Wprowadzenie do Farmakologii

Cele nauczania

• Zdobycie umiejętności definiowania i rozróżniania istotnych działów farmakologii: farmakodynamika, farmakokinetyka, oraz farmakoterapia

• Zdobycie umiejętności rozróżniania nazw chemicznych, generycznych (międzynarodowych) oraz handlowych leków.

• Zrozumienie następujących konceptów: skutek uboczny/ niepożądane działanie leku, efekt placebo, stosunek ryzyka do korzyści, biodostępność a biozgodność, wskaźnik terapeutyczny.

• Znajomość źródeł informacji o lekach, które są najużyteczniejsze przy sprawdzaniu działań niepożądanych leku w obrębie oka.

Kluczowa terminologia i leki

• LEK

• Farmakologia

• Toskykologia

• Farmakodynamika

• Farmakokinetyka

• Farmakoterapia

• Nazwa chemiczna

• Nazwa generyczna

• Nazwa handlowa

• Niepożądane działanie leku (NDL, skrót ang. ADR - przyp. tłum.)

• Efekt placebo

• Stosunek ryzyka do korzyści

• Biodostępność

• Biozgodność

• Wskaźnik terapeutyczny

I. Wstęp Czym jest farmakologia

1. Farmakologia to nauka o lekach obejmująca ich zastosowanie w zapobieganiu, diagnostyce i leczeniu chorób.

2. Toksykologia jest gałęzią farmakologii, która zajmuje się wpływem (często szkodliwym) leków lub innych składników na organizmy żywe.

Nadużycie leków lub przedawkowanie/zatrucie lekami są również badane przez farmakologów.

3. Farmakologia jest badawczą dziedziną interdyscyplinarną, obejmującą techniki z biochemii, fizjologii, biologii molekularnej oraz innych dziedzin.

4. Farmaceuci to specjaliści w służbie zdrowia dysponujący najobszerniejszą wiedzą o działaniu i zastosowaniu leków. Są oni dobrym źródłem informacji.

5. Farmakologia podlega ciągłym zmianom w miarę corocznego wprowadzania na rynek nowych leków i grup leków.

6. Po co nam wiedza z zakresu farmakologii? Jako specjaliści z zakresu optometrii, potrzebujemy podstaw farmakologii oraz bieżących informacji o nowych odkryciach w tej dziedzinie - by skuteczniej pomagać pacjentom - a także by rozpoznać zmiany w narządzie wzroku które mogą być skutkiem ubocznym działania leku.

7. Czym jest LEK?

1. Ogólnie: Substancja chemiczna o działaniu biologicznym (tj. oddziałująca na organizmy żywe)

2. Prawnie: Substancja chemiczna OBECNIE stosowana w medycynie do diagnostyki zapobiegania lub leczenia chorób.

8. Farmakologia na przestrzeni wieków

1. Kultury starożytne

2. Średniowiecze

3. Renesans

4. Współczesność

Postęp w drugiej połowie 20^tego wieku spowodował wzrost spodziewanej długości życia (antybiotyki, leki przeciwwirusowe) oraz podwyższenie jakości życia (leki przeciwpsychotyczne, leki przeciwdepresyjne)

9. Trzy główne obszary farmakologii to Farmakodynamika, Farmakokinetyka, oraz Farmakterapia.

1. Farmakodynamika—działanie leków na układy biochemiczne i fizjologiczne organizmu

• "Co lek robi w organizmie i ile go trzeba podać by działał"

• Charakteryzuje zależność między stężeniem leku w miejscu działania a intensywnością efektu biologicznego

Koncepty:

• Mechanizm działania:

• Miejsce działania:

• Receptor:

• Agonista:

• Antagonista

1. Farmakokinetyka -- losy leku w organizmie

• "Co organizm robi z lekiem"

• Obejmuje charakterystykę ilościową kilku niezależnych procesów

• Usuwanie leku -- absorpcja, dystrbucja, metabolizm, i eliminacja/wydalanie

• Stężenie leku-- definiuje zależność między dawką, sposobem podawania i czasem podawania a stężeniem terapeutycznym leków.

