ROLA ZABAWKI W WYCHOWANIU DZIECI Z PROBLEMAMI ZDROWOTNYMI.
opracowała Urszula Kiliszek
Dzieci z problemami zdrowotnymi mają szczególne potrzeby zabawowe. Właściwie zaprojektowana zabawka, stwarzająca możliwość aktywnego działania i twórczej zabawy, staje się dla tych dzieci życiową wprost potrzebą - koniecznym warunkiem ich rozwoju. Zabawki przeznaczone dla dzieci wymagających specjalnej troski, opieki i terapii powinny być dobierane z uwzględnieniem specyficznych potrzeb dzieci głuchych, z uszkodzeniami narządów ruchu, upośledzonych umysłowo, przewlekle chorych. Dla przykładu podam ,że przewlekle chorym niezbędny jest sprzęt umożliwiający zabawę w pozycji leżącej, niewidomym zabawki kształcące zastępczo zmysł dotyku. Zabawa jako jedna z podstawowych form dziecięcej działalności w myśl współczesnej psychologii i pedagogiki jest niezbędnym czynnikiem prawidłowego rozwoju dziecka. Jej rola nie zmniejsza się w czasie choroby i rekonwalescencji, a wykorzystywane w czasie zabawy zabawki nie tylko uczą i bawią - mogą leczyć. Zabawka ma więc związek z pedagogiką leczniczą oraz terapią pedagogiczną. Aby pomóc małemu pacjentowi wychowawcy, pedagodzy i lekarze muszą pamiętać, że choremu dziecku potrzebna jest nie tylko opieka lekarska, lekarstwa, ale zabawki i książki. Zabawa nie może być prowadzona wbrew woli dziecka, musi być uzależniona od jego aktualnego stanu zdrowia, ale i też od jego zainteresowań i chęci. Pośród dzieci można zauważyć pewną prawidłowość - im dziecko zdrowsze, tym częściej, dłużej i chętniej się bawi.
Dziecko powinno mieć dostosowaną do swego wieku wiedzę na temat swego stanu zdrowia, potrzeby leczenia i hospitalizacji. W tym celu mamy tzw. zabawki medyczne. Są to zabawki dzięki którym dziecko może zrozumieć funkcjonowanie organizmu i jego anatomiczny wygląd. Jako przykład może posłużyć „anatomiczny miś”- dzięki suwakom na pluszowej łapie, nodze i brzuchu można zajrzeć do wnętrza misia. Pomyślany został jako zabawka medyczna, za pomocą której lekarz może dziecku pokazać i wytłumaczyć istotę zabiegu, któremu będzie poddawany. Dzieci przewlekle chore są zwykle na wysokim poziomie intelektualnym, są nad wiek poważne i wrażliwe na sytuację drugiego człowieka. Szczególnie dzieci unieruchomione w łóżku, zgodnie z prawem kompensacji, mają wyostrzony słuch, uwagę, spostrzegawczość. Należy to wykorzystać, dostarczając im ciekawych książek, albumów, zabawek dydaktycznych, łamigłówek. Dzieci te z czasem stają się niestety egocentrykami, dlatego należy im stworzyć możliwość „dawania”. Samodzielne tworzenie prac plastycznych, książeczek i zabawek, które można podarować drugiej osobie będzie miało na dziecko dobroczynny wpływ. Gdy dziecko poczuje się lepiej, zawsze powinno przebywać z rówieśnikami. Podstawowym błędem popełnianym przez rodziców chorych dzieci jest zasypywanie ich zabawkami, które zaśmiecają całe łóżko oraz zezwalanie na nieograniczone oglądanie telewizji.
Obecnie na rynku znajdują się zabawki terapeutyczne, które spełniają dwie podstawowe funkcje: korygującą zaburzenia - usprawnianie czynności psychomotorycznych oraz kompensacyjną - stymulowanie rozwoju czynności nie zaburzonych, które mogą zastępować czynności defektywne. Każda taka zabawka przybiera pośrednio cechy zabawki dydaktycznej.
Zabawka dla dziecka niepełnosprawnego musi być przede wszystkim bezpieczna, w maksymalnym stopniu aktywizująca je, sprawiająca mu radość, wyzwalająca chęć bawienia się, dotykania, kierowania na nią wzroku, wzbudzająca zaciekawienie.
