Poetyka

Arystoteles

I

• Wyjaśnienie przedmiotu wykładu.

• O: epopei, tragedii, komedii, dytyrambie (a nawet muzyka, taniec) sztuki mimetyczne.

• 3 różnicujące czynniki, które decydują o sztuce naśladowania:

1. środki,

2. sposób naśladowania,

3. przedmiot.

• Posługują się (1) środkami: rytmem, słowem, melodią.

• Problem z literaturą - czy można wspólną nazwą objąć utwory zupełnie różnych miar? Dialogi, traktaty naukowe - to literatura? Słuszny podział: poeci elegijni - poeci epiccy? wtedy: „poeta” w znaczeniu, że naśladuje, a nie że tworzy wiersze.

• Kogo nazwać poetą? Tego, który uprawia sztukę naśladownictwa, bez względu na to, jakiej miary używa pisząc.

• Poezja dytyrambiczna, nomiczna, komedia, tragedia - rytm, słowo, melodia.

II

• (2) Sposób naśladowania

• Relacja: świat przedstawiony - rzeczywistość (ludzie żywi - bohaterowie sztuki)

• Mimesis: przedstawienie idealizujące, realistyczne, karykaturalne. (kategoria estetyczna!).

• We wszystkich dziedzinach sztuki!

• Tragedia - ludzie gorsi niż w rzeczywistości; komedia - lepsi.

III

• (3) Sposób przedstawienia poszczególnych rodzajów przedmiotów.

• Np. opowiadanie w 1. osobie, w 3. Osobie (Homer) lub postacie bezpośrednio działają.

• Dramat - od drama - od dran - działać bohaterowie bezpośrednio działają.

• Dorowie przypisują sobie wynalezienie tragedii i komedii (na podstawie etymologii nazw katà komas - nielubiani w mieście chodzili od wioski do wioski) - A. się z tym nie zgadza.

IV

• Przyczyny powstania sztuki poetyckiej (tkwią w naturze ludzkiej):

1. Instynkt naśladowczy

• Od dzieciństwa; odróżnia człowieka od zwierzęcia; tak zdobywa wiedzę; czerpie przyjemność ze sztuki naśladowczej, podczas gdy rzeczywistość niekoniecznie sprawia radość - np. podobizna okropnych zwierząt, trupów. Poznanie - sprawia radość (nie tylko filozofom, ale każdemu!).

• Poczucie melodii i rytmu

• Wrodzone. Początek poezji - z improwizacji uzdolnionych.

Podział poezji na kierunki:

1. O pięknych czynach ludzi szlachetnych hymny (hýmnoi) i pochwały (enkómia)

2. O ludziach pospolitych szyderstwa (psógoi).

• Satyrycy byli już przed Homerem, ale nie znamy ich utworów.

• Meritum jambiczne - szydercze.

• Z czasem: zamiast jambów - komedie; zamiast epopei - tragedie. Tragedia i komedia - formy wyższe i cenniejsze od poprzednich.

• Tragedia i komedia - zrodzone z improwizacji. Tragedia - tych, którzy intonowali dytyramb; komedia - pieśni falliczne.

• Tragedia ku doskonałości:

• Ajschylos - liczba aktorów z 1 do 2; ograniczył rolę chóru; naczelne miejsce zaczyna mieć dialog.

• Sofokles - dodał 3. aktora i dekoracje sceniczne.

• Zmieniało się metrum.

• Zmieniała się liczba epejsodiów.

V

• Komedia - naśladownicze przedstawienie ludzi gorszych, lecz nie w aspekcie ich wad, ale ich brzydoty, której częścią jest śmieszność. To co śmieszne - jest związane z jakąś pomyłką lub z bezbolesnym i nieszkodliwym oszpeceniem (przykład tego: maska komiczna).

• Historia komedii - ??

• Pomysł komedii (jako szyderstwa) - Sycylia. Ateny - późniejsze, inne oblicze komedii.

• Epopeja - podobna do tragedii w tym sensie, że jest naśladowaniem przedmiotów poważnych wierszem. Różnice: posiada jeden rodzaj wiersz i formę opowiadania. Różna długość - epopeja jest wielka, tragedia - czas jednego obiegu słońca.

• Wszystkie składniki epopei są w tragedii; nie wszystkie składniki tragedii są w epopei.

VI

• O tragedii.

• „Tragedia - naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia (kátharsis) tych uczuć.”

• Język ozdobny - posiada rytm, harmonię, śpiew.

• Naśladowanie - dokonuje się za pośrednictwem postaci działających widowisko (kosmos ópseos) i wysłowienie (léksis).

• Postaci muszą odznaczać się właściwościami myślenia (diánoia) <w słowach> i charakteru (éthos) <w działaniu> źródła działania postaci.

