Dzieci kończące edukację przedszkolną winny być wyposażone w bardzo ważną, wtórną do mowy formę komunikowania się ze światem - umiejętność czytania. Poziom opanowania tej umiejętności będzie umożliwiał im mniej lub bardziej efektywną naukę w szkole. Większość badaczy procesu czytania, ze względu na pojmowanie czytania jako złożonego procesu psycholingwistycznego, opartego na dekodowaniu tekstu oraz interpretowaniu jego treści, podkreśla rolę tzw. wiedzy metajęzykowej, czyli świadomości językowej w opanowaniu czytania. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych naszego stulecia ukazały się prace Maurer i G.Krasowicz-Kupis (1995) wskazujące na wyraźny związek świadomości językowej dziecka z osiągnięciami w nauce czytania i pisania na początkowym etapie. Czytanie będąc umiejętnością wybitnie metajęzykową wymaga pełnego udziału świadomości językowych na wielu poziomach tzn. fonologicznym, morfologiczno-składniowym i semantycznym, dlatego bardzo ważne jest doskonalenie umiejętności językowych i metajęzykowych dla osiągnięcia pożądanych efektów nauki czytania. W zakres świadomości metajęzykowej umożliwiającej czytanie tekstu wchodzą następujące umiejętności:
Dlatego w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym wiele uwagi poświęcamy ćwiczeniom, których celem jest wzbudzanie zainteresowań językiem oraz stworzenie warunków do zrozumienia zasad jego funkcjonowania. W opanowaniu tej niewątpliwie trudnej sztuki jaką jest czytanie, pomagają następujące rodzaje ćwiczeń:
ćwiczenia metapragmatyczne - zachęcające dzieci do zastanawiania się nad użyciem języka;
ćwiczenia metafonologiczne - stymulujące świadomość dźwiękowych struktur języka;
ćwiczenia metamorfologiczne - kształtujące świadomość wyrazową;
ćwiczenia metasyntaktyczne - rozwijające świadomość o budowie zdania.
Prowadząc w/w ćwiczenia, dbamy o to, by miały one zawsze formę wesołej zabawy, a ponadto staramy się powtarzać ten sam element ćwiczenia wielokrotnie i na wiele różnych sposobów, by dana umiejętność stała się częścią ogólnych umiejętności, a nie jedynie zdolnością do wykonania pewnego zadania w określonej sytuacji.
Ćwiczenia metapragmatyczne.
W przedszkolu jest wiele okazji do tego typu ćwiczeń. Wiele naszych zajęć ma postać stymulacji metapragmatycznej, odbywającej się w trakcie opowiadania przez dzieci treści ilustracji, opowiadań, wierszy czy historyjek obrazkowych oraz rozmów z nimi na temat ulubionych zajęć, tego co robią, co robiły, co zaobserwowały np. w czasie spaceru itp. Okazją do tego rodzaju ćwiczeń są zabawy, w czasie których jedno z dzieci opowiada treść oglądanego wyłącznie przez siebie obrazka, a pozostałe muszą go sobie wyobrazić na podstawie uslyszanego opowiadania i odpowiedzi dziecka na zadane mu pytania. Ćwiczenia metapragmatyczne odbywają się również wtedy, gdy wymyślamy bajki. Nauczycielka zaczyna wtedy opowieść: "Dawno, dawno temu żyła sobie księżniczka, która była nie tylko bardzo piękna, ale bardzo mądra ......", a zadaniem dzieci jest opowiedzenie wymyślonego przez siebie, dalszego ciągu bajki. Przy tej okazji dzieci nie tylko uczą się prawidłowego wyrażania swoich myśli, lecz także uważnego słuchania tego, co mówią inni. Mamy wówczas okazję do rozmowy o słowach i wyrażeniach oraz zastanowienia się nad tym, czy zdania są pełne i dokończone, czy też powinny być uzupełnione. Stale dokonujemy tutaj wspólnych odkryć.
Ćwiczenia metafonologiczne
Początkowa nauka czytania stawia wysokie wymagania fonologiczne. Ćwiczenia metafonologiczne zaczynamy od zabaw w rymowanie słów i wyliczanek. Zabawy z rymem pomagają dziecku zwrócić uwagę na dźwiękową strukturę słowa. Zaczynamy od rymowania swobodnego krótkich słów, mieszczących się w zakresie słownictwa dziecka np. las - pas, głowa - krowa, rura - kura itp. Przy czym jako pomoc dydaktyczną oprócz naturalnych przedmiotów wykorzystujemy również obrazki, które dzieci łączą w pary.
