Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe

-Polskie zlodowacenia

W neogenie, około 2,5 mln lat temu, klimat umiarkowanych szerokości geograficznych na półkuli północnej zaczął się oziębiać. Rozpoczęła się wówczas epoka lodowcowa, zwana plejstocenem.

-Klimat plejstocenu ulegał wahaniom. Po falach ochłodzeń (glacjały) następowały fale ociepleń (interglacjały), w których średnie temperatury roczne niejednokrotnie przewyższały dzisiejsze warunki termiczne.

-Po plejstocenie nastąpił holocen, który trwa już 11 tysięcy lat.

-Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery razy:

-Były to:

Zlodowacenie podlaskie ( Narwi)

Zlodowacenie krakowskie ( Sanu, południowopolskie)

Zldowacenie środkowopolskie ( Odry)

Zlodowacenie północnopolskie ( Bałtyckie, Wisły)

Zlodowacenie podlaskie

Zlodowacenie podlaskie ( Narwi)

-Najstarsze ze zlodowaceń plejstoceńskich.

- Trwało ok 1200-950 tys. lat temu.

-Zlodowacenie to objęło swym zasięgiem tereny Niziny Szczecińskiej i Pobrzeża Szczecińskiego oraz północno-wschodnią część kraju po północne krańce Wyżyny Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy do Wisły, a granicę na zachodzie stanowiła w przybliżeniu dolina dolnej Wisły.

- Wkroczyło ono na tereny Polski dwoma (jęzorami):

na północ od Szczecina po Kołobrzeg oraz na linii Ustka - Kościerzyna - Kwidzyn - Mława - Warszawa - Mielnik n.Bugiem - Brześć

-W trakcie zlodowacenia podlaskiego dominowało wietrzenie mrozowe, denudacja a następnie sedymentacja osadów rzecznych. Glina morenowa tego najstarszego zlodowacenia została stwierdzona odkrywkowo koło Modlina, gdzie zachowała się tylko w strzępach, oraz w wierceniach na obszarze Podlasia i północnego Mazowsza

-Po nim nastąpił interglacjał podlaski (przasnyski)

Zlodowacenie krakowskie

-To najpotężniejsze z polskich zlodowaceń,

-Trwało ok. 730-430 lat temu,

-Obszar zlodowacenia krakowskiego pozbawiony jest wszelkich form glacjalnych, przeważa tu rzeźba strukturalna i erozyjna. Osady tego zlodowacenia zachowały się przede wszystkim w środkowej i północnej Polsce, pod utworami czwartorzędu.

- Dotarło najdalej na południe, wciskając się w doliny karpackie do wysokości 450 m n.p.m. oraz w Sudetach do 600 m n.p.m. Lodowiec wypełnił kotliny sudeckie: Jeleniogórską, Kamieniogórską, Wałbrzyską i Kłodzką. Na Przedgórzu Sudeckim jedynie najwyższe części Masywu Ślęży ( 718 m n.p.m. ) wyrastały ponad powierzchnię lodu, tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem.

- po nim nastąpił interglacjał mazowiecki (wielki)

Zlodowacenie środkowopolskie

-Składało się z dwóch odrębnych nasunięć lądolodu, określanych jako stadiał Odry (300 - 230 tys. lat temu) o większym zasięgu oraz stadiał Warty (170 - 120 tys. lat temu), przedzielonych interstadiałem lubawskim (230 - 170 tys. lat temu).

-W momencie największego zasięgu lądolód dotarł do Sudetów i północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej

-Po nim nastąpił interglacjał eemski

Zlodowacenie północnopolskie

-Zlodowacenie Wisły, bałtyckie

-Jest najmłodsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 115-11,5 tysięcy lat temu

-Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego (około 22 tys. lat temu) lądolód skandynawski zajął tereny północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych: północna Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie.

-Na obszarach zlodowaconych występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej.

Po nim nastąpił holocen, w którym obecnie żyjemy.

Według naukowców, styl życia jaki prowadzimy wpływa na ocieplenie klimatu, a tym samym prowadzi do nadejścia kolejnej epoki lodowcowej

Rzeźba polodowcowa na powierzchni Polski

-Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu Polski miała przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie.

-Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń pozostały są mniej widoczne na obszarze naszego kraju.
-W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na:

-formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie i środkowopolskie

-młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego

Rzeźba staroglacjalna

-Ostatecznie rzeźba ta została ukształtowana w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego panującego w czasie ostatniego zlodowacenia na przedpolu lądolodu. Rzeźba staroglacjalna jest mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone rozległymi, niskimi pagórami lub wzgórzami pochodzenia glacjalnego, rozcięte przez płytkie i szerokie doliny, oraz płaskie i rozległe obniżenia. W obszarze staroglacjalnym występują też rozległe równiny zastoiskowe, miejscami powiązane z pradolinami.

-Rzeźba ta dominuje na znacznych obszarach środkowej oraz południowej Polski.

Jest bardziej zróżnicowana niż na pojezierzach, gdzie dominuje rzeźba młodoglacjalna. Formy polodowcowe są starsze i były dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne, głównie denudację ( stopniowe zrównywanie powierzchni).

