Czynności prawne - pojęcie, formy, rodzaje

W doktrynie pojęcie czynności prawnej nie jest jednoznaczne.

1. Czynność prawna jest to stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych skutków cywilnoprawnych, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże określone skutki wyrażone w tym oświadczeniu, a także skutki prawne oświadczenia woli nie objęte, lecz wynikające z ustawy, z zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów.

2. Czynność prawna [to taka czynność konwencjonalna, przez którą] podmioty prawa cywilnego same mogą kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne (wywierać skutki prawne) - art. 56 KC.

3. Czynność prawna jest czynnością konwencjonalną, której niezbędnym elementem składowym jest co najmniej jedno oświadczenie woli; jeżeli nie jest ona wadliwa, wywołuje skutki prawne wyrażone w tym oświadczeniu, a także te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów (art.56 kc.).

Wg pierwszej i trzeciej definicji elementem niezbędnym każdej czynności prawej jest oświadczenie woli. Jego złożenie jest conditio sine qua non każdej czynności prawnej (art. 60 kc). Należy jednak zaznaczyć, iż złożenie oświadczenia woli nie zawsze jest warunkiem wystarczającym do tego, by czynność prawna zaistniała. Ponadto, aby oświadczenie woli wywołało skutek prawny nie może być wadliwe.

Oświadczenie woli jest ujawnioną na zewnątrz decyzją podmiotu prawa, zmierzającą do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.

Wg Kodeksu cywilnego istnieją dwie kategorie oświadczeń woli. Do pierwszej z nich kodeks zalicza takie oświadczenia woli, które są składane innej osobie czyli takie jak: oferta (art. 66 § 1 kc); oświadczenie o przyjęciu oferty (art. 70 § 1 kc); wypowiedzenie umowy (art. 672, art. 673, art. 703, art. 704 kc); odstąpienie od umowy (art.493 § 1 kc); potrącenie (art. 498, art. 499 kc); uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli (art. 88 kc) i inne.

Natomiast do drugiej kategorii kodeks zalicza takie oświadczenia woli, które nie muszą być składane określonej osobie. W tej kategorii wyróżnione zostały oświadczenia woli ogłaszane publicznie (np. oferta ad incertas personas - art. 543 kc) i takie, których adresatem może być dowolna osoba z dowolnego lub otwartego kręgu podmiotów.

Na treść czynności prawnej składają się trzy elementy: przedmiotowe istotne (essentialia negotii), nieistotne (naturalia negotii) i podmiotowo istotne (accidentalia negotii)

Elementy przedmiotowo istotne są to cechy konstytutywne danego typu czynności prawnej. Cechy te są wskazane w konkretnych przepisach prawnych, które konstruują dany typ czynności prawnej. Dzięki takiemu przyporządkowaniu można przypisać danej czynności prawnej określone skutki prawne, które nie zostały wyrażone wprost w oświadczeniu woli.

Naturalia negotii to „te postanowienia stron, które w ustalonej przez przepisy prawne strukturze czynności prawnej należą do jej typowej treści, lecz w przeciwieństwie do essentialia negotii nie przysługuje im walor cech konstytutywnych.”

Natomiast accidentalia negotii są to postanowienia czynności prawnej, które nie należą ani do essentialia negotii ani naturalia negotii. Typy elementów podmiotowo istotnych określają czasem przepisy prawne, np. warunek (art. 89 kc), termin (art.116 kc), kara umowna (art. 483 kc). Zaistnienie tychże elementów w danej czynności prawnej nie ma jednak co do zasady wpływu na kwalifikację określonego typu czynności.

Art. 60 kc wymaga jedynie by oświadczenie woli zostało wyrażone w sposób dostateczny, nie precyzując konkretnej jego formy, zastrzegając jednak formę ściśle określoną jedynie dla przypadków przewidzianych przez ustawę. Tak więc art. 60 kc formułuje zasadę swobody formy, którą można przyjąć jako regułę ogólną prawa cywilnego.

