ETYKA W ZAWODZIE NAUCZYCIELA
Człowiek jest jedyną istotą w świecie, która potrzebuje wychowania. Ujawnia się jako istota powołana do rozwoju biologicznego i duchowego, jako istota wezwana do wzrastania w jej ludzkim bytowaniu. Wychowanie nazywane bywa sztuką, umiejętnością będącą ukazywaniem perspektyw celów i wartości, ich przybliżaniem, afirmacją i przekazem. Wszystko to razem oddaje charakter kształtowania osobowości. Osobowość wtedy wzrasta, umacnia się, uwiarygadnia się na gruncie i w klimacie określonych wartości etyki i wychowania. Wychowanie nie jest zatem jakimś zunifikowanym przedmiotowo czy podmiotowo standardowym programem realizacji z góry wytyczonych zadań, cech i wartości, bo może stać się wtedy tylko wersją zaprogramowanej presji czy treningu na określone zachowanie się. Prowadzi to wtedy co najwyżej do określonych nawyków, ale to nie ma nic wspólnego z kształtowaniem osobowości człowieka. Wartości etyki pedagogicznej przesądzą o tym, czy ma się do czynienia z wychowującym kształtowaniem osobowości. Innego wychowania z punktu widzenia etycznych wartości być nie może. Trudno jest opisać osobowość. W ujęciu personalistycznym mówi się, że to pewna stałość cech, władz i umiejętności, które w sumie wyrażają całą indywidualność i niepowtarzalność, fenomen jednostki ludzkiej. Według takich cech, władz i umiejętności, celów i wartości można kształtować osobowość, ale osobowość to jeszcze coś więcej. To stan duchowy i psychiczny. W procesie wychowawczego kształtowania człowieka szczególną rolę pełnią nauczyciele i to nauczyciele na wszystkich poziomach nauczania. Spośród licznych przymiotów jakie powinny znamionować dobrego wychowawcę i nauczyciela wskazać należy chociażby trzy- wydaje się- zasadnicze przymioty: wiedzę, etykę i kulturę.
Kultura w pracy nauczyciela, pedagoga i każdego innego człowieka rozumiana będzie jako całokształt jego postawy, wyznaczonej przez wartości intelektualne, religijne, twórcze i moralne. Stąd też elementami kultury bycia i działania nauczyciela będą między innymi następujące przymioty: głębia życia duchowego, miłość, rzetelna wiedza, szacunek dla prawdy, uczciwość, bezinteresowność, prawość, odpowiedzialność, słowność, pogodne usposobienie (optymizm życiowy), punktualność itd. Kultura w pracy nauczyciela to przede wszystkim kultura ducha, kultura intelektu i woli.
Wiedza w życiu człowieka jest owocem poznawania, jest owocem uczenia się, czy też owocem prowadzenia badań naukowych lub popularnonaukowych. Wiedza jest elementem, przymiotem intelektu ludzkiego. Nauczyciel powinien być człowiekiem o dużym zasobie wiedzy. Przede wszystkim powinien posiadać i ciągle uzupełniać wiedzę specjalistyczną, a więc wiedzę w zakresie tej dyscypliny, w której jest wykształcony i którą przekazuje innym. Nauczyciel powinien pasjonować się wiedzą z uprawianej dziedziny, powinien znać wartość i potrzebę tejże wiedzy. Wiadomo, że człowiek spełnia się w życiu, czyli rozwija się, czy mówiąc jeszcze inaczej- pełniej bytuje, nie tylko przez to, że poznaje, ze zdobywa wiedzę, że uprawia, kultywuje intelekt, ale też przez to, że kocha, że miłuje, że w sposób wolny staje się darem dla drugiego człowieka. Skoro tak jest, to oddziaływanie wychowawcze nauczyciela nie może się ograniczać tylko do przekazu informacji, do przekazu samej tylko wiedzy, ale winno być także przekazywaniem wartości moralnych, wartości związanych z ludzką wolą, z ludzkimi dążeniami. Stąd też nauczyciel to nie tylko informator, ale także formator; to człowiek, który rzeźbi nie tylko intelekt, ale i wolę ucznia.
Termin ETYKA wprowadził Arystoteles na oznaczenie wyodrębnionej przez siebie dziedziny filozofii praktycznej. Nazwa pochodzi od greckiego ethos-obyczaj, zwyczaj. Jest to nauka filozoficzna obejmująca zespół zagadnień moralności w relacji do moralnego dobra i zła. Określa istotę powinności moralnej człowieka oraz jej szczegółowej treści i ostatecznie wyjaśnia fakt moralnego działania. Ponadto wskazuje na genezę zła moralnego i sposoby jego przezwyciężania.