-W rzeźbie dominują:

*równiny moreny dennej

*pradoliny ( np. pradolina Warszawsko-Berlińska, pradolina Wieprza i Krzny)

*wzgórza moren czołowych ( np. Wał Trzebnicki, Wzniesienia Łódzkie, wzgórza Wysoczyzny Rawskiej )

*płaskie i rozległe kotliny ( Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską)

Rzeźba górska

Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; formy rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski- to m.in.:

kotły lodowcowe, zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami

mutony (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów)

głazy narzutowe (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez lodowiec

doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej

Formy terenu powstałe na przedpolu lądolodu

-formy peryglacjalne - formy utworzone na przedpolu lodowca wskutek procesów erozji, akumulacji i wietrzenia mrozowego

-Strefa peryglacjalna to obszar gdzie dominują:

-wietrzenie mrozowe

-powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego

-intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu.

-Wszystkie procesy zachodzące w tej strefie spowodowały zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych.

W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego).

-Do form peryglacjalnych należą:

-Wydmy śródlądowe

-Pokrywy lessowe

-Gołoborza

-Stożki sandrowe

Formy peryglacjalne

Wydmy śródlądowe- powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru, usypywane przez wiatr na obszarach pokrytych skąpą roślinnością i pokrytych piaskami.

Występuje na obszarach porośniętych skąpą roślinnością. W Polsce znajdują się m.in. w Kotlinie Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej, Mazowieckim Parku Krajobrazowym, Równinie Wkrzańskiej, Borach Dolnośląskich oraz na międzyrzeczu warciańsko-noteckim.

Pokrywy lessowe - less jest to skała osadowa składająca się głównie z pyłu kwarcowego, powstała w wyniku działalności eolicznej. Wiatry wiejące od lądolodu wywiewały z moren czołowych usypanych na przedpolu lodowca drobny pył, osadzając go w innym miejscu w formie lessu.

Ponieważ epoka lodowcowa składała się z kilku zlodowaceń rozdzielanych okresami międzylodowcowymi, proces tworzenia się lessów powtarzał się kilkukrotnie, dlatego też w profilach lessowych można stwierdzić obecności kilku poziomów lessu
rozdzielonych osadami w formie glin morenowych lub osadów rzecznolodowcowych.

Pokrywy lessowe występują na: Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Wyżynie Sandomierskiej, w kotlinach podkarpackich, na Przedgórzu Sudeckim. Na lessach powstają najbardziej urodzajne gleby w Polsce-czarnoziemy.

Gołoborza - powstawały w górach, gdzie znajdowały się wychodnie litych skał, wietrzenie mrozowe powodowało rozpad skał na ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem grawitacji spadła w dół stoków . Powstały blokowiska skalne zwane w G. Świętokrzyskich gołoborzami.

Rzeźba młodoglacjalna

-Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego ( Wisły),

-Ten typ rzeźby zajmuje 30% obszaru Polski - niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny jeziorne,

-Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby oraz duża liczba jezior moreny dennej i czołowej (tak zwane jeziora morenowe),

-Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych;

-W krajobrazie pojezierzy i pobrzeży spotykamy wysoczyzny moreny dennej (zbudowane z glin i piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów skalnych naniesionych przez lądolód); za najwyższe wzniesienie podaje się Wieżycę (329 m n.p.m.), Dylewska Góra- 312 m n.p.m czy Szeskie Wzgórza- 309m n.p.m. Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to:

Wypukłe formy rzeźby młodo glacjalnej

-ozy (wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lodowcem lub w jego szczelinach. jednym z większych zespołów ozów jest rezerwat przyrody Ozy Kiczarowskie koło Stargardu Szczecińskiego).

-kemy (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane z warstw piasków, żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj w szczelinach lądolodu)

-drumliny (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie wydłużonym, przybierają wysokości od 30-60 metrów, a długość od 100 m do 2 km; powstawały w szczelinach gdy lądolód przesuwał się wolno, największe w Europie pole drumlinowe zajmuje powierzchnie ok. 5 tyś km² i występuje między Stargardem Szczecińskim a Nowogardem, Najbardziej znanym obszarem w Polsce z polem drumlinowym jest Obszar Chronionego Krajobrazu Drumliny Zbójeńskie.)

-pagórki morenowe (rozproszone wzniesienia morenowe, liczne na pojezierzach)

-pola sandrowe (zbudowane z piasków i żwirów, powstają wskutek działalności wód roztopowych na przedpolu lodowca, np, sandr Augustowski, sandr Tucholski)

Wklęsłe formy rzeźby młodo glacjalnej

-Pradoliny - element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. Wyróżniamy m.in.pradolinę: Podkarpacką, górnej Wisły, Wrocławsko-Magdeburską, Barycko-Głogowską, Warszawsko-Berlińską, Toruńsko-Eberswaldzką;

-zagłębienia morenowe - to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był cieńszy a warstwa lodu gruba

jeziora zastoiskowe - rodzaj jeziora lodowcowego utworzonego na przedpolu lodowca w wyniku zatamowania naturalnego odpływu wód lodowcowych przez jęzor lub czoło lodowca.

