływem sił ciężkościSPŁYWY-istotą spływu jest ruch w którym odkształcenie jest ciągłe nieodwracalne i prowadzi do całkowitej zmiany pierwotnej struktury W zależności od wielkości przenoszonego materiału skalnego spływy dzielimy na -gruzowe(gruzowo-błotne), błotne SPŁYWANIE -odbywa sie przy udziale dużej ilości wody. Spływanie zachodzi szybko , trwa krótko i zwykle obejmuje niewielkie przestrzenie ma charakter liniowy SPEŁZYWANIE-proces b. powolny, -obejmujący znaczne powierzchnie stokowe zbud. Ze skał luźnych, -uwarunkowane głownie od klimatu, - Formy rzeźby terenu wywołane spływem a)nisza w miejscu oderwania b)rynna korozyjna (żleb) w ścianie skalnej wykorzystywane przez spływ c) rynna d)jęzor z wałami bocznymi STOŻKI USYPISKOWE- materiał skalny gromadzący sie u podłoża stoku tworzący wachlarzowatą formę akumulacyjną o nachyleniu powierzchni ok 30-40LAHAR - określenie spływów zachodzących na stożkach wulkanicznych OSYPYWANIE-Polega na szybkim przemieszczaniu sie po stromym zboczu materiału luźnego i sypkiego OSUWISKA- przemieszczanie mas skalnych w warunkach stałego kontaktu z podłożem odbywające sie wzdłuż wyraźnej powierzchni poślizgu, zwanej też powierzchnią ścięcia Klasyfikacja osuwisk ze wzgl. Na geometryczny charakter powierzchni ścięcia -osuwiska translacyjne(ześlizgowe) -osuwiska rotacyjne(obrotowe) OSUWISKA TRANSLACYJNE- maja planarne powierzchnie scięcia, na ogół równoległe do stoku. Powierzchnie poślizgu sa powierzchniami strukturalnymiOSUWISKA ROTACYJNE(zerwa)- powierzchnia poślizgowa jest zakrzywiona i wklęsła powst. W jednorodnym osrodku pozbawionym wyraźnych powierzchni strukturalnych. CECHY osuwiska rotacyjnego- brak rynny, -transport odbywa sie na niewielka odległość, -ściana niszy osuwiskowej w planie jest prostoliniowa lub lekko zakrzywiona, -osunięty blok wykazuje odmienny kierunek z reguły jest przechylony w jedna kierunku, -u podnóża sciany powstaja wyraźne linijne i arytmetyczne w przekroju poprzecznym obniżenie często ich najniższa cześc jest wypełniona wodąFORMY MORFOLOGICZNE OSUWISK a)stożek napływowy u podnóża niszy b)próg, c)boczne wały koluwiów w jęzorzeODPADANIE-swobodny spadek pojedynczych fragm. Skalnych dokonujących sie pod wpływem działania sił ciężkości OBRYWY -obejmują dwie powierzchnie stoku a w ruchu są równoczesnie wprowadzone znaczne objętości materiału przemieszczającego sie w postaci zwanej:Aby odpadanie i obrywy mogły zachodzić niezbędne jest znaczne nachylenie stoku powyzej 60-70 a w przypadku obrywów nawet wieksze OSIADANIE-SUBSYDENCJA- odbywa sie wzdłóz pionowej i ukośnej lub wklęsłej powierzchni poślizgu a przebiega w ten sposób ze zachowane jest następstwo warstw i struktura utworu skalnego.
TRANSPORT RZECZNY: materiał transportowany w korycie: mineralny(głazy,zwiry), organiczny, antropogeniczny. Pochodzenie transportowanego materiału: erozja dna i brzegów(materiał rozdrobniony porywany przez nurt), dostawa przez dopływ- część materialu z dopływu a nie bezpośrednio z koryta danej rzeki. Ruchy masowe i spłukiwanie stoków.Rodzaje i formy przenoszenia materiału przez rzekę: wleczenie, toczenie, suniecie, saltacja. CECHY KORYTA: przewaga erozji nad akumulacją, stałośc formy przez dłuższy czas, obszari o duzych spadkach terenu, duża moc strumienia. WODOSPAD- forma nietrwala ulegajaca zmianie, wyst cofanie progu, tworzy się dolinach zbud ze skał o różnej twardości.Geneza: ruchy tektoniczne, erozja wsteczna, progi bocznych dolin lodowcowych.. UKLAD SIECI RZECZNYCH; dendrytyczne-drzewiaste. radialny- promienisty, regularny, pienisty .TYPY EROZJI ; boczna- bezpośrednie oddziaływanie strumienia wody na brzegi koryt, w efekcie powstaja meandry, starorzecza,; denna- pogłębianie koryta rzecznego, wyst w rzekach o duzym spadku, powst doliny V-kszt.; wsteczna- powod cofanie się obszarow źródłowych i wodospadów. PROCESY EROZYJNE W KORYTACH RZECZNYCH: erozja-żlobienie w korytach skalnych, korozja chem- podłoże ze skał rozpuszczonych, abrazja- ścieranie przez transportowanie materiału okruchowego, materiał musi być twardszy niż dno; eworsja-żlobienie dna przy ruchu wirowym wody, tworza się kotły erozyjne
DOLINY RZECZNE-podłuzne obinzenie terenu o konsekwentnym spadku w jednym kier, powstaly wskutek erozyjnej działalności rzeki ZALEZNOŚC DOLIN OD STRUKTURY PODŁOŻA warstwy poziomo ułożone nie wpływają na kształt doliny, zaburzenie w ułożeniu skał mogą ułatwić lub utrudnić erozję(dolina konsekwentna, obsekwentna, subsekwentna- rzeka płynie równolegle do podłoża), zjawisko inwersji terenu, doliny uskokowe. TYPY DOLIN RZECZNYCH: gardziel-doliny młode o dnie równym szerokości koryta o zboczach urwistych, prawie pionowych. Jar- dolina rzeczna o wąskim dnie i b. stromych zboczach,zbocza cofaja się rownolegle poprzez procesy obrwania i opadania. Kanion- obszary o klimacie pustynnym i stepowym, tam gdzie wyst skały odporne na wietrzenie i gdzie proces łagodzenia stoków jest b. powolny. Dolinu wcisowe-powst w wyniku złagodzenia pierwotnych stromych zoczy jaru. Doliny płaskodenne- szerokie dno często z systemem powierzchni terasowych i łagodnych rozległych stokach.
TERASY RZECZNE: spłaszczenia terenu wyst na róznych wysokościach w dolinie, pochylone w stronę koryta a także zgodnie z biegiem rzeki, TYPY: terasy erozyjne powst na litych skałach, t.akumulacyjne- powst na żwirach, t.włożone- , t.zalewowe- obszary które mogą ulec zalaniu. STADIA EROZYJNE RZEKI: młodociane, dojrzałe( dużo mat. akumulacyjnego, szeoka dolina,np. wisła,san), zgrzybiałe( stare, dochodzi do zrównania terenu i zaniku rzeki.