Okoliczności, w których odpowiedzialność karna nie następuje, mimo że mamy do  czynienia z czynem naruszającym (czasem pozornie naruszającym) prawo karne, mogą być różnego rodzaju. Kodeks karny zawiera szereg uregulowań, na mocy których nie   następuje ukaranie sprawcy, mimo że popełnił przestępstwo (np. przedawnienie, warunkowe umorzenie).

Generalnie okoliczności wyłączające możemy podzielić na trzy grupy:

1. Okoliczności wyłączające winę.

2. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

3. Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu.

1. Okoliczności wyłączające winę

1. niepoczytalność i poczytalność ograniczona. Artykuł 31 § 1 k.k. stanowi, że: „Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub  innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem”. Taki stan sprawcy w języku prawniczym nosi nazwę niepoczytalności. Niepoczytalność oznacza brak możliwości rozpoznawania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czynu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych. Niepoczytalność jest okolicznością wyłączającą winę, a jej ustalenie oparte musi być każdorazowo na opiniach biegłych psychiatrów.

Przyczyną niepoczytalności może być upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych, skutki zaś tego stanu dotykają bądź sfery intelektu (brak elementu świadomości), bądź sfery woli (niemożność pokierowania swym postępowaniem), albo obu tych sfer łącznie, jak to się dzieje najczęściej. Podkreślić należy, że   wyłączenie winy i odpowiedzialności wchodzi w grę tylko wtedy, gdy sprawca był niepoczytalny w czasie popełnienia czynu zabronionego.

Upośledzenie umysłowe ma różne stopnie (lekkie, umiarkowane, ciężkie i głębokie) i nie wszystkie z nich są podstawą do uznania niepoczytalności sprawcy. Najszerszą grupę przyczyn powodujących wyłączenie poczytalności sprawcy stanowią jednak choroby psychiczne. Rozróżnia się tutaj choroby o podkładzie organicznym (różne przypadki otępienia) oraz choroby o podkładzie nieorganicznym (psychozy czynnościowe). Jest to  zasadnicza grupa chorób psychicznych, a zaliczyć do nich można: schizofrenię (rozpad osobowości w różnych jej postaciach), parafrenię, paranoję (obłęd) oraz cyklofrenię (psychoza maniakalno - depresyjna). Jeżeli chodzi o inne zakłócenia czynności psychicznych, to pojęciem tym obejmuje się wypadki, które nie mogą być zakwalifikowane do grup poprzednich, ale powodują chociażby przejściowo, stan niepoczytalności. Zalicza się do nich np. afekt patologiczny, zaburzenia na tle zatruć, odurzenie narkotykiem, stany pośpiączkowe, hipnotyczne, zapalenie opon mózgowych itd.

Niepoczytalny sprawca czynu zabronionego w zasadzie nie ponosi odpowiedzialności karnej, ale można wobec niego zastosować środki zabezpieczające (np. umieszczenie w   zakładzie psychiatrycznym), jeżeli jego pozostawienie na wolności grozi poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego.

Pomiędzy pełną poczytalnością a niepoczytalnością występują stany pośrednie, w   których poczytalność nie jest wyłączona, lecz ograniczona. Podkreślić wyraźnie należy, że ograniczenie poczytalności nie uchyla winy, a jedynie ją umniejsza. Ma   jednak ono wpływ na karalność w sensie możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary, jeżeli występuje w  stopniu znacznym. Inne, łagodniejsze wypadki rozpatrywane są w ramach sędziowskiego wymiaru kary.

Poważnym problemem w prawie karnym jest problem odpowiedzialności karnej osób odurzonych alkoholem lub innym środkiem odurzającym (narkotycznym, psychotropowym) w czasie popełnienia czynu zabronionego. Upojenie alkoholowe albo odurzenie, zwłaszcza zaś wykazujące wysoki stopień intensywności, powoduje znaczne zakłócenie czynności psychicznych, które może wyłączyć lub istotnie ograniczyć zarówno możność rozpoznawania znaczenia czynu, jak i kierowania swym postępowaniem, a więc oznaczać stany niepoczytalności i poczytalności ograniczonej. Z drugiej jednak strony, uwzględniając funkcję ochronną prawa karnego, nie sposób uznawać takich sprawców za nieodpowiedzialnych lub  też nadzwyczajnie łagodzić ich odpowiedzialność. Dlatego też art. 31 § 3 k.k. stanowi, iż  przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć. Stąd odpowiedzialność karna odurzonego sprawcy za popełniony czyn zabroniony uzależniona została od zawinienia przezeń swego odurzenia, wyłączającego lub ograniczającego poczytalność. Praktyka poszła przy tym w  kierunku linii domniemania powinności takiego przewidywania (z wyjątkiem upojenia lub odurzenia przemocą, podstępem, itp.).

