M. Bachtin - koncepcja KARNAWAŁU
(na podst. fragmentu: Problemy poetyki Dostojewskiego)
[Słowa pogrubione w większości są oryginalnymi wyrażeniami Bachtina]
KARNAWAŁ to kompleks rozmaitych uroczystości świątecznych i obrzędów typu karnawałowego.
To nie jest zjawisko literackie, to SYNKRETYCZNA FORMA WIDOWISKOWA o charakterze obrzędowym.
Bachtina interesuje jednak karnawalizacja.
KARNAWALIZACJA = „kształtujący wpływ karnawału na literaturę” i jej poszczególne gatunki.
Karnawał wytworzył własny język symboli „konkretno-zmysłowych”. Choć wyraża jednolite odczucia wobec karnawału, jest zróżnicowany i nie da się go właściwie przełożyć na „mowę słowną”. Można go jednak transponować na język literatury- rozumiany jako pokrewny, także konkretno-zmysłowy język obrazów artystycznych. To transponowanie to właśnie karnawalizacja.
Karnawał nie dzieli ludzi na widzów i wykonawców- każdy jest aktywnym uczestnikiem wydarzeń. Karnawału się nie ogląda ani nie odgrywa- karnawał się przeżywa.
W tym czasie ludzi obowiązują prawa karnawału, a dopóki one obowiązują, żyje się życiem karnawałowym, dalekim od powszedniości, stwarzającym wrażenie przebywania w „świecie na opak”, odwróconym.
Zakazy i nakazy tworzące ład świata zwykłego, codziennego, zostają zawieszone. Zostają unieważnione podziały hieratyczne, wszelkie przymusy społeczne i nierówności.
Znika dystans między ludźmi, ważna staje się za to kategoria karnawałowa „swobodny, familiarny kontakt każdego ze wszystkimi”.
→ to właśnie ta kategoria nadaje szczególny charakter zarówno organizacji masowych igrzysk, jak i nieskrępowanej gestykulacji i wyzwolonej mowie. Jest to bardzo istotny element tzw. światoodczucia karnawałowego.
Tworzy się „nowy modus stosunków między człowiekiem a człowiekiem!” opartych na konwencji przeżyć na pół realnych, a na pół odczuwanych.
Stan, ranga, wiek, majątek- kategorie określające status człowieka w świecie pozakarnawałowym przestają mieć znaczenie.
Zachowanie, gest i słowo zostają uwolnione spod presji społeczno-hieratycznej. Stają się EKSCENTRYCZNE. Ekscentryczność ujawnia podskórne intencje natury ludzkiej (w formie konkretno-zmysłowej).
Mezalianse karnawałowe: nawiązuje się kontakt między sferami, które na co dzień są od siebie odizolowane. Karnawał obejmuje myśli, wartości, zjawiska, rzeczy. Zbliża, łączy, miesza świętość i świętokradztwa, wzniosłość i pospolitość itd. (powstaje idea np. ciężarnej śmierci)
Wiąże się z tym kategoria profanacji - bluźnierstw, sprośności, parodii, odbrązowień, umniejszeń.
Kategorie światoodczucia karnawałowego
familiaryzacja człowieka i świata (podstawowa!)
ekscentryczność
mezalianse karnawałowe
profanacja
Nie są to oderwane, abstrakcyjne myśli o swobodzie i równości, jedności przeciwieństw itd., lecz wyraz myśli nurtujących człowieka od zarania dziejów, przeżywanych realnie i odgrywane w sposób obrzędowo-widowiskowy podczas uroczystości masowych.
Dlatego te kategorie wywierały na literaturę tak ogromny wpływ formalny, gatunkotwórczy.
Kategorie te drogą transpozycji przenikały do literatury, głównie do dialogowej linii rozwoju prozy powieściowej. Wywarły wpływ na organizację fabuły i wątków sytuacyjnych, stosunek autora do bohaterów i zmianę słownego kształtu literatury.
Główną uroczystością karnawałową błazeńska koronacja i następnie detronizacja króla karnawału. Bachtin omawia ją, ponieważ miała największy wpływ na myślenie literackie.