Następny etap stanowią rymowane wierszyki. Nauczycielka deklamuje treść wiersza, a dzieci uzupełniają go o wyraz będący rymem do ostatniego wyrazu w poprzednim wersie. Młodszym dzieciom przedstawiamy wiersz w całości, dopiero za kolejnym razem dzieci dokonują uzupełnienia go brakującymi słowami. Wykorzystujemy tutaj m.in. następujące wiersze:
Marta Bogdanowicz "Prawa - lewa"
żeby poszła w długą drogę,
bo na jednej iść nie mogę.
u twej małej lewej nóżki.
Tadeusz Śliwiak "Uciekał deszczyk przed mrozem"
uciekał deszczyk przed mrozem.
Bez płaszcza, po polnych dróżkach
biegł boso na cieniutkich nóżkach.
uciekał przed mrozem i płacze.
A kiedy go wreszcie mróz dopadł
był świt już i późny listopad.
- Uciekasz przede mną? Dlaczego?
Nie zrobię ci przecież nic złego.
Stanęli przy rzece nad brzegiem.
Mróz rzekł: od dziś będziesz śniegiem.
I tak już od lat o tej porze,
śnieg pada i przestać nie może.
Korzystamy także z rymowanych zgadywanek np.:
"Rymowane zgadywanki na temat zwierząt"
Małgorzata Strzałkowska "Zabawa w rymy"
więc zrobię z nich .........,
morele chętnie jem, z moreli zrobię ....,
pierwszy w przodzie, drugi w ...,
patrzą - a tu stoi bryła,
pierwszy w przodzie, drugi w ...,
nagle bryła jak nie ryknie,
jak nie wrzaśnie, jak nie ....!
Przestraszyły się motyle,
pierwszy w przodzie, drugi w ....,
pierwszy spojrzał na goryla
drugi się zakopał w pyle.
Rymowane zagadki - autor nieznany
Na jesieni, latem, zimą oraz wiosną
na tym drzewku zieleniutkie igły ..... .
a raz w roku, gdy gwiazdkowe trwają święta,
stoi w domu wystrojona jak panienka.
Ten sprzęt domowy, ogólnie znany,
stoi w łazience tuż koło ...... .
Możesz wieczorem, a także rano
urządzać sobie w nim kąpiel z pianą.
Kiedy śniegiem jest pokryty trawnik cały,
stoi na nim nieruchomo ten pan ..... .
Dzieciom, które go lepiły, trochę szkoda,
że na wiosnę z tego pana będzie .... .
Podczas czytania rymowanek silniej akcentujemy samogłoski, przez co podkreślamy rytm. Ćwiczeniom tym, towarzyszy ruch będący niezbędnym elementem aktywnej nauki, polegający na klaskaniu w dłonie, tupaniu całymi stopami, piętami, uderzaniu w kolana, wspinaniu się na palcach, kiwaniu głową, wymachiwaniu prawą lub lewą ręką, zmianie siły głosu itp. W wyniku tak prowadzonych ćwiczeń dzieci mają możliwość uchwycenia rytmu, uczą się panowania nad swym ciałem, poznają pewne elementy gry teatralnej, ćwiczą artykulację. Zdarza się, że czytając rymowanki jednocześnie poruszamy się w takt rytmu np. do środka koła i na zewnątrz. Często wybieramy do ćwiczeń rymowanki zawierające dźwięki lub kombinacje dźwięków, które sprawiają niektórym dzieciom trudności, w ten sposób uczymy prawidłowej artykulacji.
Następnie prowadzimy zabawy z sylabami, ze względu na to, iż podział na sylaby jest łatwiejszy niż wyodrębnianie poszczególnych dźwięków w wyrazach. Polegają one na wyklaskiwaniu sylab składających się na krótki wyraz, imię, nazwisko itp. Stosujemy też zabawę "Naśladuj czynność" polegającą na powolnym wypowiadaniu sylab z równoczesnym pokazywaniem danej czynności.
Kolejny etap stanowią zabawy i ćwiczenia z dźwiękami mowy polegające na wskazywaniu przez dzieci pierwszej, ostatniej, a następnie środkowej głoski w wyrazach.