• Działanie leku-- definiuje zależność między dawką, sposobem podawania i czasem podawania leku a jego działaniem (niekoniecznie tożsame ze stężeniem leku).

1. Farmakoterapia to zastosowanie farmakologii w leczeniu (terapii) chorób tj. Jak używać leków.

10. Nazwy leków (każdy z przykładów podanych podczas zajęć)

1. Nazwa chemiczna

2. Nazwa generyczna:

3. Nazwa handlowa

Lek może mieć więcej niż jedną nazwę handlową, ale tylko jedną nazwę chemiczną i generyczną.

Przykłady: Motrin^®= Nuprin^® = Advil^® = Ibuprofen

Amoxil^®= Trimox^® = Prevpac^® = Amoksycylina

Wellbutrin^® = Zyban^®= Bupropion

11. Leki można klasyfikować wg względnej łatwości dostępu: od samoleczenia do leczenia nadzorowanego

1. Dostępne wyłącznie na receptę -do bezpiecznego użycia wymagany jest nadzór medyczny - recepta niezbędna

2. Dostępne bez recepty (OTC)

• Część z nich to leki dostępne wcześniej na receptę, ale uznane za bezpieczne do samoleczenia.

• Inne nigdy nie wymagały przepisu lekarza (mogą być lub nie uznane "za skuteczne")

• Oba typy mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami i wykazywać toksyczność.

• Leki ziołowe/roślinne (włącznie z Ajurwedą)

• Kontrowersyjne - wiele stuleci historii Właściwe badania kliniczne mogą nigdy nie zostać przeprowadzone ze względów kosztowych (i braku zachęty finansowej).

• Ponieważ mogą one wchodzić w interakcje z innymi lekami, stanowią istotny element w zbieraniu wywiadu.

• Leki ziołowe i roślinne mogą wpływać na wzrok, podobnie jak leki wydawane z przepisu lekarza.

• Istotnym jest zadawanie w tej kwestii nieoceniających pytań.

• Istotne jest pochodzenie ziół - czy rząd danego kraju reguluje kwestię preparatów ziołowych?

• Witaminy i suplementy diety

• Mogą być korzystne w niektórych schorzeniach (kwestia dyskusyjna)

• Możliwe jest działanie toksyczne - zwłaszcza odkładanie się witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.

• Przykład: Witamina A/ retinoidy mogą podwyższać ciśnienie wewnątrzgałkowe

• Niektórzy mówią że nie ma takiej potrzeby przy zachowywaniu zdrowej, zrównoważonej diety (ale kto to udowodni?)

12. Odpowiedź na lek: terapeutyczna, niepożądana, placebo

1. Działanie terapeutyczne

Przykłady:

• krople do oczu z grupy NLPZ zmniejszają objawy zapalenia w oku po zabiegu usunięcia zaćmy

• krople z grupy beta blokerów obniżają ciśnienie wewnątrzgałkowe u pacjentów z jaskrą

2. Działania niepożądane

• Rodzaje działań niepożądanych

• Skutek uboczny-- przewidywalny ze względu na mechanizm działania leku; zwany też “swoistym dla celu działania leku”

Przykład: lek zmniejszający krzepliwość krwi wywołuje krwawienie z przewodu pokarmowego

• Idiosynkratyczne—zdarzają się rzadko i są nieprzewidywalne Mogą mieć podłoże genetyczne ale nie immunologiczne “nieswoiste dla celu działania leku”

Przykład: antybiotyk wywołuje uraz wątroby

• Reakcje alergiczne/nadwrażliwości - o podłożu immunologicznym

Przykład: reakcja anafilaktyczna na penicylinę

• Programy monitorowania zdarzeń niepożądanych związanych z użyciem leków W USA, dane dostarczone do MedWatch (baza danych badań porejestracyjnych) są analizowane pod kątem trendów.

• Co się dzieje, gdy obserwuje się niepokojące trendy?