U podstaw tego obrzędu leży sedno światoodczucia karnawałowego: patos kolejnych zmian i przeistoczeń, śmierci i odnowienia.
→ karnawał to święto czasu, który wszystko niszczy i wszystko odnawia- „ucieszna względność” wszelkiego ustroju i ładu, władzy i hierarchii. W tym obrzędzie każdy szczegół, gest, ma od początku charakter ambiwalentny, uświęcający karnawałowy akt świata na opak.
Dlatego karnawałowe symbole inaczej niż w świecie pozakarnawałowym mają sens dwoisty - zawsze zawierają ewentualność negacji (śmierci) lub jej przeciwieństwa.
W tym obrzędzie koronacja od razu zapowiada detronizację, a detronizacja-kolejną koronację. Jest to obrzęd „dwójjedyny”, te dwa obrzędy współistnieją, przeistaczają się w siebie i dzięki temu właśnie zachowują swój karnawałowy sens.
[niczym zasada jin i jang- przyp. P.B.]
Karnawał chce uczcić samą przemianę, a nie jej przedmiot. Ważne jest prawo zmienności, „ucieszna względność”, brak absolutyzacji (nie uznaje się ani absolutnej aprobaty, ani absolutnej negacji!).
Jest to zjawisko funkcjonalne, nie substancjalne.
W obrzędzie detronizacji uwidaczniał się twórczy potencjał śmierci
→ stąd jest to najczęściej transponowany do literatury motyw.
Detronizujący typ konstruowania postaci i całych utworów ukazywał zawsze detronizację ambiwalentnie i dwuaspektowo.
Bachtin: „Tam, gdzie w detronizacji wygasała karnawałowa ambiwalencja obrazów, wyradzały się one w jawną negację demaskatorską typu moralizującego lub społeczno-politycznego, zatracały charakter artystyczny i zamieniały się w czystą publicystykę”.
Ważne są „postacie podwójne”, ubrane kontrastowo lub bliźniaczo (sobowtóry), także nakładanie szat celowo odwrotnie, używanie narzędzi niezgodnie z ich przeznaczeniem, jest przejawem karnawałowej ekscentryczności, hołdu dla życia poza zwykłym trybem.
Ambiwalentnego sensu nabiera ogień- żywioł niszczący i odnawiający świat jednocześnie, a także ŚMIECH KARNAWAŁOWY, mający źródło w prastarych formach śmiechu rytualnego, który szydził z największych świętości.
Wszystkie formy śmiechu rytualnego były związane ze śmiercią i odrodzeniem, siłą zapładniającą i rozrodczą.
Plugawiono słońce, by zmusić je do odnowienia-śmiech był reakcją na kryzys w życiu słońca (bóstwa!), świata i człowieka (śmiech pogrzebowy).
W tym śmiechu szydzenie scalało się z ekstatycznym hołdem.
[Śmiech= szyderstwo + cześć]
To ukierunkowanie śmiechu w stronę bóstwa i władzy uprzywilejowało jego pozycję w starożytności i średniowieczu.
(Średniowiecze: „parodia sacra”- w domenie śmiechu bezkarnie uchodziło parodiowanie świętości)
Śmiech karnawałowy atakuje też sam proces przemian, same kryzysy!
„To śmiech głęboko refleksyjny i uniwersalny”.
PARODIA
nieodzowny element satyry mennipejskiej (w której zaznacza się najwidoczniej karnawałowa familiaryzacja) oraz wszystkich gatunków skarnalizowanych
w starożytności ściśle związana z samoodczuciem karnawałowym
→ „Parodiowanie to tworzenie detornizującego sobowtóra”
jest ambiwalentna
nie była tylko negacją praodiowanego zjawiska: wszystko posiada aspekt parodystyczny, bo wszystko odradza się przez unicestwienie
w staroż. miała liczne formy i gradacje, istniał cały system krzywych zwierciadeł, w których różne obrazy wzajemnie się parodiowały
parodiowe sobowtóry stały się zjawiskiem częstym w literaturze skarnalizowanej (liczne przykłady parodiowanych sobowtórów w dziełach Dostojewskiego, w których bohater przez zaprzeczenie sam się unicestwia po to, by się odrodzić- oczyścić i wznieść się ponad siebie...)
w odrodzeniu tradycja karnawałowa była żywa → z niej wyrósł Don Kichot
PLAC KARNAWAŁOWY
Karnawał był ograniczony czasowo, lecz NIE przestrzennie. Rozgrywał się głównie na rynku i przyległych ulicach, ale wnikał też do mieszkań. Jednak jego centrum mógł być tylko rynek, gdyż:
→ karnawał „jest świętem powszechnym i uniwersalnym, które ma WSZYSTKICH objąć familiarnym kontaktem”.