Zabawka pomoże w przezwyciężaniu trudności panowania nad własnym ciałem, emocjami, bytowaniu społecznym, współpracy, odgrywaniu ról społecznych. Dobór zabawek dla dzieci z zaburzeniami rozwoju intelektualnego oraz upośledzeniem umysłowym jest ściśle zależny od tego, które funkcje procesu myślenia są nieprawidłowe. Dzieci te wymagają złożonej stymulacji rozwoju. Zabawki powinny służyć do kształtowania pojęć, dokonywania analizy i syntezy, ćwiczenia pamięci, spostrzegawczości, koncentracji uwagi, logicznego myślenia, wypowiedzi słownej, harmonijności ruchu, usprawniania manualnego dłoni, wdrażania do samodzielności i samoobsługi, nawiązywania współpracy z innymi. Dzieci niewidome i niedowidzące koniecznie potrzebują odpowiedniego zestawu zabawek, który umożliwi im kompensację wzroku przez inne zmysły - dotyk, słuch, węch i usprawni ich rozwój psychoruchowy. Zabawka ma pomagać w kształtowaniu wiedzy o świecie oraz zamiłowaniu do aktywności ruchowej. Wszystkie zabawki odpowiednie dla dzieci widzących są również dostępne dla niewidomych i niedowidzących. Przy niektórych rodzajach zabawek konieczne są jedynie pewne modyfikacje np. piłka z dzwonkiem w środku, domina, kostki do gry, układanki i książeczki z wypukłymi wzorami itd., . Zabawki powinny maksymalnie pobudzać zmysły dziecka, dlatego muszą być robione z różnorodnych materiałów: drewno, metal, plastik, tkanina, papier, papier ścierny, guma. Muszą być zróżnicowane pod względem kształtu, wielkości, twardości, temperatury, wydawanych dźwięków, konsystencji. Zabawki powinny być w bardzo intensywnych, kontrastowych barwach, aby pobudzić resztki wzroku dziecka. Zabawki muzyczne powinny być odpowiednio nastrojone. Dzieci powinny bawić się na świeżym powietrzu. Rowerki trójkątne, zjeżdżalnie, drabinki, huśtawki, taczki, obręcze to przedmioty, z których dzieci z uszkodzonym analizatorem wzroku mogą bez obaw korzystać. Do zabawy można wykorzystać naturalne przedmioty: szyszki, owoce, nasiona, piasek itd., . Urozmaicona i atrakcyjna zabawa stymulującą zabawką jest dla dziecka niezastąpionym elementem rehabilitacji.
U dzieci z wadami słuchu zabawy powinny przebiegać według takich samych zasad jak u dzieci słyszących. Dziecko powinno uczyć się takich samych czynności jak zdrowi rówieśnicy, począwszy od prostych manipulacji na przedmiotach: układanie klocków, piramidek, lepienie, rysowanie. Każdy przedmiot demonstrujemy w różnych sytuacjach, a nazwę jego wypowiadamy głośno i wyraźnie ( lub stosujemy język migowy), z twarzą zwróconą w kierunku dziecka, by mogło widzieć ruch ust, z użyciem odpowiedniej mimiki i gestów.
Zabawki multimedialne są od kilku lat popularnym tematem rozważań wielu pedagogów oraz przedmiotem kontrowersyjnych badań socjologów i psychologów. Komputer oraz zabawki interaktywne rzadko występują w pożądanej formie. Zwykle hamują dziecku zdolność do twórczej zabawy, a w skrajnych przypadkach mogą stanowić realne zagrożenie dla psychiki i zdrowia fizycznego. Mikroprocesory coraz częściej znajdują zastosowanie jako układy sterujące lalkami, misiami, samochodzikami zbudowanymi z klocków Lego itp., . przykładem wirtualizacji zabawek może być japoński Tamagotchi lub odmiana komputerowej przytulani - Furby. Celem tych popularnych zabawek jest „zaspokojenie odwiecznej potrzeby człowieka do posiadania czegoś/kogoś, co/kto - lub odwrotnie będzie od niego całkowicie zależny. W tym przypadku posiadacz „zwierzaka” jest panem życia i śmierci swojego podopiecznego. Projektanci tego rodzaju zabawek twierdzą, ze dzięki ich posiadaniu rozwijane jest poczucie odpowiedzialności za kogoś, na kim dziecku zależy. Stwierdzenie to niestety bywa dyskusyjne. Czy rzeczywiście posiadanie Tamagotchi lub robota Furby zbawiennie wpływa na kształcenie w dziecku poczucia odpowiedzialności i empatii? Monika Rościszowska - Woźniak, psycholog dziecięcy w jednym z wywiadów udzielonych redaktorce „Polityki” stwierdza, że zabawki tego typu stanowią zagrożenie dla dziecka. Dzieci zawsze bawią się udając, robią różne rzeczy na niby. Przerażające jest właśnie udawanie, że to „coś” ma uczucia. To substytut przyjaźni, sztuczna miłość, fałszywa bliskość.
Odpowiednio dobrana zabawka odgrywa znaczącą rolę w wychowaniu dziecka, kształci pod względem intelektualnym, emocjonalnym, percepcyjnym, fizycznym i społecznym, rozwija zainteresowania, wyczucie estetyczne. Zabawka pełni również rolę kształcącą i terapeutyczną. Nieodpowiednie zabawki mogą stanowić zagrożenie dla rozwijającej się psychiki dziecka. Zabawki wyzwalają w dziecku zachowania twórcze, motywują do podejmowania samodzielnych poszukiwań, wprowadzania w życie własnych rozwiązań.
Literatura:
Bogdanowicz M. O zabawce terapeutycznej i książce do zabawy, „Dla kogo zabawka”? Materiały z sympozjum „Dziecko jako odbiorca zabawki”, wyb. iopr. Bukowski J., Biblioteka wzornictwa, Kielce1998, .
red. Obuchowska I. Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1999, .
Tęcza - Ćwierz J., Internet - szanse i zagrożenia, „Wychowawca” 2003, .
Zgrychowa I. Bukowski M., Chore dziecko chce się bawić, WSiP, Warszawa 1982, .
1