Przez etykę w zawodzie nauczyciela nie rozumie się teorii moralności, a więc dyscypliny filozoficznej, traktującej o normach ludzkiego postępowania, ale samą postawę moralną, postawę życiową nauczyciela, wyznaczoną przede wszystkim przez wartości moralne i religijne. Dla etyki pedagogicznej samo dziecko, jak i każdy człowiek, staje się podstawową, autonomiczną i uniwersalną wartością, miarodajną dla procesów wychowania; to kim ono jest, i kim stać się może, i z uwagi na nie samo- a nie dopiero w konsekwencji zrealizowania określonych wartości programowych stojących poza nim. Wykładnikiem tej wychowawczej postawy jest przy tym wnikliwe a zarazem przyjazne patrzenie na dziecko, tak by je zrozumieć, a potem potrafić mu pomóc. To trzeba właśnie podpatrzeć, że „dzieci kochają wiele osób i wszystko wokół- bo kochają swe przeżycia”, że „dziecko jest nieposłuszne i złośliwe- bo cierpi”, że „dziewczynka daje duszę lalce i rozmawia z nią- bo to jej dramat samotności: nikt z nas nie słyszał o tym, aby życzliwą przyjaciółkę dziewczynka zamieniła na lalkę”. Delikatność i szacunek wobec dziecka to kanony pedagogiki korczakowskiej; on sam zamknie to w słowach:
„wychowawca, który nie wtłacza- a wyzwala, nie ciągnie- a wznosi, nie ugniata- a kształtuje, nie dyktuje- a uczy, nie żąda- a zapytuje, przeżyje z dziećmi wielkie chwile”.
Wychowanie więc jest nie tylko pewnym oddziaływaniem na świat zewnętrzny, na innych ludzi, ale osobową demonstracją samego wychowawcy, tworzeniem nowego, dojrzalszego obrazu jego samego. Dlatego można powiedzieć, że podstawowym elementem etyki pedagogicznej jest wychowanek i jego osobowość oraz wychowawca ze swą motywacją pracy i swymi umiejętnościami.
Etyczne aspekty kształtowania się człowieka- wychowawcy postrzegane są jako cały proces, pewien cykl działań. W związku z tym wytyczyć można cztery płaszczyzny kształtowania się zawodowego i etycznego wychowawcy, które zamknie się w czterech obszarach:
obserwacji i doświadczeń
refleksji
prezentowania i przekazu wartości i umiejętności
kształtowania wartości oraz postaw wychowawczych i etycznych
Praca pedagogiczna a więc i praca wychowawcy podlega ocenie i weryfikacji w oparciu o trzy różne kryteria:
z punktu widzenia prawa
z punktu widzenia pedagogiki
z punktu widzenia etyki, tzn. właściwie pojętej postawy etycznej, motywacji pracy i prezentowanych wartości.
Gdy fachowość działań można w jakimś zakresie wyraźnie skonkretyzować, to ocena wartości etycznej działającego wychowawcy, wartości jakie prezentuje w kontaktach z wychowankami i uczniami staje się dla tych ocen niezwykle trudno wymierna. Trudność ta powstaje w tym, że motywy działań, postawa poczuwania się do odpowiedzialności, także stopień wewnętrznej w tym etycznej dojrzałości człowieka to sprawy i kryteria słabo wymierne, trudno porównywalne: podobnie jak i osobowość, jak każde doświadczenie życiowe. Mimo tych trudności dokonywanie ocen jest jednak nieodzowne. Powstały więc cztery kryteria oceny nauczyciela:
kryterium jego czynów i zachowań
kryterium skuteczności, rezultatów, wyników pracy wychowawczej i dydaktycznej
kryterium motywów i intencji działań, postaw i czynów
kryterium fachowości działań pedagogicznych, z możliwą wtedy profesjonalną obiektywizacją wymagań i ocen
Jaki zatem powinien być wychowawca? W jaki sposób powinien przekazywać wartości, by trafiły do młodego człowieka? Podstawowym warunkiem wychowującego przekazu wartości jest jedność postawy, zachowań i czynów wychowawcy z tym co głosi w swym pedagogicznym przesłaniu. Nie można bowiem co innego mówić i co innego czynić, czego innego żądać od innych niż od siebie samego. Przekaz wartości odbywa się w bezpośrednim kontakcie osobowym między wychowankiem a uczniem. Dialog więc musi być oparty na otwarciu się wobec prawdy tego drugiego, w zaufaniu, życzliwości, serdeczności. Wobec wychowawcy postawionych jest szereg warunków: musi stać się wzorem i wzorcem, który można naśladować i któremu można z zaufaniem wierzyć. Kolejną cechą jest partnerstwo. W przekazie wychowawczym liczy się nie tylko treść i sposób przekazu, ale także to, jaki jest stosunek do wychowanka. Przy czym „układ partnerstwa” w stosunkach wychowawczych nie oznacza upraszczająco pojmowanej „równości” i schlebiania wychowankowi, dziecku. Pedagogicznie pojęte partnerstwo to otwarcie się na czyjeś przeżycia, na czyjś świat i czyjąś prawdę i przyjęcie tego w swój świat- na wspólne przeżywanie określonych wartości. Warto też podkreślić, że gdy mają już być przekazywane wartości to powinny być to wartości rzeczywiście istniejące, a nie tylko pomyślane czy wymarzone. Edukacja poprzez „bajki” bowiem szybko się kończy. Dopiero prawda, w tym prawda mówiącego o niej wychowawcy, staje się wiarygodna, bo jest wyrazem postawy życiowej, poglądów, przekonań. Nauczyciel powinien być stróżem i przekazicielem prawdy. Sam powinien być przekonanym o roli prawdy, wierność prawdzie, głoszenie prawdy i życie w prawdzie- to wielka sprawa naszego życia osobistego, rodzinnego, narodowego i międzynarodowego. Nauczyciel winien być obrońcą i krzewicielem prawdziwych wartości moralnych i narodowych. Na czoło bardzo często wysuwa się dziś wartości materialne: pieniądz, mieszkanie, meble, samochód, sukces, awans. Może widać to i w świecie nauczycieli? Niektórzy przesadnie tęsknią za premią, za nagrodą, za tym, żeby więcej mieć, aniżeli więcej być. Ten prymat „mienia” nad „byciem”, przynosi fatalne skutki. Nie można doprowadzić do tego, żeby pieniądz stał się sprawdzianem wartości człowieka.