Plac igrzysk zyskał znaczenie symboliczne. W literaturze skarnawalizowanej jest miejscem akcji dwuplanowym i ambiwalentnym- spod powierzchni przestrzeni realnej wyłania się aura karnawałowa. Pojawia się ona także w innych miejscach akcji.
W starożytności świętem karnawałowym o największym znaczeniu były SATURNALIA. Średniowieczne i późniejsze tradycje karnawałowe były ich bezpośrednią kontynuacją. Miały one ogromne znaczenie w procesie rozwoju kultury, w tym: gatunków literackich!!
ŚREDNIOWIECZE:
„święto głupców”, swobodny „śmiech wielkanocny” (risus paschalis), etc. Niemal każde święto kościelne miało swój karnawałowy odpowiednik ludowo-uliczny.
„Całe życie teatralno-widowiskowe średniowiecza miało charakter karnawałowy”.
→ Człowiek średniowiecza pędził żywot podwójny: oficjalny i karnawałowo-uliczny. Był to podwójny układ życia i myślenia, na którym opierała się kulturowa mentalność ówczesnego człowieka!
W średniowieczu odbywała się też karnawalizacja ŻYWIOŁU MOWY narodów europejskich
→ tzw. mowa familiarno-uliczna: warstwy języka przepojone samoodczuciem karnawałowym (obecnie przejawia się to głównie w mowie obelżywej i kpiarskiej)
Powstał też zasób swobodnej gestykulacji karnawałowej.
Słownictwo karnawałowe:
familiarne, cyniczne, otwarte, ekscentryczne, chwalebno-obelżywe...
- przeniknęło do wszystkich rodzajów literatury.
W odrodzeniu duch karnawału objął różne dziedziny życia oficjalnego „i światopoglądu. „Dokonała się bardzo głęboka, prawie całkowita karnawalizacja literatury pięknej”.
„Odrodzenie to szczyt rozwoju życia karnawałowego. Po nim następuje już schyłek.”
Potem: dworsko-maskaradowa kultura festynów wchłonęła sporo karnawałowych form i symboli, ale uległy one zubożeniu, simplifikacji.
Formy karnawałowe „oderwały się od swojej ludowej osnowy”, z ulic przeniosły się do salonów NURTU MASKARADOWEGO. Dziś np.: jarmarczna szopka, cyrk, światek aktorski, cyganeria.
Nastąpiło „skarłowacenie i rozproszenie karnawału i światoodczucia karnawałowego, zanik jego prawdziwej, ulicznej powszechności.” → zmienił się więc także charakter literatury skarnalizowanej.
Do 2. połowy XVII w. źródłem karnawalizacji był sam karnawał. Ludzie go autentycznie przeżywali, byli bezpośrednio zaangażowani.
Karnawalizacja określała treść oraz samą osnowę gatunkową utworu
(→ funkcje gatunkotwórcze)
Od 2. połowy XVII w. karnawalizacja zamienia się w tradycję czysto literacką. Wpływ na literaturę przestaje mieć sam karnawał, a zaczyna mieć skarnalizowana literatura odrodzenia jako literacka tradycja gatunkowa.
Obecnie wpływ karnawału ogranicza się najczęściej do TREŚCI utworu, omija jego osnowę gatunkową → nie posiada mocy gatunkotwórczej.
Satyra menippejska, menippea - gatunek literatury satyrycznej. Jej nazwa wywodzi się od imienia greckiego cynika Menipposa. Menippea charakteryzuje się połączeniem pierwiastków fantastycznych i realizmu, prozy i wiersza, a także spajanie różnych form stylistycznych. Jej bohaterem jest najczęściej mędrzec. [za: Wiki]