Ćwiczenia metamorfologiczne to m.in. takie zabawy:
"Policz słowa w zdaniu" - polegająca na tym, że nauczyciel podaje jakieś zdanie, a zadaniem dziecka jest dokonanie jego podziału na słowa. W początkowym etapie oraz w przypadku dzieci mogących mieć trudności z poprawnym wykonaniem zadania, wybieramy zdania krótsze i nie zawierające przyimków, ze względu na to, że trudniej jest je wyróżnić jako osobne słowa.
"Zgadywanka słowna" - podczas której zadaniem dzieci jest wychwycenie, jakie powstanie słowo, kiedy dwa odrębne słowa spotkają się ze sobą. Łączenie słów obrazujemy pokazując łączące się dłonie. Przykładowe wyrazy do ćwiczeń to: śpi - wór, kier - owca, wielka - noc, chwali - pięta, koło - wrotki, wierci - pięta, jadło - spis itp.
"Powiem słowo, jakie ty dodasz do niego?" - nauczyciel mówi początek słowa złożonego, a zadaniem dziecka jest uzupełnić go innym, by powstało słowo złożone.
Przykładowy materiał do ćwiczeń: pół-, samo-, listo-, sześcio-, tele-.
"Odcinam część wyrazu - co wtedy zostaje?" - nauczyciel mówi słowo, a następnie wypowiada tę jego część, którą należy odjąć. Zadaniem dziecka jest wypowiedzieć słowo jakie zostało. Korzystamy w tym przypadku także z materiału, wykorzystywanego w poprzednich ćwiczeniach.
"Co zniknęło?" - nauczyciel mówi fragment słowa złożonego, zadaniem dzieci jest wskazanie co zniknęło.
Ćwiczenia metasyntaktyczne odbywają się podczas takich zabaw jak:
"Dokończ zdanie" - polegająca na tym, że nauczyciel rozpoczyna jakieś zdanie a zadaniem dziecka jest jego dokończenie.
"Słowa wskazujące, słowa czynności i słowa rzeczy" - w której bardzo ważne jest, by między wprowadzeniem kolejnych części mowy (których nie nazywamy) stosować przerwę, a ponadto powracać do tego samego rodzaju ćwiczeń w celu doskonalenia umiejętności. Najpierw wyjaśniamy dzieciom, że niektóre słowa są ze sobą związane, należą do jednej rodziny. Są takie, które mówią, gdzie się coś znajduje, gdzie możemy danej rzeczy szukać - są to słowa wskazujące. Wspólnie układamy zdania zawierające słowa wskazujące, bawimy się w zabawę "Polecenia", w czasie której wyznaczone dzieci mają zachować się zgodnie z poleceniem, w którym zawarte jest słowo wskazujące np. "Marku, usiądź między Alą a Tomkiem" itp.
Potem wyjaśniamy dzieciom, że są również takie słowa, które mówią o tym co robimy. Są to słowa - czynności. Podawaniu przykładów takich słów towarzyszy zabawa ruchowa polegająca na naśladowaniu danej czynności.
Słowa - rzeczy wprowadzamy dopiero po utrwaleniu słów wskazujących oraz słów - czynności. Wyjaśniamy wówczas, że są również takie słowa, które opisują jak różne rzeczy nazywają się np. krzesło, lampa itp. Mówimy, że słowa te dotyczą przedmiotów, ludzi i zwierząt.
"Zamień słowa" - zabawę wprowadzamy wtedy, gdy dzieci dobrze opanują części mowy. Troje dzieci otrzymuje po jednym słowie. Jedno z nich jest słowem rzeczą, drugie słowem czynnością, a trzecie "słowem pomocniczym". Ich zadaniem jest utworzenie zdania składającego się z tych trzech słów. "Dzieci-słowa" ustawiają się naprzeciw pozostałych, które powinny odczytać zdanie śledząc ustawienie "dzieci-słów". Następnie "dzieci-słowa" zamieniają się miejscami, a pozostałe znów odczytują zdanie. Bawimy się wyrazami dopóki nie zbudujemy poprawnego zdania.
Na początku proponujemy dzieciom, by chóralnie odczytywały zdania, z czasem jednak przechodzimy do odczytywania indywidualnego.
Bibliografia:
Grażyna Krasowicz - Kupis "Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci 6-9 letnich".
Margit Tornéus, Gun-Britt Hedström, Ingvar Lundberg "Rozmowy o języku".
Opracowała:
mgr Krystyna Kita,
nauczycielka Miejskiego Przedszkola Nr 11 w Sosnowcu.
|