Prawo finansowe
Wykład XII 15.03.2012
Prawo bankowe
Pojęcie prawa bankowego
Pojęcie prawa finansowego się zmienia. Kiedyś rozumiano je szerzej i kiedyś wyodrębniano segment prawa finansowego jakim jest prawo budżetowe, prawo ubezpieczeniowe, prawo przedsiębiorstw państwowych i prawo bankowe. Były to 4 segmenty prawa finansowego. Dzisiaj stawia się znaki zapytania czy, prawo ubezpieczeniowe, prawo przedsiębiorstw państwowych i prawo bankowe to segmenty prawa finansowego czy może już rodzaj prawa administracyjnego.
Prawo bankowe to dziedzina prawa wyodrębniona ze względu na przedmiot działalności a nie ze względu na sposób normowania stosunków prawnych tak jak np. przy prawie cywilnym. Przedmiotem prawa bankowego jest funkcjonowanie systemu bankowego. Obejmuje ono normy regulujące funkcjonowanie systemu bankowego. W obrębie prawa bankowego można wyróżnić publiczne prawo bankowe i prywatne prawo bankowe. To wyodrębnienie jest trudne w praktyce, bowiem oba te rodzaje prawa pochodzą z tych samych źródeł. Wyodrębnienie to jest jednak konieczne ze względu na charakter prawa publicznego i prawa prywatnego. Wg innych reguł dokonywana jest wykładnia prawa publicznego a inaczej jest dokonywana wykładnia prawa prywatnego (inne reguły wykładni językowej, zakres stosowania analogii itd.)
Publiczne prawo bankowe reguluje zagadnienia tworzenia banku, wprowadza zasadę koncesjonowania działalności bankowej, określa ono zakres działalności banków, normuje nadzór bankowy, normy nadzorcze, instrumenty wkraczania przez nadzór w działalność banków. Publiczne prawo bankowe reguluje kwestię gwarantowania depozytów, kwestię zakresu gwarantowania. Publiczne prawo bankowe normuje także organizację i funkcjonowanie banku centralnego oraz tworzenie i realizację polityki pieniężnej.
Prywatne prawo bankowe reguluje stosunki między bankami oraz między bankami a ich klientami. Moglibyśmy powiedzieć, że prywatne prawo bankowe jest częścią szczególną prawa cywilnego. Relacje miedzy bankami i między bankami a klientami są kształtowane na podstawie umów.
Można powiedzieć, że prawo publiczne określa stosunki pionowe, tzn. państwo określa warunki utworzenia banku (liczba założycieli, kapitału zakładowego), określa granice świadczenia usług itd. Prywatne prawo bankowe reguluje regulacje poziome, czyli miedzy równorzędnymi podmiotami.
Źródła prawa bankowego
Należy wyodrębnić źródła prawa krajowego, prawa unijnego i międzynarodowego.
Prawo krajowe
Konstytucja
Konstytucja w rozdziale 10 (Finanse Publiczne) normowane są zagadnienia dotyczące banku centralnego oraz polityki pieniężnej. Art. 227 Konstytucji wprowadza zasadę wyłączności banku centralnego w zakresie kształtowania i realizacji polityki pieniężnej i jednocześnie określa cel działania banku centralnego i polityki pieniężnej (czuwanie nad wartością polskiego pieniądza). Poza tym Konstytucja normują pewne elementy niezależności banku centralnego od organów państwa. Elementem tej niezależności jest status Prezesa NBP i innych organów NBP oraz wynikający z art. 220 zakaz finansowania deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązań w NBP.
Ustawy
W odniesieniu do banku centralnego, na poziomie ustawowym, podstawą działalności NBP jest ustawa z 1997 r. o NBP. Ustawa określa organizację NBP, jego relację z organami państwowymi i relację miedzy NBP a bankami operacyjnymi oraz reguluje politykę pieniężną.
Źródłami prawa bankowego publicznego i prywatnego jeśli chodzi o banki operacyjne są:
Ustawa z 1997 r. - Prawo bankowe - definiuje samo pojęcie banku, definiuje zagadnienia tworzenia banku, dopuszczalnych form prawnych w jakich mogą być tworzone banki, warunki tworzenia banku, koncesjonowanie banku, zakres działania banku w tym czynności bankowe, normy nadzorcze, ograniczenia nakładane na banki i instrumenty nadzoru bankowego, definicje kredytu, rachunku bankowego itd.
Ustawa z 1997 o listach zastawnych i bankach hipotecznych - normująca funkcjonowanie banków specjalnych jeśli chodzi o ich zakres działalności. Określa zakres działalnosci banków hipotecznych, szczególne rodzaje nadzoru tych banków o ich organizacji.
Ustawa z 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających - określa zakres działania banków spółdzielczych, normuje zasady zrzeszania banków spółdzielczych i szczególne zasady wykonywania nadzoru nad tymi bankami.
Ustawa z 2002 o elektronicznych instrumentach płatniczych - normuje dokonywanie rozliczeń za pomocą kart płatniczych a także normuje funkcjonowanie instytucji pieniądza elektronicznego, tworzenie instytucji, sposób nadzoru tych instytucji.
