Janusz St. Kębłowski, DWIE „ANTYTEZY” W SPRAWIE TZW. PIĘKNYCH MADONN
Właściwie nie antyteza, a krytyka dwóch tez.
I.
1 teza: Znaczenie malarstwa czeskiego dla powstania rzeźbiarskich Pięknych Madonn.
W najnowszej redakcji tej tezy nacisk położony jest na znaczenie malarstwa, które miałoby się wywodzić z nurtu „ikonowego” czy „ikonopodobnego” → zależne genetycznie od „ikon” obrazy miałyby wzbudzić potrzebę pięknego wizerunku Marii. Wywodzące się z tego nurtu przedstawienia Matki Chrystusa, w szczególności w formie tzw. „cudownego obrazu” (Gnadenbild) miałyby stanowić bezpośredni impuls dla powstania rzeźbiarskich Pięknych Madonn.
2 teza: Z czynnych w Budzie warsztatów rzeźbiarskich wywodzą się twórcy głównych typów Pięknych Madonn, a w szczególności działający na północy autor Pięknej Madonny z Torunia, na południu - twórca Madonny krumlowskiej, identyfikowany z anonimowym Mistrzem z Großlobming, i inni.
Buda uznana została za jedyne środowisko artystyczne tej części Europy, w którym przed 1400 zaistniały przesłanki do wykształcenia się „stylu miękkiego”.
II.
Wizerunek Marii w ujęciu bliskim ikonom pojawił się w Czechach przed połową wieku XIV (najstarszy przykład - Madonna z Most, 1340-1350). Ten typ obrazów nie był szczególnie rozpowszechniony. Zjawisko trwałe (późne kopie i naśladownictwa, które miały zapewne charakter kultowy, a nie artystyczny), ale odosobnione, na marginesie głównego nurtu malarstwa czeskiego.
Już twórca Madonny z Veveři, około 1345, dystansuje się wyraźnie od przyjmowanego dla tego obrazu wzoru - wizerunku Madonny z Most - przez odstąpieniem od schematu ikonograficznego całości, wprowadzenie typu nagiego Jezusa, a także poprzez miękką i plastyczną fakturę malarską obrazu.
Madonna Kłodzka (1343) → typ Jezusa dość ściśle powtarza formułę „ikonopodobną”
Istotne znaczenie mają czeskie Madonny z końca XIV wieku, zaliczane do stylu pięknego. Najstarsze znane: Madonna z katedry św. Wita (przed 1396?) oraz Madonna z Roudnic (około 1390). W nich zostały sformułowane dwa typy podstawowe Madonn „w rodzaju cudownych obrazów”: tzw. złotokoroński i roudnicki. Cechy wspólne z nurtem dzieł „ikonopodobnych”: kameralne wymiary, ujęcie Marii w popiersiu, istnienie przedstawień na ramie czy bordiurze obrazu (to ostatnie po 1400).
Różnice: różny typ psychofizyczny Marii i Jezusa oraz nagość dziecka, rezygnacja z charakterystycznej dla poprzednich obrazów symboliki związanej z Dziełem Odkupienia, z częstym motywem szczygła, ograniczenie treści obrazu do relacji między Marią a Jezusem. Szczególnie ważna jest charakterystyczna formuła stylu pięknego, idealizowanego realizmu, przejawiającego się m.in. w opartej na szczegółowych i wnikliwych studiach budowie anatomicznej i w zdolności eksponowania treści emocjonalnych. Formuła malarska, charakteryzująca się m.in. miękkością modelunku, plastycznością i przestrzennością ujęcia. W rzeźbiarskich figurach tzw. Pięknych Madonn dodatkowo ukazanie Marii w całej postaci, natężenie idealizującego realizmu, subtelność treści i gry psychologicznej, wątek treściowy Marii jako Drugiej Ewy.