• Fabuła (mýthos) - naśladowcze przedstawienie akcji (práksis); artystycznie uporządkowany układ zdarzeń.

• 6 składników tragedii:

2. Fabuła

3. Charakter

4. Wysłowienie

5. Sposób myślenia

6. Widowisko

7. Śpiew

Mýthos

Éthe

Léksis

Diánoia

Ópsis

Melopoiía

• Najważniejszy - układ zdarzeń. Tragedia - naśladownictwo nie ludzi, lecz działania i życia.

• Tragedia może istnieć bez charakterów, ale nie bez akcji.

• T. działa na uczucia przez 2 elementy (głównie):

• Perypetia

• Rozpoznanie

(to składniki fabuły)

• Myślenie - El. Tragedii, „zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne i w pełni z nią zharmonizowane”.

• Właściwości charakteru - uzasadnienie wybranego przez postać sposobu postępowania.

VII

• Właściwości układu zdarzeń.

• Całość - to, co ma początek, środek, koniec.

• Odpowiedniej wielkości - piękno polega na odp. wielkości i porządku.

• Długość łatwa do zapamiętania w całości.

• Ład, proporcja, określoność.

• Odpowiednia długość: „taka, w ramach której poprzez kolejny bieg zdarzeń może na zasadzie prawdopodobieństwa nastąpić przemiana losu bohatera ze szczęścia w nieszczęście bądź odwrotnie”.

VIII

• Fabuła - nie jest spójna, gdy jest 1 bohater w życiu 2 człowieka mogą być różne syt.

• „Zdarzenia powinny być w taki sposób zespolone, aby po przestawieniu lub usunięciu nawet jednego z nich uległa naruszeniu i rozpadła się również całość.”

IX

• Zadanie poety: przedstawienie zdarzeń nie rzeczywiste, ale prawdopodobnych. (prawdopodobieństwo i konieczność). na tym opiera się różnica między poetą a historykiem.

• Poezja - bardziej filozoficzna i poważna niż historia. Wyraża to, co ogólne; historia - to, co jednostkowe.

• Najlepiej widoczne u komediopisarzy - fabuła, a potem przypadkowe imiona. Tragicy trzymają się imion i fabuł tradycyjnych. (Wg A. - nie należy za wszelką cenę!)

• Możliwe = wiarygodne.

• Poeta - twórca fabuły (a nie wiersza!).

• Najgorsze - fabuły epizodyczne (epeisodiódeis) epizody nie łączą się z zasadą prawdopodobieństwa i konieczności.

• Zdarzenia mają przebiegać wbrew oczekiwaniom, lecz jednocześnie wynikać jedne z drugich.

• Najpiękniejsze - gdy zdarzenia przypadkowe sprawiają wrażenie zaplanowanych.

X

• Fabuły:

• Proste (haploí).

• Zawikłane (peplegménoi)

• Akcja rozwijana jednolicie i ciągle; zmiana losu bez perypetii i rozpoznania prosta.

• Akcja, w której zmiana losu łączy się z perypetiami i/lub rozpoznaniem zawikłana.

• Perypetie i rozpoznanie - wyrastają na zasadzie konieczności i prawdopodobieństwa z samego układu fabuły.

XI

• Perypetia - „zmiana biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom działania postaci, która odbywa się według podanych zasad” (prawdopod. i koniecz.).

• Rozpoznanie - „zwrot od nieświadomości ku poznaniu, ku przyjaźni lub wrogości między osobami naznaczonymi losem szczęścia lub nieszczęścia.”

• Najpiękniejsze - rozpoznanie łączące się z perypetią.

• Też: łączące się z przedmiotem, czynem.

• Składniki fabuły:

• Perypetia

• Rozpoznanie

• Páthos

• Páthos - „bolesne lub zgubne zdarzenie”.

XII

• Wszystko wcześniej - składniki gatunkowe, jakościowe tragedii.

• Pod względem ilościowym tragedia dzieli się na:

• Prolog (prólogos)

• Epejsodion (epejsodion)

• Eksodos (éksodos)

• Pieśni chóru (párodos i stásimon)

• Czasem - pieśni śpiewane ze sceny i pieśni na przemian z chórem - kommosy (kómmosy).

• Kosmos - żałobna pieśń śpiewana przez aktorów i chór.

XIII

• Najpiękniejsze - tragedie zawikłane. Budzą: litość, trwogę, przyjemność.

• Nigdy struktura taka, jak np.: ludzie nieposzlakowani popadają ze szczęścia w nieszczęście (zamiast budzić trwogę i litość - oburza); i odwrotnie.