2. błąd w prawie karnym. Błąd może polegać na urojeniu sobie istnienia okoliczności czy cech pewnego stanu rzeczy, które nie występują w obiektywnej rzeczywistości, albo na nieświadomości istniejących okoliczności lub cech. Błąd wynika zawsze z  nieadekwatności rozpoznania zjawisk otaczającej człowieka rzeczywistości, co powoduje, że podejmowane przez niego procesy decyzyjne są wadliwe. Z punktu widzenia konsekwencji prawno - karnych istotne są te wypadki błędu, które dotykają okoliczności, od których zależy odpowiedzialność karna, a więc znamion czynu zabronionego i jego bezprawności.

Błąd co do okoliczności należącej do znamion czynu zabronionego (error facti) - błąd co do faktu, powoduje, iż sprawcy nie można przypisać przestępstwa umyślnego objętego tymi znamionami. Błąd ten wyłącza zawsze winę umyślną - brak zamiaru realizacji tych znamion lub znamienia. Analizując daną sytuację należy wszakże postawić pytanie o genezę błędu a także o to, czy sprawca przestrzegał wymaganych w danej sytuacji reguł ostrożności, czyli jednym słowem, czy błąd był zawiniony, czy też nie. Jeżeli uznamy, że błąd sprawcy był zawiniony, gdyż był wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa, to w grę wchodzi kwestia odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne.

Od błędu co do znamion czynu zabronionego należy odróżnić błędne przekonanie sprawcy, iż działa w warunkach okoliczności uchylającej bezprawność (kontratypu) lub winę - nieświadomość bezprawności czynu. Ustawa przyjmuje, że jeżeli błąd sprawcy jest usprawiedliwiony, to jego odpowiedzialność jest uchylona, natomiast gdy błąd ten nie jest usprawiedliwiony (wynika z lekkomyślności czy niedbalstwa), można jedynie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Inaczej dotychczas przedstawiała się jednakże kwestia wykładni błędu co do kontratypu. W tej kwestii ukształtowały się w doktrynie trzy stanowiska:

1. błąd co do kontratypu jest odmianą błędu co do prawa w zakresie bezprawności,

2. błąd sprawcy dotyczy istnienia bezprawnego zamachu, a więc okoliczności faktycznej, która w rzeczywistości nie ma miejsca - przeświadczenie o odpieraniu bezprawnego zamachu,

3. błąd może wynikać jedynie z błędnego przekonania o przysługującym w  danej sytuacji prawie - sprawca nie myli się co do okoliczności przedsiębranego czynu, lecz jedynie co do jego oceny prawnej.

Na ogół świadomość społeczna co do tego, jakie czyny są zabronione przez prawo karne, jest powszechna (zabójstwo), są jednak takie czyny, których bezprawność karna nie  jest tak oczywista albo budzić może istotne wątpliwości. Do takich przypadków ma zastosowanie regulacja art. 30 k.k., zgodnie z którą usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności czynu uchyla winę, natomiast gdy błąd nie jest usprawiedliwiony, można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

3. działanie w warunkach rozkazu. Obowiązek wykonania rozkazu wiąże się z   panującą w wojsku zasadą dyscypliny i podporządkowania. Polskie ustawodawstwo przyjęło wszakże dominującą współcześnie zasadę umiarkowanego posłuszeństwa, którego granicę wyznacza świadomość przestępczości rozkazu. Podwładny odpowiada zatem tylko wtedy, gdy uświadamiał sobie, iż w wykonywaniu rozkazu popełni przestępstwo i chce tego lub z taką możliwością się godzi (zamiar ewentualny). Natomiast ten, kto rozkaz wydał, ponosi odpowiedzialność za jego skutki jako sprawca wydający polecenie popełnienia czynu zabronionego osobie od siebie uzależnionej.