Akt woli może być dokonany w sposób wyraźny, a także per facta concludentia z czym wiąże się podział na czynności prawne wyraźne i konkludentne. Skutki prawne wywołane czynnościami prawnymi zarówno wyraźnymi jak i konkludentnymi są jednak takie same, tak więc podział ten nie ma znaczenia prawnego. Oświadczenie woli może być także dokonane poprzez przemilczenie ( na takim stanowisku stoi Sąd Najwyższy - uchwałą z dnia 5 lutego 1992r III CZP 154/91 OSP 1994, Nr 5, poz. 81.).

Wymieniając więc typy form czynności prawnych, nie zakładając jednak, iż jest to katalog zamknięty, wyróżnić należy:

• ustną

• zwykłą pisemną

• kwalifikowaną pisemną

• elektroniczną

• a także te dokonywaną w sposób nie językowy

Nie trudno jest zauważyć, że kryterium zastosowanym przy tym podziale jest sposób złożenia oświadczenia woli.

Forma ustna jest właściwie najpopularniejsza, chociażby przy umowach powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Wymaga jedynie wypowiedzenia treści danej czynności prawnej, przy zgodzie co do skutków prawnych, stron owej czynności. Jest ona jednak najsłabsza dowodowo.

Kwestia formy zwykłej pisemnej uregulowana jest w art. 78 § 1 kc. Norma zawarta w tym przepisie przewiduje, iż dla zachowania tej formy czynności prawnej „wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli.” Ponadto by czynność została zawarta konieczna jest wymiana tychże dokumentów, podpisanych przez strony czynności prawnej. Częstym sformułowaniem, będącym jednym z końcowych postanowień umów jest fraza: „Umowa została sporządzona w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej z stron” (przy umowach dwustronnych). Zwykła forma pisemna może być zastrzeżona np. dla celów dowodowych (ad probationem), ale także może być ona zastrzeżona pod rygorem nieważności - ad solmnitatem (np. pełnomocnictwo ogólne - art. 99 § 2 kc; zawarcie umowy o przejęcie długu - art. 522 kc; złożenie oświadczenia woli przez poręczyciela - art. 876 § 2 kc). I wreszcie forma ta może być zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych - ad eventum (art. 390 kc, który uzależnia silniejszy skutek umowy przedwstępnej od zachowania formy, ustanowionej dla umowy definitywnej. Forma ta może być także przewidziana po prostu przez strony.

Wśród form kwalifikowanych pisemny wyróżnić można:

1. formę pisemną z urzędowym poświadczeniem daty,

2. formę pisemną z urzędowym poświadczeniem podpisu,

3. formę aktu notarialnego.

Ad. 1) Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty („z datą pewną”), jest przewidziana w przepisie art. 81 kc. Data staje się pewna w momencie poświadczenia jej przez notariusza, a także „ w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego”, jak również „ w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego” - od daty wzmianki (art. 81 § 2 kc) i „w razie śmieci jednej z osób podpisanych na dokumencie” - od daty jej śmierci (art. 81 § 3 kc).

Ad. 2) Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu uregulowana jest w Prawie Notarialnym. Polega ona na tym, że notariusz poświadcza autentyczność złożonego przez stronę czynności prawnej podpisu, zamieszczając na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w klauzuli osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).

Ponadto Minister Sprawiedliwości może w określonych przypadkach upoważnić inne podmioty do dokonania takiego poświadczenia. Dokładniej tę kwestię reguluje art. 101 PrNot.

Ad. 3) Akt notarialny, formy tej dokonuje się w przypadkach przewidzianych przepisami prawa albo na żądanie stron. Akt ten zostaje sporządzony przez notariusza (bądź asesora notarialnego) w formie dokumentu zawierającego treść oświadczenia stron. Przed podpisaniem tego dokumentu przez strony, musi być on w ich obecności odczytany. Po złożeniu podpisów przez strony, dokument podpisuje notariusz. Forma aktu notarialnego ma tę zaletę, iż zapewnia ona przy podejmowaniu decyzji przez strony poradę prawnika.