• Ale! Zły też nie powinien popadać ze szczęścia w nieszczęście - to budzi przyjemność, ale nie trwogę i litość! więc wybór czegoś pośredniego.

• Bohater popada w nieszczęście nie przez swoje cechy, lecz przez zbłądzenie (hamartía). Nie wyróżnia się dzielnością i sprawiedliwością; cieszy się szacunkiem i powodzeniem.

• 1 rozwiązanie fabuły, a nie 2! Zmiana losu powinna iść od szczęścia w nieszczęście.

• Najbardziej tragiczny - Eurypides - bo się trzyma tego ^.

• Drugie miejsce - struktura fabularna. Np. Odyseja - podwójne rozwiązanie - inaczej kończy się dla złych, inaczej dla dobrych. (to ok., ale dla komedii, nie dla tragedii).

XIV

• Litość i trwogę wzbudza widowisko lub sam układ zdarzeń.

• Jeśli wzbudza przerażenie zamiast trwogi - to nie jest tragedia.

• Warunki konieczne do tego ^:

• Akcja - rozgrywa się między osobami bliskimi.

• Najmniej artystyczny: gdy osoba zna ofiarę, zamierza dokonać czynu, lecz go nie dokonuje bo nie ma tu cierpienia.

• Dobrze: gdy czynu dokonuje ktoś nieświadomy więzów z ofiarą, dowiaduje się po fakcie.

• Najpiękniejsze: matka jest bliska zabicia syna, ale tego nie robi, bo w ostatniej chwili go rozpoznaje (np. Meropa z Kresfontesa) itp.

XV

• Charaktery:

• 1. Koniecznie szlachetne.

• 2. Stosowność.

• 3. Podobieństwo.

• 4. Konsekwencja.

• Też aktualna zasada konieczności i prawdopodobieństwa.

• Rozwiązanie węzła dramatycznego: ma wynikać z samego układu zdarzeń, a nie z interwencji boskiej (jak w Medei czy w Iliadzie).

• Interwencja bogów - przy zdarzeniach nie wchodzących w zakres akcji.

• Tragedia - przedstawienie ludzi lepszych niż w rzeczywistości.

XVI

• Rozpoznanie (anagnórisis) - jego rodzaje:

• Rozpoznawanie za pomocą znaków zewnętrznych.

• Nieudolne; np. znamię w kształcie dzidy na ciele synów Ziemi; lub nabyte - blizny, naszyjniki.

• Nieartystyczne - wprowadzane według woli poety.

• np. Orestes w Ifigenii - opowiada fakty ze swojego dzieciństwa, Ifigenia zostaje rozpoznana na podstawie listu). to błąd.

• Połączony z przypominaniem - na widok kogoś/czegoś ujawniają się uczucia.

• np. Cypryjczycy Dikajogenesa - bohater zalewa się łzami na widok obrazu; Odyseusz - słucha pieśni i zalewa się łzami - przez to go rozpoznają.

• Oparte na sylogistycznym wnioskowaniu (2. miejsce).

• W Choeforach Elektra wnioskuje: przybył ktoś podobny do niej, nikt nie jest do niej podobny poza Orestesem, zatem przybył Orestes.

• Połączone z błędnym rozumowaniem publiczności (paralogizmem).

• Np. Odyseusz - fałszywy poseł założenie, że tylko Odyseusz potrafi napiąć łuk, więc nikt inny tego nie zrobi - publiczność na tej podstawie rozpoznaje O. Założenie poety, że ktoś w ten właśnie sposób go rozpozna to paralogizm.

• Wynikające z samych zdarzeń (najpiękniejsze! - 1. miejsce).

• Np. w Edypie lub w Ifogenii - wstrząsające odkrycie.

XVII

• Poeta musi mieć przed oczami dokładny obraz fabuły, by uniknąć błędów.

• Aktorzy muszą gestykulować itd.

• „twórczość poetycka jest zarówno sprawą talentu, jak szału.”

• Proces twórczy: najpierw - ogólny zarys fabuły(tó kathólu); potem - dodanie epizodów i rozwinięcie jej, nadanie imion bohaterom.

XVIII

• Zawiązanie (désis):

• Zdarzenia od początku do sceny bezpośrednio przed zmianą losu w nieszczęście lub szczęście.

• Zdarzenia mające miejsce poza samym utworem;

• Zdarzenia wchodzące w ramy utworu.

• Rozwiązanie (lýsis):

• Zdarzenia od momentu zmiany losu do końca.

• Reszta wydarzeń.

• Odmiany tragedii:

• 1. Zawikłana (peplegméne) istota to perypetia i rozpoznanie;

• 2. Patetyczna np. o Ajaksie, Iksjonie;

• 3. Etyczna np. Kobiety z Ftyi, Peleus;

• 4. Tragedia widowiskowa np. Prometeusz, Córki Forkysa, wszystkie tragedie, których akcja rozgrywa się w Hadesie.