1. Okoliczności wyłączające karną bezprawność czynu. To takie, przy których czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem, ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie uważane są za zgodne z prawem. Z reguły wyłączenie bezprawności czynu wiąże się z brakiem ujemnej wartości czynu, przy czym w grę może również wchodzić argument niecelowości karania (np. bezkraność zabicia lub uszkodzenia ciała w ramach niebezpiecznych walk sportowych). Okoliczności uchylające bezprawność, czyli sprzeczność z normą prawa karnego, noszą nazwę kontratypów. Do ujętych w k.k. kontratypów należą: obrona konieczna, stan wyższej konieczności - polegający na poświęceniu dobra dla ratowania innego dobra o wyższej wartości, ryzyko nowatorstwa, dopuszczalna krytyka związana z  przestępstwem zniesławienia i działanie w ramach ostatecznej potrzeby wojskowej. Jeżeli chodzi o kontratypy pozakodeksowe, to ich katalog obejmuje: zabiegi lecznicze, przerywanie ciąży w warunkach określonych przez ustawę z dnia 07 stycznia 1993 r., szczególne uprawnienia i obowiązki, karcenie nieletnich, ryzyko sportowe oraz zgodę pokrzywdzonego (dysponenta dobrem).

1. stan wyższej konieczności - nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w celu uchybienia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru społecznemu lub  jakiemukolwiek dobru jednostki, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone nie przedstawia większej wartości niż dobro chronione,

2. obrona konieczna - nie popełnia przestępstwa ten, kto odpiera bezpośredni bezprawny (atak) zamach na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki. Zamach to każde zachowanie się człowieka zmierzające do naruszenia cudzego dobra lub  zagrożenia tego dobra. Może on polegać na zaniechaniu częściej na działaniu. Przy obronie koniecznej zamach musi być bezpośredni: bliskość czasowa i bliskość miejscowa,

3. ryzyko nowatorstwa (inaczej - ryzyko uzasadnione, uzasadniony eksperyment). Rozwój nauki i techniki niesie ze sobą zwiększenie niebezpieczeństwa ujemnych następstw eksperymentów (poznawczych medycznych, technicznych lub ekonomicznych), podejmowanych w różnych dziedzinach nauki i techniki. Prawo karne, po spełnieniu określonych warunków, uchyla odpowiedzialność za szkody wynikłe z eksperymentów, mimo że odpowiadają znamionom czynu zabronionego.

Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze medyczne lub   gospodarcze, a   oczekiwane jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. Przeprowadzenie eksperymentu, które zawsze wiąże się z ryzykiem szkód (szkody majątkowe, w zakresie zdrowia itp.), musi być zawsze uzasadnione dążeniem do osiągnięcia istotnych korzyści społecznych.

Działanie zgodnie z aktualnym stanem wiedzy to działanie lege artis, przy czym na  ocenę tę składa się wiele okoliczności, jak celowość podjęcia eksperymentu w świetle aktualnego stanu wiedzy, wybór optymalnej metody postępowania w  ramach istniejących możliwości, zachowanie zasad ostrożności obowiązujących w danej dziedzinie itp.

Warunkiem dopuszczalności każdego eksperymentu jest dobrowolnie wyrażona zgoda jego uczestnika. Uczestnik taki musi być przed wyrażeniem zgody na udział w  eksperymencie, a także w trakcie jego trwania, należycie informowany o  grożących mu ujemnych skutkach, a także o tym, iż może odstąpić od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

4. dozwolona krytyka. W art. 213 k.k. określony został kontratyp uzasadnionej (dozwolonej) krytyki, który uchyla odpowiedzialność za przestępstwo zniesławienia. Jeżeli   zarzut postawiony osobie, grupie osób, instytucji lub osobie prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą ją poniżyć lub narazić na utratę zaufania, uczyniony został niepublicznie, bezprawność jest uchylona w wypadku prawdziwości tego zarzutu. Dla uchylenia bezprawności zarzutu postawionego publicznie konieczne jest   dodatkowo działanie stawiającego zarzut w obronie społecznie uzasadnionego interesu, co wiąże się z prawem do społecznej krytyki,

5. zabiegi lecznicze. Podstawowymi warunkami legalności zabiegów leczniczych są:

1. działanie w celu leczniczym;

2. wykonanie zabiegu zgodnie ze wskazaniami wiedzy i sztuki lekarskiej (lege artis);

3. wykonanie zabiegu przez osobę uprawnioną.

Osobą uprawnioną do wykonywania zabiegów leczniczych jest lekarz, a w przypadku zabiegów prostych - także inna osoba uprawniona z personelu służby zdrowia (felczer, pielęgniarka). Wykonywanie czynności leczniczych przez osobę nieuprawnioną jest zabronione i stanowi podstawę do odpowiedzialności z art. 50 ustawy o zawodzie lekarza.