Powyższe formy mogą się zastępować, ale tylko w jednym kierunku, mianowicie:

1. forma zwykła pisemna a. formę z urz. poświadczeniem daty

b. formę z urz. poświadczeniem podpisu

c. formę aktu notarialnego

2. forma z urz. poświadczoną datą a. formę z urz. poświadczeniem podpisu

b. formę aktu notarialnego

4. forma z urz. poświadczeniem podpisu formę aktu notarialnego

Zupełnie nową formą składania oświadczenia woli przewidzianą w przepisach art. 60 kc i art. 78 § 2 kc) jest forma elektroniczna. Forma ta w świetle przepisu art. 78 § 2 opatrzona „bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym ważnym kwalifikowanym certyfikatem jest równoważna pisemnej pod każdym rygorem”. Ponadto „ogólna reguła wyrażona w art. 60 kc stanowi dostateczną podstawę do tego, aby informacjom komunikowanym mediami elektronicznymi nie odmówić doniosłości prawnej z tego tylko względu, iż w ten sposób są komunikowane.”

Czynności prawne , które dochodzą do skutku pod wpływem działań wyrażających oświadczenie woli w należą do doktryny szeroko przyjętej, aczkolwiek nie można zaprzeczyć istnienia takich czynności. Skoro bowiem oświadczenie woli może wyć wyrażone per facta concludentia, więc per analogiami możliwe jest dokonanie takiej czynności prawnej rodzącej wiążące skutki prawne.

Skoro „kod językowy to nie tylko kod języka naturalnego, ale także inne powszechnie stosowane kody porozumienia się znakami niewerbalnymi ułożonymi w pewien system, np. kod języka migowego”, tak więc w świetle art. 60 kc oświadczenie woli może mieć także postać niewerbalną. Przykładem czynności prawnej dokonanej poprzez oświadczenie woli wyrażone per facta concludentia jest umowa zawarta poprzez znak przybicia dłonią .

Dokonując podziału czynności prawnych należy przyjąć dwa odrębne kryteria. Pierwszym z nich jest kryterium podmiotowe. Na jego podstawie wyróżnić można czynności prawne jednostronne, umowy (dwu- lub wielostronne), a także ustawy.

1. Czynności prawne jednostronne wywołują skutki prawne niezależnie od woli podmiotu wobec, którego dana czynność jest kierowana. Czynności prawne jednostronne mogą tworzyć (np. pełnomocnictwo, przekaz, przyrzeczenie publiczne), zmieniać ( potrącenie, wybór świadczenia w zobowiązaniu przemiennym) lub kończyć stosunek prawny (odstąpienie od umowy, rozwiązanie stosunku użytkowania wieczystego). Istnieją czynności prawne, które: a) wymagają zakomunikowania innej osobie (np. wypowiedzenie); b) nie wymagają zakomunikowania (np. testament); c) wymagają złożenia oświadczenia woli przed odpowiednim organem władzy publicznej (np. przyjęcie spadku); d) wymagają zakomunikowania nie indywidualnie oznaczonemu adresatowi, lecz ogółowi.

2. Umowy różnią się zasadniczo od jednostronnych czynności prawnych przede wszystkim tym, że dochodzą do skutku dopiero wtedy gdy wszystkie strony czynności złożą zgodne oświadczenie woli. Umowy mogą być dwustronne i wielostronne.

3. Za pomocą uchwał wyrażana jest wspólna wola określonych kolektywów. Aby uchwała została podjęta nie jest wymagana jednomyślność, wystarczy zgoda większości (ustalane są wtedy progi, po przekroczeniu których uchwała zostaje podjęta, przy określonym quorum). Gdy uchwała zostaje uchwalona (przez głosowanie), wtedy wyraża wolę całego kolektywu, zarówno tych, którzy głosowali za podjęciem uchwały, tych którzy głosowali przeciw, tych którzy wstrzymali się od głosu, a nawet tych którzy w ogóle nie brali udziału w głosowaniu.