Wartość w wychowanku „odżyje” dopiero wtedy, gdy wychowawca wprowadza w świat te wartości, które sam posiada i którym służy. Aby wniknąć do wnętrza wychowanka, w głąb jego osobowości, musi się to odbyć przy postawach szacunku i godności, przy poszanowaniu czyjegoś świata wartości, uczuć, woli. Wszelka agresja, przymus, lekceważenie niszczy istniejące porozumienie. Przekaz wartości w procesach wychowania nie jest jednak „akcją jednokierunkową”. W tych układach nie tylko wychowawca świadczy coś na rzecz swojego wychowanka, ale jest też odpowiednimi wartościami obdarzany. Wychowawca angażując się w proces wychowania sam tworzy swoje życie, buduje je, doskonali. Wychowawca nie może przy tym liczyć na wzajemność i wdzięczność, bo często dzieje się wręcz odwrotnie. A mimo to, mimo tego, że drwią „abyś cudze dzieci uczył” trud wychowania przyjmuje się jako wyróżnienie.
To jaki jest wychowawca zależy tak naprawdę od tego kim on jest, co sobą prezentuje, jaką postawę i sylwetkę duchową, jakie posiada motywacje dla swej pracy, jaka jest jego ranga i barwa powołania do tej pracy. W takim to uwarunkowaniu rozstrzygnie się to, czy oni obaj z wychowankiem spotkają się w połowie drogi, w tych przekazach wartości i całego dziedzictwa kultury. Trzeba nie tylko odpowiednich technik i umiejętności i nie tylko podmiotowego zaangażowania w szczerości i prawdzie, ale także autorskiej konceptualności w tym wszystkim co wychowawca odpowiednio do sytuacji i ujawnionych potrzeb czyni, zarówno w diagnozie rozpoznawania stanów i potrzeb, jak i w prognozie realizacji wybranych koncepcji wychowawczych działań. Świadomość etycznej i pedagogicznej kwalifikacji spraw, celów i wartości, jakim poprzez wychowanie się służy, odpowiada odpowiednio szerokiej, etycznej i zawodowej odpowiedzialności za tę działalność. Ale wtedy już nie oddzieli motywów i czynów od postaw i etosu i od prawdy danego, w sprawy wychowania zaangażowanego człowieka. Praca wychowawcza posiada zatem nie tylko swe etyczne, bo także podmiotowo-autorskie odniesienie. W jakimś stopniu dziećmi wychowawcy są zarówno wszyscy jego wychowankowie i uczniowie, a nadto i jego czyny, postawa, cały klimat zachowań. Właśnie te autorskie jego postawy i decyzje prowadzą i do jego samorealizacji, a ponadto posiadają swe etyczne pierwszorzędne znaczenie.
Praca nauczyciela jest szczególnym powołaniem, powołaniem do czynnego towarzyszenia rozwojowi duchowemu drugiego, głównie młodego człowieka. Jest to powołanie w każdym czasie niezwykle trudne i odpowiedzialne. Powołanie nauczyciela, pedagoga, wychowawcy jest jednym z najpiękniejszych powołań, gdyż jest inwestowaniem sił duchowych i fizycznych nie w materię, ale żywego, rozwijającego się ducha ludzkiego.
TEKSTY ŹRÓDŁOWE, BĘDĄCE POMOCNYMI W ETYCZNYM POSTĘPOWANIU NAUCZYCIELA:
List św. Pawła: 1 Kor 13, 1-13 (Hymn o miłości)
Desiderata- anonimowy tekst znaleziony w starym kościele św. Pawła (w Baltimore, pochodzący z 1692 r)
Genewska Deklaracja Praw Dziecka z dnia 26.10.1923 r
Deklaracja Praw Dziecka ONZ
Apel Twego Dziecka
Opracowała
Anna Owsiańska
Literatura:
Anna Przecławska „Pedagogika społeczna- kręgi poszukiwań”, W-wa 1996,
Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski „Psychologia wychowawcza” Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa1998
Krystyna Ostrowska „W poszukiwaniu Wartości” Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000
Sztuka Nauczania Szkoła pod red. Krzysztofa Konarzewskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa 1998
Janusz Homplewicz „Etyka Pedagogiczna” Wydawnictwo Salezjańskie, W-wa 1996