Nowej formuły stylistycznej nie można przyczynowo i ewolucyjnie wyprowadzić z wcześniejszej fali malarstwa ani w odniesieniu do przyjętej tu odmiany estetycznego ideału dziewczęcej postaci Marii i dziecięcego Jezusa, ani do treści teologicznych i psychologicznych, ani też do formuły artystycznej. Natomiast stylistyczne pokrewieństwo między Madonnami końca XIV w. i figurami Pięknych Madonn jest niewątpliwe.
Wobec historycznych i artystycznych związków między Czechami, Śląskiem i państwem Zakonu Krzyżackiego uzasadnione jest pytanie czy owe „cudowne” Madonny były impulsem do wykrystalizowania się stylistycznej formuły Pięknych Madonn, czy może ta nowa koncepcja artystyczna powstała w dziedzinie rzeźby.
Chronologia ważniejszych dzieł malarstwa: epitafium Jařenia - po 1395, Madonna z katedry praskiej - między 1392 a 1396, ołtarz třeboński - około 1390-1400. Datowanie tych dzieł nie jest pewne.
Rzeźbiarskie Piękne Madonny nie mają żadnego dzieła z grupy „pierwszych” o pewnym datowaniu. Uznawany dla tego czasu chronologiczny porządek form rzeźbiarskich: od syntetycznych, kubicznych, rzeczowych do alternacyjnych, zmultiplikowanych i „dekoracyjnych” przemawia za chronologicznym pierwszeństwem dzieł rzeźbiarskich.
III.
Teza głosząca, iż z warsztatów, zatrudnionych przy wystroju rzeźbiarskim zamku królewskiego w Budzie (znanym nam z fragmentów, obecnie w Muzeum Zamkowym w Budapeszcie), wyszli rzeźbiarze - twórcy „pierwszych” Pięknych Madonn, opiera się głównie na na analizie stylistyczno-porównawczej, przy założeniu wczesnego datowania działalności tych warsztatów na czas przed 1396. Kłębowski uważa, że analiza stylistyczna odkrytych fragmentów nie pozwala na przyjęcie tezy, że z tego środowiska wyszedł np. twórca Madonny toruńskiej.
Niektóre cechy stylistyczne tych dzieł:
Dla wyodrębnionej grupy rzeźb rycerzy i dworzan charakterystyczna jest osiowa, niemal symetryczna pozycja postaci, w lekkim kontrapoście. Kubiczna, walcowata bryła postaci. Rurowate, głębokie fałdy, załamane dopiero w zetknięciu z podstawą. Ubiór pokrywa partie ciała, ale ich nie formuje. Daleko idące zróżnicowanie typów głów i twarzy o indywidualnym wyrazie, podkreślanym dodatkowo pozycją, ruchem, zachowaniem całej postaci.
Drugą grupę tworzą figury apostołów, proroków, świętych. Charakteryzuje je konwencjonalny, historyzujący strój. Miękko modelowane fałdy, o swobodnych, niemal naturalnie przypadkowych układach draperii. Nie ma tu form łyżkowych i układów kaskadowych, powtarzających się sekwencji całych układów, charakterystycznych dla Pięknych Madonn. Uzasadniona wydaje się być teza o francuskiej proweniencji warsztatu.
Zespół kilku figur duchownych i świętych, m.in. biskupa i Marii. Łączenie tych rzeźb z zespołem zgrupowanym wokół Mistrza z Großlobming wydaje się przekonujące. Nie oznacza to, że początków sztuki Mistrza z Großlobming należy upatrywać w środowisku rzeźbiarskim Budy.
Ta skrócona analiza prowadzi do wniosku, że żaden ze znanych nam warsztatów rzeźbiarskich, zatrudnionych przy wystroju zamku w Budzie, nie może być traktowany jako miejsce, z którego wyszli twórcy koncepcji „pierwszych” Pięknych Madonn.
IV.
Problem Marii jako Pięknej kobiety czy dziewczyny znany jest od dawna. Mistrz Pięknej Madonny stworzył nową postać pięknej Marii: Piękna Madonn z Torunia - wysubtelniony związek uczuciowy między Matką a dzieckiem, antycypacja Ofiary (zabawa jabłkiem).