Ustawa z 1994 o bankowym funduszu gwarancyjnym - normuje funkcjonowanie systemu gwarantowania depozytu w tym m.in. organizację i zakres działania Bankowego Funduszu Gwarancyjnego.
Ustawa z 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym - normuje organizację nadzoru nad rynkiem finansowym więc m.in. nad rynkiem bankowym. Ustawa ta tworzy instytucje nadzoru, określa jej zakres działania.
Rozporządzenia
Rozporządzenia mogą być np.
Rozporządzenie RM w sprawie utworzenia banku państwowego - nie ma takiego rozporządzenia choć ustawa zawiera uprawnienie do jego wydania.
Rozporządzenie RM dotyczące nadzoru nad instytucjami pieniądza elektronicznego.
Szczególnym rodzajem źródłem są źródła nie mające oparcia konstytucyjnego - są to uchwały Komisji Nadzoru Finansowego w sprawie norm nadzorczych. Te normy nadzorcze czyli ograniczenia nakładane na banki, odnoszące się do czynności bankowych są w zasadzie regulowane w ustawie Prawo bankowe, o listach zastawnych itd. ale ustawy te zawierają uprawnienie dla KNF do uchwalania uchwał zawierających inne normy nadzorcze niż te, które wynikają z ustawy. Przykładową normą jest zakaz udzielania kredytów, których łączna suma przekracza 25% kapitału zakładowego banku.
Jeśli chodzi o prywatne prawo bankowe to chodzi o uprawnienia banku do wydawania ogólnych reguł zawierania umów i regulaminów określających zakres dokonywania czynności bankowych. Te ogólne warunki będą wiążące, jeżeli będą dostarczone drugiej stronie przy zawarciu umowy. W świetle ustawy chroniącej konsumentów powołanie się na te reguły jest konieczne, aby były one wiążące dla strony. Zakres wiązania zasadami ogólnymi wynika z rodzajów czynności np. czy lokata przewiduje stałą czy zmienną stopę procentową.
Prawo międzynarodowe
Są to umowy międzynarodowe tworzące międzynarodowe instytucje np.:
umowa z 22 lipca 1944 r. w sprawie utworzenia Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju,
umowa z 1996 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
Prawo unijne
Prawo unijne odnosi się tylko do publicznego prawa bankowego. Nie znajdzie się tu rozporządzeń bezpośrednio normujących stosunki prawne gdy chodzi o prawo bankowe prywatne. W odniesieniu do bankowości centralnej źródłami prawa unijnego są:
TFUE - przepisy dotyczące utworzenia i zasad funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej. Pojawia się tu kwestia działań państwa zmierzającego go przyłączenia się do UGiW. Wielka Brytania czy Dania oświadczyła, ze nie przystąpi do tej Unii, warunki jakie musi spełnić państwo aby być członkiem UGiW (niska inflacja, niskie stopy procentowe, stabilny kurs wymiany walut).
Statut Europejskiego Systemu Banków Centralnych - Podstawą UGiW jest jedna wspólna polityka pieniężna. Kraje rezygnują z prowadzenia własnej polityki pieniężnej przekazując ją na rzecz Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zobowiązane są do objęcia odpowiednich udziałów w Europejskim Banku Centralnym itd. Europejski System Banków Centralnych obejmuje Europejski Bank Centralny, który jest organem decyzyjnym i krajowe banki emisyjne, realizujące politykę pieniężną, którą tworzy EBC.
Do pozostałych elementów prawnych należy zaliczyć dyrektywy. Są one potrzebne dla harmonizacji prawa bankowego, by możliwa była realizacja swobody przepływu kapitału i usług. Nie ma bowiem możliwości aby utworzyć jedno europejskie prawo bankowego w drodze rozporządzenia. Dyrektywy regulują ogólne zasady prawne na których opierają się systemy bankowe w państwach członkowskich. Dyrektywa zasadniczo jest skierowana do państwa i zobowiązuje go do przyjęcia rozwiązań prawnych opartych na pewnych zasadach. Najważniejsze to:
Dyrektywa PE i RE z 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe
Dyrektywa w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego.
Regulują one zagadnienie koncesjonowania, określają minimalne wymagania, które trzeba postawić założycielom instytucji kredytowych. Dyrektywy normują niektóre normy nadzorcze i instrumenty nadzorcze.
Dyrektywa z 1995 r. w sprawie systemu gwarantowania depozytu - dyrektywa określa zasady wypłaty środków gwarantowanych, minimalną kwotę środków gwarantowanych itd.
Obieg pieniężny
Obieg pieniężny jest to sposób, system dokonywania zapłat w gospodarce narodowej. Jest to ogół czynności, działań związanych z wykonywaniem zapłat. Wyróżnić można 2 sfery obiegu pieniężnego: obieg gotówkowy i bezgotówkowy.
Obieg gotówkowy polega na dokonywaniu zapłat za pomocą pieniądza gotówkowego czyli z wykorzystaniem znaków pieniężnych (banknotów i monet) np. wręczenie znaków pieniężnych, zapłata w kasie wierzyciela, czek gotówkowy.
