Kilka uwag o Wydaniu Pomnikowym
oraz o serii Biblioteka Pisarzy Polskich
W związku z rocznicą Kochanowskiego, w 1884 roku ukazało się Wydanie Pomnikowe dzieł czarnoleskiego poety. Chociaż dawało ono wzór realizacji ówczesnych wymagań naukowych edytorstwa, to jednak rozmijało się w kilku punktach z programem Romana Pilata - głównie dlatego, że nie modernizowano pisowni, lecz dano transliterację pierwodruków Kochanowskiego (pierwodruków, jak się okazało, w założeniu!). Oprócz tej pomyłki, niezawinionej przez wydawców, bo błąd był wynikiem ówczesnego stanu bibliografii (nauki pomocniczej edytorstwa), trzeba podkreślić, że transliteracja utrudniała odbiór czytelniczy.
Jeśli chodzi o błąd, to trzeba powiedzieć, że dopiero prawie 50 lat później, w 1930 roku Kazimierz Piekarski odkrył, że za parawanem jednej, tej samej karty tytułowej dzieł Kochanowskiego kryje się czasem kilka różnych wydań. A więc sądzili wydawcy, że opierają się na pierwodruku, a było to późniejsze wydanie różniące się od tekstu pierwotnego, pod względem zarówno brzmienia, jak i ortografii. Np. Pieśni wydano nie na podstawie pierwodruku z 1586 r. (jak sugerowała karta tytułowa wzięta z pierwodruku), lecz na wydaniu z 1589 lub 1590 roku (data nie ustalona), mającym tę samą kartę tytułową.
Lecz mimo to, można powiedzieć, że Wydanie Pomnikowe było na ów czas wzorem. We wstępie do tomu I tego wydania: definicja wydania krytycznego (i termin ten pojawił się pierwszy raz w dziejach edytorstwa naukowego tekstów literackich). Po raz pierwszy również podano dokładny opis bibliograficzny przekazów stanowiących podstawę wydania dla poszczególnych utworów, łącznie z sygnaturą biblioteki.
Zjazd im. Kochanowskiego w 1884 roku dał początek ważnej inicjatywie wydawniczej: AU w Krakowie, w 1889 roku rozpoczęła wydawanie serii tekstów z XVI i XVII wieku - Biblioteka Pisarzów Polskich. Wydawana była ona prawie przez 60 lat, do 1947 roku, pod numerem 87.
Charakteryzując tę serię, oprócz jej walorów należy zaakcentować, że dobór tekstów, które wydano w serii jest wielokrotnie efektem, świadectwem przypadkowości kryteriów, decydujących o wydaniu.
Ponadto, dały o sobie znać niebezpieczeństwa modernizacji pisowni - tu koronnym antyprzykładem, omawianym w podręcznikach edytorstwa jest wydanie bardzo ważnego tekstu: Krótkiej rozprawy... M. Reja, powstałej w 1543 r. (ważna data, bo data startowa polskiego renesansu) w edytorskim opracowaniu Zawilińskiego.
Błędy w tekście były wynikiem niedostatecznej wiedzy językowej i merytorycznej ww. edytora. To szczególnie niefortunne, bo potem pierwodruk, na którym opierał się Zawiliński zaginął i edycja ta rozsiewała błędy w kolejnych edycjach utworu Reja.
Na szczęście pierwodruk w późniejszym czasie się odnalazł i można było błędy skorygować.
Charakterystyczne przykłady omyłek (jest ich b. wiele) w wydaniu Zawilińskiego Krótkiej rozprawy... M. Reja:
Wwiązanie (transliteracja) w wiązanie (błędna transkrypcja) - wynikiem błędnej modernizacji były błędy dokonanej transkrypcji; bo tymczasem „wwiązanie” (pisane łącznie) był to termin sądowy oznaczający wprowadzenie kogoś w posiadanie nieruchomości.
Widzą, iż źle, cóż gdy nic nie dbają (+)
Widzą, iż źle coś, gdy nic nie dbają (-) transkrypcja błędna
Jest li (+) Jeśli (-)transkrypcja błędna.
Onym (+) O nim (-)transkrypcja błędna.
Kolejny przykład (dotyczący odczytywania nosówek), a jest tych przykładów więcej:
Potym mnie pokropi wodą,
To już z Bogiem idą zgodą: winno być w l. poj.: idę (+), nie idą (-) w l. mn., transkrypcja błędna.
W XVI w. istniały już dwie głoski nosowe ą i ę, lecz w piśmie dość długo wyrażano je tradycyjnie przez ą dopiero drukarz miał je odróżnić i czynił to nieraz błędnie (przykłady z Krótkiej rozprawy, gdzie przez to liczba pojedyncza (ę oznaczane w starych drukach jako ą) nie była uwzględniana i w edycjach funkcjonowała jako sygnał liczby mnogiej (przez zachowanie ą, a należało tę samogłoskę w transkrypcji zamienić na ę).
Seria ta jako Biblioteka Pisarzy Polskich po II wojnie światowej wydawana jest pod opieką PAN (Polskiej Akademii Nauk) i w jej obrębie mamy dwie podserie:
Seria A - zabytki literatury polskiej
Seria B - utwory późniejsze, tu zwłaszcza należy wyróżnić wydanie naukowe Dzieł wszystkich Kochanowskiego.
Gdy w ostatnich latach XIX wieku wydawnictwa zostały nastawione na dochodowość - dokonywane wydania nie mają charakteru naukowego lub zatracają taki charakter.
Oprócz jednej pozycji, zasługującej na wyróżnienie: wydanie krytyczne Dzieł Mickiewicza, opracowane i wydane przez Towarzystwo Lit. imienia A. Mickiewicza we Lwowie, ale jest to wydanie nie ukończone: 5 tomów opracował zespół: Józef Tretiak, Wilhelm Bruchnalski, Władysław Nehring, Piotr Chmielowski, Józef Kallenbach i Roman Pilat; tom 6 Pan Tadeusz, księgi VI-XII ukazał się bez aparatu krytyczno-naukowego, z powodu przedwczesnej śmierci R. Pilata. Pewne tomy tego wydania ukazały się u schyłku XIX, a pewne z początkiem XX wieku.
1