System kar i nagród w wychowaniu dzieci
Wychowanie dziecka jest sztuką, z czego nie zawsze zdajemy sobie jasno sprawę. Kiedy wystąpią wyraźnie trudności i dziecko zachowuje się nie tak jak oczekujemy - szukamy odpowiedzi na pytanie, dlaczego postępuje ono nie tak, jak pragniemy? Dziecko musi być świadome, że jego postępowanie jest oceniane oraz wiedzieć, według jakich kryteriów dokonujemy tej oceny.
Nagroda ma być bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki, do zachowań znajdujących wysokie uznanie w rodzinie i w innych grupach społecznych. Nagrodą dla dziecka jest kupno nowej zabawki, książki, zabranie do kina lub cyrku. Nagrodą jest wszystko to, co sprawia dziecku przyjemność, budzi zadowolenie, przywołuje miłe skojarzenia. Jednak największą nagrodą jest doznanie miłości ze strony rodziców. Sprawianie dziecku przyjemności - nagroda- towarzyszy zwykle uroczystościom rodzinnym, świętom, imieninom czy urodzinom. Prezent raduje dziecko ze względu na swoją przydatność, ale jest równocześnie dowodem na to, że rodzice kochają, pamiętają o jego upodobaniach, chcą mu sprawić radość.
Nagroda umacnia w dziecku wiarę we własne siły i wartości, realizuje potrzebę uznania i sukcesu, zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań, dostarcza dodatnich uczuć i radości oraz jest przyczyną dobrego samopoczucia, wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi, działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania. Nagradzając pochwałą nawet niewielkie postępy dziecka, zachęcamy je do dalszych prób. Dziecko rozsądnie nagradzane próbuje własnych sił w pracy coraz trudniejszej i coraz bardziej odpowiedzialnej, a na tym polega istota prawidłowego wychowania - dorasta do coraz bardziej skomplikowanych zadań i staje się odpowiedzialne za to, co robi.
Nagradzać należy tylko dziecko, które na to rzeczywiście zasłużyło. Nie powinno nagradzać się dzieci za otrzymywanie dobrych ocen, bo wówczas większość dzieci uczy się nie po to, aby zaspakajać własną ciekawość, dla siebie, ale dla oceny, potem wiedzę zapomina - ocenę wystawiono i nagrodę dziecko otrzymało.Warunkiem skutecznego nagradzania jest dobra znajomość dziecka. Poznać dziecko tzn. je zrozumieć, patrzeć na konfliktowe, sporne sprawy również jego oczami, znać jego pragnienia. Nagroda powinna sprawić dziecku odczuwalną przez niego radość. Należy stosować różne nagrody, by nie nastąpiło osłabienie siły ich oddziaływania, a więc zmniejszanie się ich wartości.
Karą jest wszystko to, co sprawia przykrość, budzi niezadowolenie, utrudnia zaspokajanie potrzeb. Największą i najgroźniejszą w skutkach karą jest poczucie odtrącenia przez rodziców. Kara to przykrość, która spotyka dziecko za popełnienie czynu nagannego - nie wytworzy ona motywacji pozytywnej, nie zachęci więc dziecka do właściwego postępowania. Kara jest metodą, która nie uczy nowych zachowań, wręcz utrwala zachowania niepożądane.
Stosowanie kary jednak może mieć miejsce, gdy zawiodą inne środki oddziaływania na dziecko. Decyzję o ukaraniu dziecka należy jednak zawsze bardzo dokładnie przemyśleć. W ostateczności należy pamiętać o przestrzeganiu zasady stopniowania. Kary jakie można stosować wobec dziecka nieposłusznego to :dezaprobata wyrażona słownie lub w sposób niewerbalny, upomnienie słowne udzielone zdecydowanym tonem, wymówka lub nagana wyrażona ostrym tonem ale bez gniewu, ograniczenie praw dziecka, opóźnienie spełnienia jego pragnień, potrzeb, ale jedynie tych, które przyczyniają się do umilenia wypoczynku dziecka. Odosobnienie jako kara może być stosowana wyjątkowo i tylko w stosunku do dzieci starszych.. W karaniu trzeba brać pod uwagę stopień wrażliwości dziecka. Im dziecko wrażliwsze tym mniejszej kary wymaga, aby uzyskać u niego pozytywne, prawidłowe reakcje.