Wykonywanie zabiegów leczniczych dopuszczalne jest pod określonymi w ustawie warunkami. Przede wszystkim zabieg leczniczy wymaga uprzedniej zgody chorego. Dokonanie takiego zabiegu bez zgody pacjenta jest przestępstwem przewidzianym w k.k. W wypadku małoletnich lub chorych psychicznie wymagana jest zgoda opiekuna faktycznego lub przedstawiciela ustawowego. Jeżeli chory jest nieprzytomny, nie jest możliwe porozumienie się z jego opiekunem lub   przedstawicielem ustawowym, należy uzyskać zgodę właściwego sądu opiekuńczego. Jednakże w wypadkach, gdy zwłoka mogłaby spowodować utratę życia lub zdrowia, lekarz obowiązany jest zasięgnąć opinii drugiego lekarza, a gdy jest to niemożliwe, może dokonać zabiegu sam, czyniąc o tym wzmiankę w karcie operacyjnej,

6. legalna aborcja. Do zabiegów leczniczych nie zalicza się aborcji, gdyż najczęściej nie chodzi tu o leczenie stanu chorobowego, lecz o przerwanie ciąży prawidłowo rozwijającej się w organizmie kobiety. Uchwalona 7 stycznia 1993 r. nowa ustawa o  planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży legalizuje aborcję gdy:

1. utrzymanie ciąży stwarza zagrożenie poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia kobiety,

2. stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu,

3. ciąża jest wynikiem przestępstwa.

Ustawa wprowadziła wymaganie stwierdzenia przesłanek aborcji orzeczeniem dwóch lekarzy innych niż lekarz wykonujący zabieg, jak również zezwoliła na dokonanie takich zabiegów jedynie w publicznych ZOZ - ach.

7. działanie w ramach obowiązków i uprawnień. Nie stanowi przestępstwa działanie będące realizacją obowiązków lub uprawnień służbowych, które w innych warunkach wypełniałyby znamiona przestępstwa. Uchylenie przestępczości wynika z zasady, że  to, co jest dozwolone przez prawo, nie może być zarazem bezprawiem (zasada niesprzeczności systemu prawnego). Uprawnienia i obowiązki spełniać muszą warunki:

1. kompetencja rzeczowa i miejscowa podmiotu do dokonania określonej czynności,

2. istnienie określonej prawem podstawy prawnej i faktycznej dla dokonania danej czynności,

3. realizacja czynności służbowej w sposób zgodny z warunkami określonymi przez odpowiednie przepisy prawa.

Naruszenie warunków legalności czynności opartych na uprawnieniach lub  obowiązkach powoduje, że czynności te z prawnych przekształcają się w   bezprawne. W   wypadku nadużycia prawa, gdy dokonana czynność stanowi bezpośredni zamach na   istotne dobro człowieka, dopuszczalna staje się obrona konieczna. Dodać należy, że  zawinione nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego popełnione na szkodę interesu publicznego lub prywatnego jest przestępstwem penalizowanym w k.k.

8. karcenie nieletnich. Karcenie nieletnich wypełniać może ustawowe znamiona takich przestępstw, jak naruszenie nietykalności cielesnej, znieważenie, pozbawienie wolności i   zmuszenie do znoszenia. Przesłanką legalizacji takich czynności są wychowawcze uprawnienia rodziców lub opiekunów. Jednak zachowane muszą być określone warunki, których naruszenie powoduje przestępność czynu. Należy do nich zaliczyć:

1. wychowawczy charakter karcenia, co zakłada działanie stosującego karcenie w  celu wychowawczym, jak i „odbiór” tego karcenia przez podopiecznego jako zasłużonej kary za przewinienie,

2. proporcjonalność użytych środków do wagi przewinienia dziecka lub podopiecznego,

3. umiarkowanie użytych środków, które nie mogą w żadnym wypadku zagrażać fizycznemu lub psychicznemu rozwojowi, ani też wyrządzać szkód fizycznych lub duchowych osobie karconej.

Nadużycie prawa karcenia powoduje odpowiedzialność karną za przestępstwo znęcania się nad osobą zależną.

1. ryzyko sportowe. Liczne są wypadki w sporcie, w których zarówno uczestnicy zawodów sportowych, jak i widzowie doznają obrażeń, a nawet ponoszą śmierć. Wypadki sportowe wiążą się z odpowiedzialnością ich uczestników oraz organizatorów zawodów.