Obieg bezgotówkowy polega na dokonywaniu zapłat za pomocą zmiany zapisów na rachunkach bankowych stron rozliczenia. W wyniku tego obiegu rachunek dłużnika jest obciążany (umniejsza się kwotę zgromadzona na rachunku) a rachunek właściciela jest uznawany (zwiększa się kwotę zgromadzoną na rachunku). Obieg bezgotówkowy polega na dokonywaniu zapłat za pomocą pieniądza bankowego.
Trzeci sposób istnienia pieniądza to pieniądz elektroniczny, emitowany przez instytucje pieniądza elektronicznego w zamian za przyjęcie przez niego pieniądza gotówkowego czy bankowego w stosunku 1:1. Pieniądz jest zapisany tylko na „elektronicznej portmonetce”, specjalnej karcie przypominającej kartę płatniczą. W oparciu o ten pieniądz nie jest formowany 3 rodzaj obiegu pieniężnego.
Obowiązkowe rozliczenie bezgotówkowe
Kiedyś obieg gotówkowy i bezgotówkowy był wyraźnie podzielony na obieg ludności (gotówkowy) i obieg ogniw systemu bankowego (bezgotówkowy). Dzisiaj nie ma wyraźnych granic między tymi obiegami ale w pewnym zakresie istnieje obowiązek rozliczania się w formie bezgotówkowej. Czyli zasada jest taka, że to strony dokonują wyboru formy rozliczania, a wyjątkowo wprowadza się obowiązek rozliczenia w formie bezgotówkowej. Jest kilka takich przypadków::
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej w art. 22 przewiduje iż dokonywanie lub przyjmowanie płatności związanych z wykonywaną działalnością gospodarczą następuje za pośrednictwem rachunku bankowego przedsiębiorcy, jeżeli:
stroną transakcji jest inny przedsiębiorca
jednorazowa wartość transakcji przekracza wartość 15 000 euro.
Art. 61 Ordynacji Podatkowej- Zapłata podatku przez podatników prowadzących działalność gospodarczą (i wynikających z działalności gospodarczej) i obowiązanych do prowadzenia ksiąg rachunkowych lub podatkowej księgi przychodów i rozchodów następuje w formie polecenia przelewu. Nie ma jednak takiego obowiązku jeżeli podatek jest płatny za pomocą papierów wartościowych (tylko teoretycfznie, bowiem w praktyce nie ma takich papierów) lub jeśli podatek jest pobierany przez płatnika lub inkasenta.
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 47 ustępy 4 - Płatnik składek na ubezpieczenia społeczne w zasadzie ma obowiązek dokonywania wpłat tych składek w formie bezgotówkowej.
Art. 58 Prawa celnego przewiduje, iż jeśli należności celne przekraczają określoną wartość to należy je uiszczać w formie bezgotówkowej a rozporządzenie MF określa że chodzi o należności, których łączna kwota przekracza wartość 1 000 euro.
Formy rozliczeń bezgotówkowych
Teoretycznie przyglądając się tym formom można wyróżnić 2 zasadnicze rodzaje i formy nie mieszczące się w tych 2 formach:
Rozliczenia typu przelewowego - to są takie rozliczenia, które są wszczynane z inicjatywy dłużnika np. polecenie przelewu i czek rozrachunkowy.
Rozliczenia typu inkasowego - takie rozliczenia, które są wszczynane z inicjatywy wierzyciela np. polecenie zapłaty.
Jeśli sam dłużnik wszczyna rozliczenie to oznacza, że dłużnik zgłasza do banku, aby obciążyć własny rachunek i uznać rachunek wierzyciela.
Jeśli wierzyciel wszczyna rozliczenie to zgłasza on do banku, aby ten obciążył rachunek innej osoby i uznał rachunek własny. Dlatego do rozliczenia typu inkasowego potrzebna jest zgoda dłużnika.
Szczególne formy rozliczeń - akredytywa, rozliczenie za pomocą karty płatniczej, potrącenie
Ustawowa regulacja rozliczeń
Ustawa prawo bankowe normuje rozliczenia pieniężne w dziale 4 oraz w rozdziale 6 dotyczącym gwarancji poręczeń i akredytyw (Art. 85 i 86 normują akredytywy)
W prawie polskim nie ma zamkniętego katalogu form rozliczenia czyli mogą być stosowane takie formy rozliczeń, które uzgodnią między sobą strony rozliczenia. Ustawa prawo bankowe jeśli chodzi o rozliczenia przeprowadzane za pośrednictwem banków, stawia warunek, iż aby rozliczenie było realizowane przez bank to przynajmniej jedna ze stron musi mieć rachunek bankowy. Art. 62 wskazuje na formy rozliczeń gotówkowych za pośrednictwem banku:
przez czek gotówkowy lub
wpłatę gotówki na rachunek wierzyciela,
Z kolei rozliczeniami bezgotówkowymi dokonywanymi za posrednictwem banku są w szczególności:
polecenie przelewu,
polecenie zapłaty,
rozliczenie czekiem rozrachunkowym,
rozliczenie przy pomocy karty płatniczej