• Jedyne kryterium porównawcze tragedii: fabuła (w niej - zawiązanie i rozwiązanie akcji).

• Ważne by nie tworzyć tragedii na wzór kompozycji epickiej (czyli wielowątkowej - polýmython).

• Poeta powinien traktować chór jako jednego z aktorów. Czyli nie jak u Eurypidesa, lecz jak u Sofoklesa. Od Agatona - chór śpiewa dowolnie wkomponowane pieśni (embólima).

[XIX o formie językowej (léksis) i myśleniu (diánoia); zakres Retoryki, a nie Poetyki;

XX o częściach języka (głoska, sylaba, spójnik, przyimek, imię, czasownik, odmiany, zdanie);

XXI dwa rodzaje imion - pojedyncze i złożone; o neologizmach; o metaforze:

• !! „Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii.” !!

XXII zalety języka poetyckiego: jasność i brak pospolitości; z samych metafor powstaje zagadka, z gloss (słowa rzadkie) - barbaryzm.]

XXIII

• W sztuce naśladowczej w formie opowiadania i w jednorodnym wierszu - fabuła również ułożona w sposób dramatyczny, ma początek, środek, koniec itd.

• Inny charakter dzieł historycznych - tu rządzi czas, a nie zgodność motywów.

XXIV

• Epopeja ma te same odmiany co tragedia (prosta, zawikłana, etyczna, patetyczna).

• Ma te same części (poza śpiewem i widowiskiem).

• Także wymaga perypetii, rozpoznań, cierpień.

• Także piękny język i sposób myślenia.

• ^ jako pierwszy użył tego Homer (udanie).

• Iliada - prosta i patetyczna;

• Odyseja - zawikłana i etyczna.

• Długość epopei = 3 tragedie.

• W epopei można przedstawiać zdarzenia równolegle, w tragedii - nie. (Liczne zalety tego).

• Najlepsza miara - wiersz bohaterski najspokojniejszy i najdostojniejszy. (jamby i trocheje są miarami skocznymi. Jamby - wyrażają akcję; trocheje - taniec.)

• Homer: budzi podziw A. bo jest świadomy swojej roli jako poety. Czyli - poeta powinien mówić od siebie; nie ma u niego postaci bez charakteru.

• W tragediach należy przedstawiać to, co zaskakuje; w epopejach - można to, co sprzeczne z rozumem (możliwe skoro nie widzi się postaci działającej - np. pogoń Achillesa za Hektorem.

• Od Homera: umiejętne opowiadanie oparte na błędnym wnioskowaniu „skoro wiemy, że następstwo jest prawdą, nasz umysł jest skłonny błędnie wnioskować, że i przesłanka jest prawdziwa.” Np. scena kąpieli Odysa.

• Poeta powinien raczej przedstawiać zdarzenia niemożliwe, a prawdopodobne, niż możliwe, ale nieprawdopodobne.

• Nie powinien układać fabuły z elementów sprzecznych z rozumem lub umieścić je poza akcją - np. W Edypie - nie zna on okoliczności śmierci Lajosa.

• Zbyt wykwintny język może przyćmić charaktery i myślenie.

[XXV o trudnościach i ich rozwiązywaniu; o błędach w naśladowaniu rzeczywistości realnej, pomyślanej, idealnej; dwojakie błędy - istotne dla sztuki poetyckiej (związane z nieudolnością poety) lub nie dotyczące istoty sztuki poetyckiej (np. coś medycznego itp.); „ideał winien mieć pierwszeństwo przed rzeczywistością”; 5 rodzajów zarzutów i 12 sposobów ich odparcia]

XXVI

• Czy doskonalsza jest sztuka epicka czy tragiczna?

• Doskonalsza - ta mniej pospolita, adresowana do wykształconej publiczności.

• Sztuka naśladowcza jest pospolita. (zbyt przesadna gra aktorów).

• Epika - adresowana do wykształconych, którzy nie potrzebują żadnych gestów. Tragedia - dla pospólstwa. To oskarżenie nie dla sztuki poetyckiej, ale aktorskiej! Np. krytyka Kallippidesa.

• Dobra tragedia nie potrzebuje gestów. Już przy czytaniu dostarcza wrażeń.

• Tragedia = epopeja + śpiew i widowisko.

• Tragedia osiąga cel naśladowania mając mniejsze rozmiary.

• Epopeja - mniej jednolita (z każdej epopei można ułożyć kilka tragedii); wielowątkowa.

• Tragedia jest lepsza niż epopeja.

2

---