Drugie kryterium za podstawę przyjmuje skutki czynności prawnej. Ze względu na to kryterium wyróżniamy czynności:

1. konsensualne i realne

2. zobowiązujące, rozporządzające, zobowiązująco - rozporządzające i upoważniające, a także powiernicze

3. jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące

4. odpłatne, nieodpłatne i wzajemne

5. przysparzające i nie mające takiego charakteru

6. kazualne i abstrakcyjne

7. inter vivos, mortis causa

Ad.1) Czynności konsensualne - co do zasady jest tak, że czynność taka dochodzi do skutku już przez samo złożenie oświadczenia woli.

Czynności realne - pojęcie to wywodzi się z prawa rzymskiego (choć miało ono wtedy nieco odmienne znaczenie). Czynność prawna dochodzi do skutku po spełnieniu, prócz oświadczenia woli, jeszcze jednego warunku, a mianowicie faktycznego przeniesienia władztwa nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi (np. porzucenie rzeczy ruchomej art. 181 kc, zapłata cudzego długu art. 518 § 1 pkt 1 kc).

Ad.2) Czynności zobowiązujące - to takie czynności, polegająca na obowiązku określonego zachowania się dłużnika względem (na rzecz) wierzyciela. Zachowanie owo to świadczenie, które może polegać tak na działaniu jak i na zaniechaniu (art. 353 kc).

Czynności rozporządzające - polegają na rozporządzeniu prawem podmiotowym, osoby dokonującej czynności prawnej na rzecz innej osoby. Rozporządzenie to może przybrać formę przeniesienia prawa podmiotowego, obciążenia, ograniczenia lub zniesienia tego prawa. Na zaistnienie czynności rozporządzającej nie ma jednak znaczenia fakt czy dokonanie tej czynności spowodowało ekonomiczny uszczerbek .

Czynności zobowiązująco - rozporządzające - są to czynności o tzw. podwójnym skutku, tzn. zobowiązują do rozporządzenia prawem, a skutek rozporządzający następuje co do zasady ipso iure.

Czynności upoważniające - zawierają w swej treści kompetencje dla ich adresatów do dokonywania określonych czynności konwencjonalnych. Prof. Zbigniew Radwański ujął to w następujący sposób: „Swoista cecha czynności prawnej upoważniającej polega na tym, że podmiot dokonujący jej (A) wyznacza innemu podmiotowi (B) kompetencję do dokonania jakiejś czynności konwencjonalnej (w szczególności prawnej) ze skutkiem dla siebie - to znaczy dla (A)”.

Czynności powiernicze - czynność ta obejmuje w zasadzie dwie czynności prawne, z których jedna ma charakter rozporządzający (przenosi własność), natomiast druga stosunek zobowiązaniowy między powierzającym a powiernikiem.

Ad.3) Czynności jednostronnie zobowiązujące- są tego rodzaju czynności, które zobowiązują tylko jedna stronę stosunku prawnego. np. dla umowy darowizny charakterystyczne jest to, że jedna strona jest jedynie zobowiązana, a druga jedynie uprawniona.

Czynności dwustronnie zobowiązujące - czynności te nakładają zarówno na jedną stronę stosunku prawnego zarówno obowiązki jak i uprawnienia, każdemu w określonym zakresie. Typowym przykładem czynności dwustronnie zobowiązującej jest umowa kupna - sprzedaży. Kupujący jest zobowiązany do zapłacenia ceny i uprawniony do żądania wydania towaru, natomiast sprzedający jest zobowiązany do wydania towaru, a uprawniony do żądania zapłaty.

Ad.4) Czynności odpłatne - czynności odpłatne charakteryzują się tym, że każda ze stron uzyskuje jakąś określona korzyść majątkową. Są to czynności zaliczane jednocześnie do czynności dwustronnych i dwustronnie zobowiązujących. Np. sprzedaż, zamiana, dzierżawa, najem.

Czynności nieodpłatne - są to czynności, które nie zapewniają obu stronom stosunku prawnego korzyści majątkowych, np. darowizna czy użyczenie.