Ważną funkcją kary jest zlikwidowanie poczucia winy, przywrócenie równowagi psychicznej u karanego. Jeśli dziecko postąpi niewłaściwie, najczęściej żałuje tego i odczuwa ciężar przewinienia. Bardzo wrażliwe dziecko samo potrafi wymierzyć sobie karę za nie wykryte przez rodziców przewinienie. Ciągłe przypominanie dziecku winy, odebranie mu zaufania wpływa ujemnie na samopoczucie dziecka, ale i na stosunki wewnątrz rodziny. Może ono ukrywać przewinienia przed "niekończącą się" karą, zamiast przyznać się do winy i ponieść określone konsekwencje.
Karać nie można w gniewie! Pod wpływem gniewu stajemy się mało obiektywni, nie zastanawiamy się nad przyczynami negatywnych czynów dziecka, widzimy tylko skutek. Wywołuje on gwałtowne oburzenie i nieprzemyślaną, silną reakcję. W przypływie złości nie pozwalamy dziecku wytłumaczyć się i natychmiast wymierzamy karę, chociaż może okazać się, że dziecko na nią nie zasłużyło. Taka kara jest najczęściej zbyt surowa, ale wówczas trudno naprawić błąd. Gniew matki czy ojca wywołuje najczęściej przestrach dziecka - skupia ono uwagę na karze, a nie na przewinieniu. Taka kara daje satysfakcję rodzicowi (rozładował swój gniew), nie zaś poprawę dziecka. Tylko kara sprawiedliwa w odczuciu karanego dziecka jest skuteczna i nie obniża autorytetu osoby wymierzającej ją. Kara, aby była skuteczna musi być wymierzona we właściwym czasie - nie może być wymierzona pod wpływem emocji tuż po zaistniałym czynie, ale też nie należy jej zbyt długo odwlekać w czasie. Skuteczność kary zależy od autorytetu osoby karzącej w oczach dziecka. Jeśli osoba karząca ma autorytet u dziecka, uzna ono ją za sprawiedliwą, będzie żałowało swojego negatywnego zachowania i postara się więcej danego czynu nie popełniać. Jeśli osoba karząca nie ma autorytetu u karanego to kara wywoła tylko agresję u dziecka, chęć zrobienia karzącemu na złość; nie wpłynie pozytywnie na zachowanie dziecka. Jedynym celem karania powinna być poprawa winnego. Kara powinna być tak dobrana, żeby kierować uwagę dziecka na sam czyn, na przekroczenie przyjętej normy i na skutki takiego postępowania, a nie na sam rodzaj kary i na osobę wymierzającą karę. Chodzi o wywołanie spontanicznego żalu i postanowienia, że to się więcej nie powtórzy. Dziecko musi rozumieć, za co zostało ukarane i dlaczego. Dziecko jest tym bardziej agresywne im surowsze kary otrzymuje i kiedy czuje się niekochane przez rodziców. Należy unikać stosowania wciąż tych samych kar, gdyż powszednieją i przestają mieć dla dziecka jakiekolwiek znaczenie. Szczególnie szkodliwe jest stosowanie częstych, a jednocześnie surowych kar. Dzieci nadpobudliwe i bardziej agresywne reagują na nadmiar surowych kar buntem, arogancją uporem i przekorą, co prowadzi do zerwania więzi uczuciowych z jednym lub obojgiem rodziców.
Nieokazywanie dziecku miłości w czasie odbywania przez nie kary powinno być umiarkowane z zachowaniem codziennych rzeczowych kontaktów. Dziecko wrażliwe, kochające rodziców bardzo dotkliwie przeżywa każdą, nawet pozornie lekką karę. Nie należy także bez powodu używać różnego rodzaju pogróżek, ponieważ bez konsekwentnego zachowania wywołują u dzieci młodszych poczucie zagrożenia, lęku, natomiast dzieci starsze będą je lekceważyć - a efektem tego będzie obniżenie autorytetu rodziców. Zbyt częste i surowe kary pobudzają dziecko do kłamstw i wykrętów w celu ich uniknięcia. Zdarza się jednak czasami, że kara staje się nieskuteczna, dzieje się tak wówczas gdy brakuje konsekwencji w jej stosowaniu- dziecko zostało ukarane za złe zachowanie, a niestety nie umie zachować się właściwie. Bicie dziecka jako kara to najgorsze z możliwych postępowań rodzica. Bicie poniża godność dziecka, wywołuje bardzo negatywne zmiany w jego osobowości, budzi skłonność do okrucieństwa i agresji. Wywołuje jednocześnie żal i nienawiść do osoby karzącej. W efekcie dziecko bite nie myśli o naprawie swego postępowania, koncentruje się natomiast na obmyśleniu zemsty w stosunku do osoby, przez którą zostało ukarane. Rezultatem bicia jest rozwinięcie osobowości zamkniętej w sobie i nieszczerej. Dzieci bite kłamią i oszukują. Stosowanie tej "metody" powoduje, że dziecko staje się niewrażliwe na łagodne środki dyscyplinujące. Na ogół sprawia trudności wychowawcze wszystkim tym, którzy kary nie stosują. Nagroda za to posiada wielką wartość wychowawczą. Tylko dzięki niej można skutecznie poprawić zachowanie dziecka - aktywizuje działanie. Prawidłowe stosowanie nagród polega na tym, że dziecko początkowo spełnia polecenia dorosłych ( rodziców i nauczycieli) dla uzyskania ich aprobaty, z czasem będzie je wypełniało z własnej woli bez kontroli i nadzoru.
