Doktryny ekonomiczno-polityczne a praktyka gospodarcza (merkantylizm, liberalizm, faszyzm, komunizm, neoliberalizm).
MERKANTYLIZM - teoria i praktyka.
Dążenie nowożytnych państw europejskich do zbudowania potęgi ekonomicznej znalazło podbudowę w myśli ekonomicznej merkantylizmu. Kierunek ten, rozwijający się przede wszystkim w XVII w.
Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o potędze kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię nie zdał egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz „wyciekły” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za środki osiągania tego celu uznano:
projekcjonizm celny (stosowanie niskich ceł wywozowych na towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych) w celu ochrony interesów własnych producentów
popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji (zwolnienia podatkowe, subwencje itp.)
dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uzależnienie się od importu zboża)
popieranie polityki kolonialnej - wg merkantylistów kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy niewolników ale są też wizytówką potęgi państwa
popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna - zwiększenie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej (walka z „ludźmi luźnymi”, zatrudnianie w manufakturach żebraków, włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców
aktywna kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i gromadzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnianie w Anglii konsumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wziąć ludzi z morzem, nakazy noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe wyroby wełniane)
W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych komór celnych, prowadzenie jednolitych miar i wag (ich różnorodność była udręką średniowiecznych kupców), ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano system dróg lądowych i kanałów żeglownych, organizowano łączność i komunikację pocztową.
Najpełniejsze działania praktyczne merkantylizmu wystąpiły we Francji (tzw. merkantylizm przemysłowy), w Anglii i Holandii (merkantylizm handlowy). W XVIII wieku realizowano w krajach środkowowschodniej Europy odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem.
Merkantylizm handlowy.
Anglia konsekwentnie dążyła do wyeliminowania konkurentów w handlu zagranicznym. W 1598r. został zamknięty kantor Hanzy niemiecki w Londynie co skutecznie podcięło jej znaczenie. W 1651r. został wydany akt nawigacyjny, w którym postanowiono, że towary pozaeuropejskie można było przywozić do Anglii tylko na statkach z załogą angielską, towary europejskie zaś mogły być dostarczane do Anglii bądź na statkach angielskich, bądź na statkach krajów, które towary te wyprodukowały. Koloniom angielskim zabroniono handlu z cudzoziemcami. W ten sposób merkantylistyczna polityka Anglii skutecznie uderzyła w pośrednictwo Holandii i stworzyła z Londynu wielki port rozdzielczy dla produktów kolonialnych, z powodzeniem konkurujący z Amsterdamem.
Aktywność handlowa Anglii przejawiała się w powoływaniu do życia wielu kompani handlowych: Moskiewskiej (1554r.) - do handlu z Rosją, Wschodniej (1579r.) - do handlu z Polską, Skandynawią i Inflantami, Lewantyńskiej (1581r.) - do handlu z Turcją, Kanadyjskiej (1628r.) - do handlu z Kanadą.
Szczególne znaczenie dla Anglii miał monopol na handel czarnymi niewolnikami uzyskany w 1713r. Powszechne zatrudnianie Murzynów najpierw w kopalniach kruszców, następnie na plantacjach trzciny cukrowej (na Antylach i w Brazylii) czyniły z tego handlu zyskowny proceder. W ciągu XVIII wieku przewieziono do Ameryki prawdopodobnie ok. 6 mln niewolników. Kwitł tzw. handel po trójkącie, którego wierzchołkami były: port Liverpool w Anglii, Zatoka Gwinejska (tzw. Wybrzeże Niewolnicze) i Antyle (ważnym ośrodkiem handlu niewolnikami była Hawana na Kubie. Niewolnik pracował na plantacji średnio 7 lat, ale jego zakup zwracał się już po 1 roku.
Narastająca akumulacja kapitałów prowadziła do nowej organizacji kredytu i bankowości. W 1694r. został założony Bank of England - S.A. z poważnym udziałem państwa. Był to pierwszy nowoczesny bank przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami. Kwity tego banku (banknoty) stały się powszechnym uznawanym środkiem płatniczym.
Merkantylizm francuski.
Umocnienie absolutyzmu królewskiego za panowania Ludwika XIV wiązało się z gwałtownym poszukiwaniem środków na finansowanie zarówno licznych wojen, jak i utrzymania olbrzymiego dworu. Najpełniejszy wyraz merkantylizm francuski znalazł w działalności ministra finansów Jeana Colberta; kierunek ten zwany jest kolbertyzmem.