Czynności wzajemne - są one odmianą czynności odpłatnych, a definicję legalną tych czynności podaje KC w art. 487 § 2 „Umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej”

Ad.5) Czynności przysparzające - te czynności nazywane w doktrynie przysporzeniami, są podklasą czynności o skutkach zobowiązujących lub rozporządzających. Czynności te wywołują korzystną zmianę majątkową u innej osoby niż ta, która tej czynności dokonała (i względem, której czynność ta może mieć charakter rozporządzający lub zobowiązujący). Przez korzystną zmianę majątkową rozumieć należy zwiększone aktywa lub zmniejszone pasywa w majątku określonej osoby. Czynnością przysparzającą będzie na przykład darowizna, ale już porzucenie rzeczy ruchomej nie będzie mogło być zakwalifikowane do czynności przysparzających, gdyż nie wszystkie czynności rozporządzające mają charakter czynności przysparzających (czynności nie mające charakteru czynności przysparzających ), a tylko te, które powodują jakąś korzyść majątkową u osoby na rzecz, której takiego przysporzenia dokonano.

Ad.6) Czynności kazualne i abstrakcyjne - są to czynności przysparzające inaczej zwane odpowiednio czynnościami przyczynowymi i czynnościami oderwanymi.

1. Ważność czynności abstrakcyjnej nie jest uzależniona od istnienia przyczyny dla, której konkretna czynność została dokonana.

2. Natomiast dla ustalenia czy ważna jest czynność kazualna istotne jest istnienie owej kauzy (przyczyny).

W doktrynie wyróżnia się poszczególne typy kauz:

1. causa donandi (celem jest szczodrobliwe obdarowanie innej osoby)

2. causa solvendi (celem jest zmniejszenie pasywów sosby na rzecz, której dokonano przysporzenia)

3. causa obligandi vel acquirendi (celem jest uzyskanie w zamian innego świadczenia)

a ponadto :

4. causa cavendi (celem jest zabezpieczenie wierzytelności innej osoby)

5. kauza zabezpieczająca (celem czynności jest tzw. umowa ustalająca, np. ugoda)

W doktrynie istnieje spór co do tego czy należy przyjąć zamknięty trójpodział, czy też włączyć do podziału również dwa ostatnie typy kauz.

Ad.7) Czynności inter vivos i mortis causa

Czynności między żyjącymi wywołują określone skutki z chwilą ich dokonania, natomiast czynności na wypadek śmierci wywołują skutek prawny dopiero w chwili śmierci osoby, która danej czynności dokonała. Tak więc różnica pomiędzy tymi rodzajami czynności prawnych polega na tym kiedy mają nastąpić skutki tych czynności.

Przedstawiony powyżej podział czynności prawnych jest jedynie typologią i nie ma charakteru klasyfikacji. Biorąc pod uwagę w szczególności dynamiczny rozwój gospodarczy i podążające w ślad za nim zmiany w nauce prawa nie jest to także katalog zamknięty, a jedynie próba przedstawienia zarysu podziału czynności prawnych i ich form ze względu na ich charakterystyczne cechy.

BIBLIOGRAFIA:

1. Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002

2. B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999

3. M. Butkiewicz, Wpływ ustawy o podpisie elektronicznym na formę czynności

prawnych, Przegląd Prawa Handlowego 2003/4/30, Nr publ. 36463,

4. Z. Radwański, Elektroniczna forma czynności prawnej, Monitor Prawniczy

2001/22/1107, Nr publ. 31501

A. Wolter, J. Iatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996, w: B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.164-165

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.2

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.166

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.169

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.171-172

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 259 - 262

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 110

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s. 213 - 214

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.137

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 140

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 147

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.151

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, E. Drozd s. 152

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s. 219

M. Butkiewicz, Wpływ ustawy o podpisie elektronicznym na formę czynności prawbych, Przegląd Prawa Handlowego 2003/4/30, Nr publ. 36463,

Z. Radwański, Elektroniczna forma czynności prawnej, Monitor Prawniczy 2001/22/1107, Nr publ. 31501

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 91

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 175

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.179

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s. 203 - 204

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.182

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s.183-184

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 205

Z. Fenichel, Polskie prawo prywatne i procesowe, w: Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 208

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s. 207

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.208-209

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 188-190

Z. Radwański, System prawa cywilnego. Tom 2. Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2002, s. 192

B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999, s.

7

---