Słuszniej jest wzmacniać, czyli utrwalać za pomocą nagród reakcje pozytywne ,pożądane wychowawczo, aniżeli upamiętniać za pomocą kary reakcje nieprawidłowe. Zasada ta jest intuicyjnie stosowana przez rodziców na przykład wtedy, gdy dziecko wypowie jakieś „brzydkie” słowo. Rodzice „puszczają mimo uszu” nieakceptowany zwrot, starają się odwrócić uwagę dziecka, sami powstrzymują się od wypowiadania niepożądanych w słowniku dziecka zwrotów w jego obecności. Przy takim postępowaniu dorosłych dziecko słów tych używa coraz rzadziej, a w końcu zapomina o nich całkowicie. Inaczej dzieje się wówczas gdy rodzice nie mogą powstrzymać się od reakcji oburzenia, gniewu, gdy stosują wobec dziecka różne kary, zakazując mówienia mu „podobnych rzeczy”. Przedszkolak z właściwą sobie przekorą i uporem powtarza zakazany zwrot i eksperymentuje- bada czy u wszystkich i czy zawsze spowoduje on takie właśnie reakcje. Nie można nagradzać dziecka upominkiem np. za każdy dobrze zjedzony posiłek, przede wszystkim dlatego, by nie doprowadzić do sytuacji, w której dziecko zjada wyłącznie w celu zdobycia nagrody.Podsumowując, pragnę podkreślić, że stosowanie upokarzających kar słownych i fizycznych jest nieludzkie. Nie przynosi żadnego pożytku, a wręcz przeciwnie: upokarza, budzi żal, gniew i pragnienie zemsty. W sytuacjach, kiedy postępowanie dziecka nam się nie podoba, nie warto tracić panowania nad sobą. Należy pamiętać, że one tylko doraźnie powstrzymują dziecko przed złym postępowaniem, budząc strach przed bólem. Pamiętając ten strach i ból, kiedy dziecku znowu coś się nie uda, zacznie kłamać, składać winę na kogoś innego, a nawet może uciekać z domu. Poza tym trzeba uświadomić sobie, że dziecko z czasem przyzwyczaja się do bicia. To, co je początkowo straszyło i wstydziło z czasem przestaje działać, a nawet dziecko czuje się bohaterem, kiedy nie uroni żadnej łzy. Pamiętajmy, że przyznanie się dziecka do błędu wyklucza potrzebę stosowania kar. Zanim je ukarzemy zastanówmy się, dlaczego z dzieckiem mamy kłopoty wychowawcze, co chce nam powiedzieć poprzez swoje zachowanie, dlaczego się nie uczy. Pamiętajmy, że często dzieci robią coś złego niechcący, przez nieuwagę lub niezręczność i to nie jest powód, by je karać. Pamiętajmy, że wychowywanie przez przemoc to wyraz bezradności, nienawiści, głupoty i niskiej kultury. Starajmy się więc nagradzać „nasze” dzieci.
Literatura:
1. Thomas Gordon "Wychowanie bez porażek" 2. Wojciech Pomykało "Vademecum dla rodziców dzieci od 6 do 10" 3 A. Angielczyk, Kara-metodą wychowania?, Edukacja i dialog, nr 6/59, 1994.
4 I. Obuchowska, Dom strachu, Wprost, nr 5, 1993.
5 K. Skarżyńska, Skuteczność układów nagród i kar o różnej sile, Psychologia Wychowawcza, nr 2, 1974.