Bezpieczeństwo kulturowe
Prof. G. Michałowska definiuje bezpieczeństwo kulturowe jako stan, w którym społeczeństwo zamieszkujące terytorium danego państwa może utrwalać i pielęgnować wartości decydujące o jego tożsamości, a jednocześnie czerpać ze wzorów i doświadczeń innych narodów. Jest to definicja społeczna bezpieczeństwa kulturowego (G. Michałowska , Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych , w: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, s. 132).
W deklaracji przyjętej w na światowej Konferencji w sprawie polityki kulturalnej w Meksyku w 1982 r. zdefiniowano kulturę jako zespół cech duchowych, materialnych, intelektualnych i emocjonalnych, charakteryzujących społeczeństwo lub grupę społeczną.
Obejmuje nie tylko literaturę i sztukę, ale także sposoby życia, podstawowe prawa człowieka, systemy wartości, tradycje i wierzenia. Dalej stwierdzono, że społeczność międzynarodowa ma obowiązek zapewnić zachowanie i ochronę tożsamości kulturowej każdego narodu. W innym miejscu stwierdzono zaś, że równość i godność wszystkich kultur musi być uznana, podobnie jak prawo każdego narodu i każdej wspólnoty kulturowej do szanowania przez innych jej tożsamości kulturowej.
Kultura, rozumiana jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, narodu, grupy etnicznej czy religijnej, gromadzonego, utrwalanego i wzbogacanego w procesie dziejowym oraz przekazywanego kolejnym pokoleniom, jest jednym z najważniejszych wyznaczników identyfikacji narodu i stanowi ważny element bezpieczeństwa. Na podstawie doświadczeń historycznych możemy stwierdzić, że w sytuacji upadku państwa tożsamość narodowa oparta na kulturze, języku, religii, pamięci wspólnych losów historycznych, znajomości dzieł literackich i artystycznych, była jednym z podstawowych gwarantów przetrwania narodu, a w konsekwencji odrodzenia się państwowości.
Włodkowska A. istotę bezpieczeństwa kulturowego ujmuje, jako ochronę tożsamości narodowej i religijnej wspólnoty, przed niebezpieczeństwem osłabienia jej czynnikami zewnętrznymi, tj. obcymi wpływami. (A. Włodkowska, Bezpieczeństwo kulturowe w: Bezpieczeństwo państwa, red. K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2009, s. 149).
W Europie następują zagrożenia o charakterze kulturowym. Wśród nich możemy wymienić postępującą uniwersalizację kultury, kryzys tożsamości narodowej i kulturowej spowodowany zalewem kultury masowej. Na Zachodzie Europy nasila się problem asymilacji imigrantów arabskich, które przeżywają renesans tożsamości kulturowej, budowanej w opozycji do wartości świata zachodniego i jego kultury.
Tak więc pojęcie bezpieczeństwa kulturowego coraz bardziej zaczyna nabierać charakteru dualistycznego. Z jednej strony odnosi się do sfery państwowej i dotyczy bezpieczeństwa kulturowego państwa, z drugiej - sfery społecznej i wiąże się z bezpieczeństwem kulturowym jednostek , wspólnot kulturowych i wyznaniowych, narodów i grup etnicznych.
Ważnym zadaniem dla lokalnych społeczności zwłaszcza placówek oświatowych i kulturalnych jest utrwalanie i dokumentowanie lokalnych tradycji, zwyczajów, obrzędów, które w wyniku procesów globalizacyjnych odchodzą w przeszłość. Ale nie da się tego osiągną bez kształtowania postaw społecznych. Ważną rolę powinny spełniać programy edukacyjne, których jednak realizacja w kwestii świadomości historycznej pozostawia wiele do życzenia. Kwestia kultury grup etnicznych i narodowych, a także kulturowe uwarunkowania stosunków międzynarodowych są coraz częściej podejmowane i dyskutowane także na tle problematyki bezpieczeństwa międzynarodowego.