• Zmiana oznaczenia leku

• Komunikaty d/s bezpieczeństwa (tzw. Dear Doctor Letter)

• Wycofanie leku ze sprzedaży (lub plany aby znacznie ograniczyć dostęp za pomocą obowiązkowego monitorowania)

• Definicja:

Niepożądane działanie leku (NDL, skrót ang. ADR)—niezamierzone, szkodliwe działanie leku podawanego w dawce stosowanej zwykle u ludzi w celach diagnostycznych, profilaktycznych lub terapeutycznych.

Z definicji, wyklucza to przedawkowanie, nadużycie leku lub inne niepożądane zdarzenia związane z użyciem leku, którym można zapobiec.

• Uznaje się, iż NDL nie sposób zapobiec.

• Klasyfikacja WHO (Światowej Organizacji Zdrowia):

***JEST TO SYSTEM STOSOWANY DO KLASYFIKACJI WIELU OCZNYCH DZIAŁAŃ NIEPOŻĄDANYCH LEKÓW***

Przykład: Izotretinoina i inne retinoidy

• Pewne; Zmniejszona tolerancja soczewek kontaktowych

• Prawdopodobne; Trwała utrata adaptacji do ciemności

• Możliwe; Widzenie podwójne

• Nieprawdopodobne; Aktywacja wirusa herpes simplex (opryszczki)

• Warunkowe/Niesklasyfikowane; Zaćmy

• Niedostępne/Nieklasyfikowalne

• Eye Drug Registry www.eyedrugregistry.com

• (Między)Narodowy Rejestr Ocznych Skutków Ubocznych Leków

1. Efekt Placebo (placebo to dawka nieaktywna lub obojętna)

Do 1/3 pacjentów otrzymujących placebo w próbach klinicznych leków, zgłasza ich działanie.

Jest to b. problematyczna kwestia, gdy skuteczność ma subiektywny punkt końcowy (depresja, ból)

I mniej problematyczna, gdy wyniki podlegają pomiarom obiektywnym, takim jak ciśnienie wewnątrzgałkowe, ciśnienie tętnicze krwi, hemoglobina glikowana A1C

2. Zawsze należy rozważyć stosunek ryzyka do korzyści

Leków należy używać wyłącznie gdy potencjalne korzyści przewyższają potencjalne ryzyko pacjenta. Leczyć czy nie leczyć

Przykłady: Dalsze stosowanie leków przeciwdepresyjnych u kobiet ciężarnych

Ryzyko: nieznane działanie leku na płód przy dalszym stosowaniu; zwiększone ryzyko samobójstwa przy odstawieniu?

Korzyść: Zdrowie psychiczne matki

Czynnik decyzyjny: skala nasilenia depresji

Przykład: Zastosowanie chemioterapii w leczeniu nowotworów zwiększa ryzyko późniejszego wystąpienia innych nowotworów złośliwych.

Ryzyko Pacjent może zachorować później na raka.

Korzyść: Stosowanie chemioterapii może doprowadzić do wyleczenia obecnego nowotworu. Bez leczenia pacjent mógłby umrzeć.

Czynnik decyzyjny: wiek pacjenta

13. Odpowiedź na leczenie zależy od wielu czynników

Niektóre z tych czynników to:

(a) Wiek

(b) Płeć

(c) Rasa

(d) Czynniki genetyczne

3. Stan chorobowy (choroba przewlekła; schorzenie nerek, wątroby)

4. Inne Leki:

14. Koncept BIODOSTĘPNOŚCI

Biodostępność oznacza szybkość i zakres w jakim substancja czynna ulega wchłanianiu z produktu leczniczego i jest dostępna w miejscu działania leku. (Pomarańczowa Księga FDA)

Na Biodostępność wpływa wiele czynników, m.in.:

• Sposób podania:

• Chemiczne właściwości leku;

• Fizykochemiczne właściwości receptury leku (farmacja)

• Przedsystemowy metabolizm leku/ miejsce podania w odniesieniu do miejsca przemian metabolicznych

• Miejsce działania:

• Parametry Farmakodynamiczne

Przy wytwarzaniu leków doustnych, biodostępność określa się porównując stężenia w surowicy po podaniu leku w postaci doustnej i iniekcji dożylnej.