-jeziora polodowcowe , rynnowe (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski północnej, inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski kształt, strome brzegi misy jeziornej, parametry to szerokość kilkaset metrów a długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można wymienić Jezioro Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro Raduńskie)

Pojezierza w Polsce

Pojezierze - obszar występowania młodoglacjalnej rzeźby terenu związanej z plejstoceńskimi zlodowaceniami. Charakteryzuje go specyficzny urozmaicony krajobraz - obecność licznych jezior polodowcowych (rynnowych, morenowych, oczek polodowcowych i in.) oraz form akumulacji polodowcowej, takich jak: wzgórza morenowe, drumliny, ozy, sandry, kemy itp.

W Polsce pojezierza występują w północnej części kraju

• Pojezierze Mazurskie,

• Pojezierze Pomorskie,

• Pojezierze Wielkopolskie,

• Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie,

• Pojezierze Iławskie,

a także mniejsze, wyróżniane w ich obrębie.

Pojezierze Mazurskie

Pojezierze Mazurskie obejmuje ciągi moren czołowych trzech głównych faz zlodowacenia bałtyckiego (jęzor mazurski).

Typowa rzeźba młodoglacjalna jest bardzo urozmaicona z ciągami morenowymi (Góra Dylewska - 312 m n.p.m., Szeskie Wzgórza - 309 m n.p.m.), pagórami kemowymi, ozami, wzgórzami moreny dennej, pagórkami drumlinów (koło Zbójna, na wschód od Brodnicy) i licznymi równinami sandrowymi, np. Iławską, Brodnicką, Mazurską, Augustowską;

Wzgórza morenowe stanowią dział wodny między bezpośrednim zlewiskiem Bałtyku a dorzeczem Wisły;

Największa jeziorność w Polsce - jeziora zajmują ok. 7%, a w Krainie Wielkich Jezior ponad 20% powierzchni;

Występuje tu największy w Polsce zespół jezior o łącznej powierzchni 302 km², połączonych kanałami (zespół Mamr, zespół Niegocin, zespół Śniardw), oraz największe Polskie jeziora:
-Śniardwy
-Mamry
-Hańcza

-Wigry
-Mokre,
-Dodaj,
-Jagodne,
-Tałty,
- Niegocin.

Pojezierze Pomorskie

W kształtowaniu rzeźby największą rolę odegrała faza pomorska zlodowacenia Wisły - moreny czołowe, ozy, kemy, równiny sandrowe;

Cechuje się występowaniem szeregu wałów morenowych, o przebiegu w przybliżeniu równoległym do wybrzeża Morza Bałtyckiego, silnie wygiętym na południe łukiem wałów morenowych, powstałym w okresie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia.

Wzgórza morenowe osiągają największe wysokości bezwzględne w północno-wschodniej części (Wzgórza Szymbarskie z kulminacją Wieżycy - 329 m n.p.m., gdzie wysokości względne dochodzą do 160 m);

Na południe od pasa moren czołowych występują stożki równin sandrowych: Drawskiej, Wałeckiej, Charzykowskiej, Tucholskiej;

Ponad 4 tys. jezior polodowcowych, głównie rynnowych i wytopiskowych, np. Drawsko, Jezioro Charzykowskie, Jezioro Ostrzyckie, Wdzydze;

Pojezierze Wielkopolskie

Rzeźba polodowcowa nie tak wyraźna jak na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim;

Występowanie pradolin, w których powstały rozległe kotliny, częściowo zabagnione, częściowo pokryte wydmami śródlądowymi;

Większość jezior zarosła tworząc bagna i torfowiska. Charakterystyczne dla regionu są rozległe pradoliny i doliny rzeczne. Obszar wznosi się do 192 m n.p.m.
Występuje ponad 1000 jezior:
- największe Gopło, 21,8 km2, rynnowe

Prostopadłe do biegu pradolin przełomowe odcinki dolin (Poznański Przełom Warty, Lubuski Przełom Odry), tworzące kratowy układ sieci rzecznej;

Pojezierze Iławskie

Obszar rzeźby młodoglacjalnej z licznymi wzgórzami i jeziorami

Do najważniejszych i najciekawszych jezior tego pojezierza można zaliczyć:

Jeziorak- najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km) oraz szóste pod względem powierzchni oraz

Narie, Drwęckie Ruda Woda, Szeląg Wielki, Płaskie.

W środkowej części Pojezierza leży Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego który swoim zasięgiem obejmuje Jezioro Jeziorak i lasy Iławskie leżące na zachód od Jezioraka.

Osiągające długość kilkunastu kilometrów pasma wzgórz moreny czołowej spotyka się przede wszystkim na zachodzie i północy.

W okolicach Iławy oraz Ostródy spotyka się rozległe obszary równin sandrowych porośniętych na ogół lasami świerkowymi. Płaskie lub lekko faliste równiny moreny

---