Głośna teza Samuela Huntingtona o zderzeniach cywilizacji, stawiająca w centrum zainteresowania czynniki kulturowe, wywołała szeroką dyskusję na całym świecie, tym bardzie że Huntington podjął próbę stworzenia paradygmatu stosunków międzynarodowych po okresie zimnej wojny.
Próby ukazywania historii ludzi, narodów i państw poprzez pryzmat wojen i konfliktów powodowały pytania o to, dlaczego jedne narody i państwa częściej angażują się w spory i konflikty, często same je inicjując, a inne wydają się bardziej pokojowe, żeby nie powiedzieć pacyfistyczne. Jan Czaja twierdzi, że sens tego typu pytań można także odnieść do innych sfer działalności ludzkiej, w tym do ogólnego rozwoju narodów i państw (J. Czaja, Kultura strategiczna i jej pływ na stosunki transatlantyckie, w: Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, red. nauk. J. Gryz, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 40). Zapytany o to Ryszard Kapuściński, w jednym ze swych ostatnich wywiadów stwierdził: Problem tkwi w kulturze. To kultura determinuje zachowanie grup etnicznych, narodów i państw”, (jak wyżej, s. 40)
G. Michałowska, Uwarunkowania międzynarodowej współpracy kulturalnej, s. 42-43 , stwierdza w przyszłości wojny niosły za sobą zmiany kulturowe. Kraje podbijane, podporządkowane, poprzez działania administracyjne i nierzadko ostre restrykcje, przejmowały, zwłaszcza w czasie okupacji elementy kultury najeźdźcy. Zdarzały się , jednak procesy odwrotne, wykazywały zdolność podporządkowania obcych własnej kulturze zwłaszcza gdy legitymowały się wyższym cywilizacyjnym, prestiżem zaawansowaniem i atrakcyjnymi wartościami kulturowymi. Dość często dochodziło do syntezy kultur i dyfuzji kulturowej. Z czasem wojny przestały pełnić swoje funkcje kulturowe. Rozwój świadomości kulturowej, kształtowanie się tożsamości narodowej, delegalizacja wojen przez prawo międzynarodowe zdawały się wyłączyć ich funkcje kulturowe. Potwierdzeniem tego miała być II wojna światowa. Nie tylko nie zmieniła ona na podbitych terenach systemów wartości kulturowych, ale wręcz potwierdziła, w opozycji do okupantów, własną tożsamość kulturową. Tak więc tożsamość kulturową wyznaczają obiektywne, wspólne elementy, łączące daną grupę społeczną, takie jak doświadczenia historyczne, język, religia, symbole, zwyczaje i obyczaje, instytucje społeczne. Tożsamość przejawia się w samoidentyfikacji członków grupy, najczęściej w warunkach ich konfrontacji z innymi, obcymi, postrzeganymi jako zagrożenie.
Z problemem misji cywilizacyjnej Europy po raz pierwszy mieliśmy do czynienia w średniowieczu, gdy Europejczycy w ramach misji cywilizacyjnej starali się zbrojnie upowszechniać wartości chrześcijańskie w konfrontacji z poganami czy muzułmanami, odżył w XXI wieku, gdy państwa cywilizacji zachodniej zdecydowały o zbrojnej interwencji w Afganistanie i Iraku. Wojny prowadzone pod hasłem eliminacji źródeł terroryzmu i niedemokratycznych reżimów miały w efekcie zaszczepić w nich podstawowe wartości kultury zachodniej, takie jak równość wobec prawa, demokracja, pluralizm polityczny, równouprawnienie kobiet.
Literatura przedmiotu
Czaja J., Kultura strategiczna i jej pływ na stosunki transatlantyckie, w: Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, red. nauk. J. Gryz, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.
Michałowska G. , Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych , w: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997.
Michałowska G., Uwarunkowania międzynarodowej współpracy kulturalnej,
Włodkowska A., Bezpieczeństwo kulturowe w: Bezpieczeństwo państwa, red. K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2009.
1