Dożylna (IV) postać leku, uznawana jest biodostępną w 100% czyli całkowicie dostępną.

Biodostępność i możliwość docierania do poszczególnych tkanek oka (przykłady, twardówka, rogówka, soczewka) to istotny problem w docieraniu leku do oka.

• Jest to jedna z przyczyn, dla których wiele leków okulistycznych jest podawanych w kroplach/ zapuszczanych do oka.

• Inną przyczyną jest minimalizacja ogólnoustrojowych skutków ubocznych poprzez postać miejscową leku.

Kiedy opracowana jest generyczny skład leku, producent musi wykazać, że nowy preparat ma identyczną biodostępność jak preparat oryginalny. Nazywa się to BIOZGODNOŚCIĄ. +/- 20% jest to porównanie wartości uśrednionych.

15. Profile farmakokinetyczny i farmakodynamiczny leku stosowane są do ustalania względnego bezpieczeństwa stosowania leku.

16. Wskaźnik terapeutyczny mierzy względne bezpieczeństwo stosowania leku.

• Wysoki wskaźnik terapeutyczny = wysoki margines bezpieczeństwa. Efekt terapeutyczny występuje przy stężeniu znacznie niższym niż stężenie śmiertelne.

(zwany też szerokim lub dużym wskaźnikiem terapeutycznym)

• Podobnie, niski wskaźnik terapeutyczny = nieznaczny margines bezpieczeństwa.

(zwany też wąskim lub małym wskaźnikiem terapeutycznym)

• **Leki o niskim wskaźniku terapeutycznym należy ściśle monitorować, albo przez działanie farmakodynamiczne lub przez oznaczania miana w surowicy, jeśli jest to możliwe.

II. Informacje o Lekach

A. Gdzie znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące leków?

Ważna jest znajomość odpowiednich źródeł, w których możesz znaleźć odpowiedzi na różne pytania. Ważna jest także znajomość źródeł, z których pacjenci mogą zasięgnąć informacji o przyjmowanych lekach.

Z jakich 3 głównych źródeł korzystasz, jeśli masz pytania dotyczące leków?

1. ________________________________________

2. ________________________________________

3. ________________________________________

Dlaczego źródła te są dla ciebie użyteczne?

__________________________________

__________________________________

B. Jakie źródła są dostępne?

Oto częściowa lista licznych źródeł informacji o lekach i dostępnych informacji źródłowych.

Źródła dostępne publicznie oznaczono symbolem *.

Ujęto również mniej formalne źródła

• Receptariusz wydawany przez American Society of Health System Pharmacists (ASHP)

Corocznie rewidowany Dostępne w szpitalach. W spisie uwzględniono leki wg nazw generycznych i handlowych oraz zostały zorganizowane wg kategorii farmakologicznej/ terapeutycznej. Dobre podsumiwanie dostępnych informacji.

Twój odpowiednik: ___________________________

• Publikacje/ strony FDA (Food and Drug Administration; Agencja d/s Żywności i Leków USA )

http://www.fda.gov/cder/

http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cder/drugsatfda/

Strona zawiera (oprócz innych rzeczy): lista leków nowo zatwierdzonych przez FDA; niedobory leków; i podsumowania podjętych niedawno działań legislacyjnych FDA.

Twój odpowiednik: ___________________________

• Medline Plus Health Information: bardzo dobra strona internetowa z podstawowymi informacjami o lekach i zdrowiu

U.S. National Library of Medicine and National Institutes of Health.

http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/druginformation.html

Również http://medlineplus.gov strona główna serwisu.

Twój odpowiednik: ___________________________

• USP-DI (Stany Zjednoczone Ameryki Pn. Farmakopea - Informacje o Lekach)

Tom 1: Informacje o Lekach dla Pracowników Służby Zdrowia

Tom 2: Wskazówki dla pacjenta:

Twój odpowiednik: ___________________________

• *Physicians' Drug Reference (PDR)

Corocznie rewidowany Dostępny on-line za opłatą. Spis wg producenta, nazwy handlowej, nazwy generycznej & kategorii produktu. Informacje są powielone i powtórzone za oficjalną informacją producenta z ulotki, jest to płatna reklama producenta. Nie wszystkie leki każdego producenta ujęto w spisie. Niepełne informacje.