Przyjmuje się, że ryzyko sportowe stwarza pozakodeksowy kontratyp, jeżeli spełniono określone warunki. Należą do nich:

1. dopuszczalność (legalność) danej dyscypliny sportu, którą regulują przepisy tzw. prawa sportowego,

2. zgodność zawodów (ćwiczeń, treningów) z regułami ostrożności określonymi przez te przepisy,

3. działanie uczestników w celu sportowym,

4. dobrowolny udział uczestników.

1. zgoda pokrzywdzonego. Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem) jest  elementem niektórych kontratypów (zabieg leczniczy, aborcja, udział w  eksperymencie), a także może być rozpatrywana jako odrębny kontratyp uchylający bezprawność czynu. Zależy to jednak od charakteru dobra, na którego naruszenie pokrzywdzony wyraża zgodę. Istnieją bowiem dobra, którymi jednostka może swobodnie dysponować oraz dobra, które podlegają ochronie prawa karnego bez względu na wolę pokrzywdzonego. Do tych drugich należą w szczególności: życie i zdrowie w zakresie ochrony przed ciężkimi uszkodzeniami. Dlatego też zabójstwo na żądanie i pod wpływem współczucia jest karalne, aczkolwiek w sposób złagodzony.

Zgoda pokrzywdzonego, aby była skuteczna, musi odpowiadać pewnym warunkom. Osobą, która jest uprawniona do wyrażania zgody, może być zasadniczo osoba pełnoletnia (z   wyjątkami odnośnie dysponowania mieniem, przewidzianymi w k.c.) oraz poczytalna. Zgoda obejmować powinna określone dobra, a wyrażona musi być dobrowolnie. Wobec braku ustawowych ograniczeń forma zgody jest dowolna. Skuteczność zgody należy również od czasu jej wyrażenia. Zgoda musi nastąpić przed lub w chwili czynu (ex ante). Wyrażona ex post nie powoduje wyłączenia bezprawności. Poza tymi warunkami istnieje warunek leżący po stronie sprawcy - musi on mieć świadomość tego, że działa z wyrażoną lub dorozumianą zgodą pokrzywdzonego.

3. Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu. Do tej kategorii należy tylko jedna okoliczność, mianowicie tzw. znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 1 § 2 k.k.) według tego artykułu nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Przepis ten przewiduje specyficzną okoliczność wyłączającą odpowiedzialność karną, której nie można zaliczyć ani do okoliczności wyłączających bezprawność czynu, ani do okoliczności wyłączających winę. Chodzi oczywiście o czyn, który wypełnia znamiona przestępstwa, ale przez swą nietypowość merytorycznie nie zasługuje na to, by potraktować go jako przestępstwo.

Znikoma szkodliwość społeczna konkretnego czynu nie oznacza, że jest on czynem społecznie pozytywnym. Może tak być, zwłaszcza, gdy czyn nie jest społecznie szkodliwy w  żadnym stopniu lub wręcz społecznie pożyteczny (które to sytuacje art. 1 § 2 k.k. też obejmuje). Jednakże najczęściej chodzi tu o czyny, które nie stanowią wprawdzie przestępstwa, ale mogą być jednak potraktowane jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialności (np. dyscyplinarnej).

Prawo karne przewiduje także wypadki, gdy sprawca przestępstwa nie podlega karze. Noszą one nazwę okoliczności uchylających karalność. W wypadku okoliczności uchylających karalność sprawca popełnia przestępstwo, jednakże z mocy prawa nie jest dopuszczalne wymierzenie mu kary lub jej wykonanie. Do okoliczności tych zalicza się: immunitety materialne, przedawnienie karalności, śmierć sprawcy, ustawowe klauzule niekaralności oraz abolicję.

Immunitety materialne. Immunitety oznaczają bądź bezwarunkowe uchylenie karalności, bądź uzależnienie możliwości pociągnięcia sprawcy przestępstwa do  odpowiedzialności karnej od zgody odpowiedniego organu. W pierwszym wypadku mówimy o immunitetach materialnych, w drugim zaś o immunitetach formalnych (procesowych).

Przedawnienie karalności. Przedawnienie jest tradycyjną instytucją prawa karnego, polegającą na uchyleniu karalności czynów przestępnych po upływie określonego w ustawie czasu od ich popełnienia. Uchylenie karalności ma charakter bezwzględny i następuje z mocy prawa.

