Francesco Casetti

„W poszukiwaniu widza”

• dla krytyki filmowej - widz jest przede wszystkim kimś rzeczywistym, czyjej egzystencji nie trzeba dowodzić

• krytyk akceptujący dany film może pragnąć, aby odniósł on sukces - upatruje on w widzu kogoś, kogo należy dopiero powołać do istnienia

1916 - Hugo Munsterberg - istnienie więzi między filmem a widzem; nieodzowność widza,

który musi wykonać określone zadania, by film mógł w ogóle oddziaływać

Borys Eichenbaum - pojęcie „mowy wewnętrznej” do wyjaśnienia, jak seria sygnałów pojawiająca się na ekranie znajduje swoje określenie i uzupełnienie w umyśle widza

Lata 30 - Walter Benjamin - możliwość reprodukcji mechanicznej zmienia zarówno charakter dzieła sztuki, jak i profil jego adresata (to widz samym swym sposobem istnienia sankcjonuje odejście od rytuału recepcji na rzecz konsumpcji wykorzystującej efekt dystansu)

Lata 50 - Edgar Morin - definiuje kino jako „symbiozę”, czyli maszynę łączącą i integrującą czynniki lingwistyczne i psychiczne

Lata 60 - zmienia się rama odniesienia: definiowanie w kategoriach „esencji” zostaje zastąpione posługiwaniem się „modelami”, podejście syntetyczne prowadzi do badań o charakterze systematycznym; preferuje się metodologiczny rygor; zmienia się charakter teorii;

• zmienia się koncepcja widza - staje się tematem do analizy włączonym w pole badań, gdzie bierze się pod uwagę wyniki eksperymentów i rozpatruje istotne cechy zjawiska w relacji narzędzi badawczych

każdy typ badań wyłania swego własnego widza

• dla psychologii - widz stanowi centrum, wokół którego obraca się sytuacja filmowa

• dla socjologii - jest jednym ze składników instytucji kinematograficznej

• dla psychoanalizy - jest częścią aparatu filmowego

• dla ekonomii - połączeniem potrzeb i konsumpcji

• dla semiotyki - jednym z biegunów obiegu mowy

• kolejno wypracowywane postawy mogą prowadzić do sprzecznych ze sobą poglądów

• widz stał się postacią pluralną gdy uznano jego złożoność, a zakwestionowano jedność

widz jako DEKODUJĄCY

• ten, kto może i powinien rozszyfrować zbiór obrazów i dźwięków; tłumacz zakodowanego sygnału

• postulowała semiologia strukturalna w latach 60 - rozpoznawano widza jako kogoś określonego, lecz marginesowego, pełniącego specyficzną, niemniej ograniczoną funkcję

widz jako INTERLOKUTOR

• uczestnik komunikacji

• od którego oczekuje się zrozumienia, kierując do niego propozycje

• partner wykonujący własne zadanie

Lata 70 - zaczęto przywiązywać większą wagę do samego procesu odbioru; rozpoczęło się badanie śladów obecności widza w przeznaczonym dlań przedmiocie

• czytać to tyle, co pisać na nowo (Barthes) lub interpretować

• pojęcie czytelnika implikowanego

• Christian Metz wzywa do maksymalnie kompletnej i obiektywnej rekonstrukcji struktur filmowych

• albo bierze się pod uwagę aktywność, której domaga się samo dzieło albo ujawnia wzór, który ono zawiera; widz jest w pełni kontrolowany

• odbiorca zostaje zastąpiony przez interlokutora, semiotyka strukturalna przez semiotykę „tekstualną”

• początkowo widz lokalizowany był poza przedstawieniem i uznawany za przypadkowego gościa czy użytkownika dzieła, podczas gdy obecnie jest on odpowiedzialny za splatanie nici tkaniny dlań przeznaczonej

• staje się świadomym partnerem rozpoznającym postawione mu zadanie

• kiedyś opanowanie kodu uznawano za wystarczające dla obrazów i dźwięków; dziś panuje powszechna zgoda co do tego, że nieodzowna jest ROZUMIEJĄCA WIEDZA, która pozwala panować nad całą sytuacją, umożliwia ocenę dokonanych wyborów, śledzenie konwencji WIEDZA OTWARTA łącząca encyklopedię ze składnią i leksykonem

• zmienia się także koncepcja przestrzeni, w której pojawia się aktywność widza

• obecnie widzi się organizm podlegający wpływom kontekstu i mający ze swej strony wpływ na ów kontekst

• nie chodzi już dłużej o struktury, lecz o grę

• transformacja widza znalazła swoje odzwierciedlenie we właściwościach obrazu i współdziałając z innymi zmianami kształtuje samo pojęcie filmu

• znaczące są zmiany samej terminologii nikt nie mówi już o dziele czy przekazie, lecz o TEKŚCIE = nowy kierunek badań (semiotyka „tekstualna”); włączenie w definicję kogoś, czyim zadaniem jest odbiór obrazów i dźwięków

• DYSTANS - w przestrzeni lub w czasie, między składnikami gry; ale więzi są bardziej ścisłe, a odległości możliwe do pokonania - zanim film zostanie uchwycony i odtworzony, oznacza się rodzajem wewnętrznej dyspozycyjności

• Film nie oferuje się do oglądania ustanawiając swoje przeznaczenie jako cel do osiągnięcia lub punkt ponownego odbicia

• odbiorca żyje wraz z filmem = żyje wówczas, gdy znajduje miejsce w obrębie procesu widzenia, ściśle związanego z przepływem obrazów i dźwięków; widz sam oddaje się widzeniu: odpowiada na dyspozycyjność świata na ekranie, przyjmując na siebie odpowiedzialność w odpowiedzi na propozycję sformułowaną przez film

zagadnienie podmiotowości w języku

• sposób w jaki manifestuje się tekst, wskazuje nie tylko na jego zdolność kierowania znaków do kogoś, ale także na fakt, iż tekst potrzebuje odbiorcy

• albo interlokutor pomyślany jest jako partner, którego tekst znajduje na swoim skraju (polegamy na umiejętnościach i na kompetencji, których wymaga tekst) albo jego kontur zostaje wyznaczony przez sam tekst i mieści się w obrębie tego tekstu (pozwala odsłonić maskowane, lecz wyraźne ślady i wzory pragnienia ekspresji, które oczekuje zrozumienia)

• fakt, iż tekst potrzebuje interlokutora, należy rozumieć albo, że potrzebna mu jest czyjaś obecność, którą mógłby wchłonąć, albo ofiarowuje wzór zdolny widza prowadzić

zagadnienie interpretacji

• wkład widza w konstrukcję sensu dyskursu, pamiętając o wkładzie dyskursu w konstruowanie widza

• tekst nigdy nie jest dany per se, lecz zawsze ukierunkowany na innych

• tekst nie jest dany od razu i na zawsze, lecz podatny na przeformułowania

• konfrontacja między wnętrzem a zewnętrzem nie tylko umożliwia refleksję nad sprawami podstawowymi, lecz także zabezpiecza szansę rozwoju i wzrostu - zabezpiecza podstawę interpretacji

• tekst - z samej swej natury - jest miejscem dialogu; interlokutor gdziekolwiek zostanie ulokowany pełni funkcję majeutyczną