Twój odpowiednik: ___________________________

• Bazy danych

• Teksty bibliograficzne

• Czasopisma naukowe on-line

• PubMed

• e-magazyny

*Wiele "wpływowych" czasopism branżowych jest obecnie dostępnych online

• oprogramowanie do poręcznych urządzeń przenośnych

Mogą być one dostępne w miejscu zatrudnienia lub na zasadzie abonamentu.

Pakiety komputerowe informacji o lekach stale się zmieniają. Zapytaj kolegów który uznają za najużyteczniejszy.

• Niewielki, przenośny zbiór informacji o lekach, poddawany regularnemu uzupełnieniu.

Jednym z przykładów może być Clinician's Pocket Drug Reference (polski odpowiednik: Pharmindex Kompendium Leków - przyp. tłum.; poprawiany corocznie). Użyteczne do szybkiego przeglądu lub odświeżenia pamięci jeśli chodzi o podstawowe informacje dot. leku

Twój odpowiednik: ___________________________

• *Farmaceuci/ Służby informacji o lekach

C. Czy wszystkie informacje o lekach są takiej samej jakości?

• Poddane recenzji naukowej a niepoddane recenzji naukowej

• "Opracowania pierwotne" a przegląd piśmiennictwa (praca poglądowa)

Co to znaczy?

Kiedy jest to źródło właściwe?

D. Nieformalne źródła informacji o leku

Są to mniej formalne - i mniej wiarygodne - źródła, ale często są pierwszym źródłem informacji (dobrych lub złych) o leku dla pacjenta.

• * Internet

Strony informacyjne dla pacjentów. Ich jakość jest b. zróżnicowana. W większości przypadków informacje te nie są zrecenzowane przez innych specjalistów

Informacje producenta (“Charakterystyka Produktu Leczniczego”—Pakiet Informacyjny dla Pacjenta który JEST zrecenzowany przez innych specjalistów i zatwierdzony przez FDA)

A Wikipedia?

• *Media informacyjne: TV/radio, druk, on-line

(CNN, MSNBC, NYT, Newsweek, Time, Yahoo, Reuters, itp.)

Głębia dostarczanych informacji znacząco się różni.

• *Reklamy skierowane “Bezpośrednio do konsumenta” przez firmy farmaceutyczne (gazety, czasopisma, w Internecie, itp.)

• *WASI PACJENCI i ich doświadczenia osobiste (lub inne, o których wiedzą)

PODSUMOWANIE:

Farmakologia to nauka o tym, dlaczego leki działają, dlaczego pacjenci doświadczają ich działań niepożądanych i dlaczego nie każdy odpowiada w ten sam sposób na tę samą dawkę leku.

Pytania testowe

1. Czym różni się farmakodynamika od farmakokinetyki?

2. Na czym polega efekt placebo? Czy etyczne jest stosowanie placebo?

3. Na czym polega różnica między działaniem terapeutycznym leku a jego działaniem niepożądanym?

4. Podaj przykład niepożądanego działania leku, które jest jednocześnie działaniem leczniczym (korzystnym).

5. Dlaczego to ważne, aby lek oryginalny i jego generyczny odpowiednik były biozgodne?

6. Wyjaśnij znaczenie oceny stosunku ryzyka do korzyści farmakoterapii.

7. Podaj najlepsze miejsce, w którym znajdziesz:

a. listę najczęściej występujących działań niepożądanych leku?

b. listę rzadko występujących działań niepożądanych leku?

c. informacje o leku dla pacjenta?

d. informacje o nowo zatwierdzonym leku?

Strona 2 z 10 Wprowadzenie do Farmakologii

Carol L. Beck, Pharm.D., Ph.D.

Wprowadzenie do Farmakologii Strona 1 z 10

Carol L. Beck, Pharm.D., Ph.D.

---