Zgodnie z regulacją art. 101 § 1 k.k. przedawnienie karalności zbrodni zabójstwa następuje po upływie 30 lat od jej popełnienia, a gdy czyn stanowił inną zbrodnię - okres przedawnienia wynosi 20 lat. W odniesieniu do występków przewidziano dziesięcioletni okres przedawnienia karalności czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, a pięcioletni okres, gdy zagrożenie taką karą jest niższe. Jeżeli chodzi o  występki zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywną, przedawnienie następuje po upływie 3 lat od popełnienia czynu. Szczególny jest termin przedawnienia przestępstw prywatno - skargowych, który wynosi jeden rok od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, natomiast ogólny okres przedawnienia tych przestępstw określa się na trzy lata.

Nie podlegają przedawnieniu zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Zasadą nieprzedawniania karalności objęto także umyślne przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności połączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnione przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

Terminy przedawnienia karalności ulegają przedłużeniu o 5 lat, jeżeli w okresie przedawnienia wszczęto postępowanie karne przeciwko osobie. Po upływie tego przedłużonego okresu następuje przedawnienie karalności i obowiązek umorzenia postępowania.

Nadzwyczajne złagodzenie i darowanie kary. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary łagodniejszej niż przewidziana w sankcji za dane przestępstwo. Może ono polegać na orzeczeniu kary niższej od przewidzianej w sankcji w ramach danego rodzaju kary, kary łagodniejszej rodzajowo albo - na orzeczeniu jedynie środka karnego.

Nadzwyczajne złagodzenie kary przewidzianej za zbrodnię polega na obniżeniu jej minimum do 1/3 dolnej granicy zagrożenia. W wypadku występków zagrożonych karą pozbawienia wolności o dolnej granicy nie niższej od roku, nadzwyczajne złagodzenie polega na orzeczeniu kary grzywny, ograniczeniu wolności lub pozbawieniu wolności. Jeżeli występek zagrożony jest karą o dolnej granicy niższej od roku, sąd może orzec jedynie grzywnę lub ograniczenie wolności.

Przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary:

1. przewidziane przez przepis ustawy,

2. dotyczące osoby sprawcy, jego postawy lub szczególnej sytuacji.

Odstąpienie od wymierzenia kary, zwane sędziowskim darowaniem kary, polega na  rezygnacji z wymierzenia kary i poprzestaniu na orzeczeniu środka karnego albo na   odstąpieniu od jakiegokolwiek środka karnego. Odstąpienie od wymierzenia kary nie  oznacza braku odpowiedzialności karnej, ponieważ stosuje się ją wobec sprawcy uznanego winnym popełnienia przestępstwa (w wyroku skazującym). Przesłanką odstąpienia od wymierzenia kary jest zasadniczo przewidzenie takiej możliwości przez przepis ustawy, co  najczęściej występuje w alternatywie z możliwością nadzwyczajnego złagodzenia kary. Obecny kodeks karny wprowadził nieznany poprzednio przepis przewidujący obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionymi okolicznościami. Kodeks ten przewiduje także obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary wobec uczestnika zorganizowanej przestępczości, który ujawnił organowi ścigania współuczestników oraz istotne okoliczności przestępstwa, a ponadto możliwość odstąpienia wobec takiego sprawcy od wymierzenia kary, jeżeli jego rola była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa.

W art. 59 k.k. przewidziano generalną klauzulę pozwalającą na odstąpienie od  wymierzenia kary i poprzestanie jedynie na orzeczeniu środka karnego za przestępstwo zagrożone karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, jeżeli społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, a orzeczony środek karny spełni cele kary.

Abolicja. Abolicja polega na zakazie wszczęcia postępowania karnego lub nakazie jego umorzenia wskutek uchylenia karalności pewnych czynów. Z reguły norma abolicyjna zawarta jest w ustawie amnestyjnej i oznacza przeszkodę w orzekaniu kary. Klasyczna forma abolicyjna deklaruje, że przestępstwa te „przebacza się i puszcza w niepamięć” (abolicja pełna ), co oznacza, że nie można wszcząć postępowania karnego o takie przestępstwo, postępowanie wszczęte należy umorzyć w każdym jego stadium, a jeżeli nastąpiło już skazanie, to ulega ono zatarciu. Węższy zakres ma abolicja, jeżeli ustawodawca używa zwrotu „nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza”, nie obejmuje ona bowiem zatarcia skazania.

8

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ

---