W przeciwieństwie do handlowego merkantylizmu angielskiego czy holenderskiego kolbertyzm skupił uwagę przede wszystkim na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi (jedwabnictwo w dolinie Rodanu z ośrodkiem w Lyonie, produkcja luksusowa - koronki, zwierciadła, tkaniny ozdobne). Przyciągano do Francji rzemieślników - specjalistów z zagranicy, wykradano tajemnice produkcyjne (np.: luster weneckich). Zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału państwowego, które inwestowały w rozwój manufaktur.
Wiele uwagi poświęcano rozwojowi gospodarki pozaprzemysłowej: w rolnictwie winnicom oraz hodowli koni rasowych, w komunikacji - budowie dróg bitych (szos) i kanałów. Polityka ludnościowa Colberta popierała przyrost naturalny (zasiłki dla rodzin wielodzietnych), zakazywała emigracji, przymuszała ludzi luźnych do pracy. Wielki wysiłek Colberta był jednak trwoniony w ciągłych wojnach Ludwika XIV o supremację w Europie oraz na utrzymanie próżniaczego dworu.
Potrzeby finansowe francuskich władców powodowały wielkie zadłużenie zarówno za granicą, jak i u rodzimych bankierów. W 1716r. królewski dzierżawca mennic i generalny poborca podatków Szkot John Law założył bank emisyjny w Paryżu, który wypuszczał pieniądz papierowy (banknoty). Jedynie część z nich miała pokrycie w kruszcu zdeponowanym w banku, w związku z czym w 1720r. doszło do krachu: spadł kurs akcji kompanii amerykańskiej, które wykupywano za banknoty, nastąpiło załamanie obiegu banknotów oraz bankructwa banku i kompanii.
LIBERALIZM
Podstawowym prawem jednostki jest wolność, stąd kierunek uznający wolność za najważniejsze prawo człowieka nazwano liberalizmem.
Podstawy liberalizmu stworzył angielski filozof John Locke twórca doktryny „umowy społecznej”. Wg niego, ludziom od początku przysługiwało naturalne prawo wolności i własności. Własność powstająca z pracy wymagała, aby korzystający z niej ludzie łączyli się w społeczeństwa i wyłaniali spośród siebie rządzących. W wyniku tego nie pozbywali się jednak naturalnych praw i wolności, rządzący zaś sprawuje władzę na podstawie umowy społecznej - z przyzwolenia rządzonych. W sytuacji przekroczenia przez rządzącego granic legalności, społeczeństwo może zerwać umowę społeczną. Opierając się na doktrynie Locke'a, w 1688r. zdetronizowano Stuartów w Anglii; w podobny sposób została ona wykorzystana w 80 lat później, w koloniach brytyjskich w Ameryce Północnej.
Liberalizm gospodarczy
Liberalizm polityczny głoszony w okresie Oświecenia znalazł odzwierciedlenie w postaci teorii liberalizmu gospodarczego. Wyrastał on z filozoficznego podłoża „praw natury”, które powinny działać również w gospodarce. Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna uzyskiwała w ten sposób podbudowę teoretyczną, która nosiła nazwę ekonomii społecznej.
Źródeł liberalizmu gospodarczego należy szukać w:
poglądach fizjokratów francuskich z połowy XVIII w.;
angielskiej klasycznej ekonomii politycznej z tego samego okresu
Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania w trzech sferach życia społecznego pełni wolności:
wolności jednostki, co oznaczało walkę przeciwko poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów (tam, gdzie na początku XIX w. ono istniało) oraz przeciwko nowożytnemu niewolnictwu; w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły roboczej;
wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej; stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji (np.: przez monopole królewskie);
wolności handlowej, czyli swobodnego przepływu towaru wewnątrz danego państwa (likwidacja wewnętrznych ceł), między państwami (likwidacja ceł protekcyjnych) oraz na morzach i oceanach (wolność żeglugi).
Rzeczniczką walki o wszystkie te wolności była burżuazja, która występowała przeciwko zwolennikom starego porządku gospodarczego (monarchiom, warstwom feudalnym) w imię rozwijającego się nowego kapitalistycznego ładu gospodarczego.
Zwycięstwo liberalizmu gospodarczego w Anglii
Prawo zbożowe.
Anglia z okresu wojen napoleońskich wyszła jako zwycięzca. Nie załamała się blokada kontynentalna. Dokonująca się rewolucja przemysłowa pozwoliła na szybką produkcję towarów, które po 1815r. zalały Europę. Zrujnowana Europa nie była jednak najlepszym rynkiem zbytu, dlatego Anglia szukała nowych możliwości handlowych w nowych państwach Ameryki Łacińskiej oraz w USA. Powstała sytuacja kryzysowa: możliwości produkcyjne przemysłu angielskiego nie szły w parze z możliwościami zbytu na rynkach wewnętrznym i zewnętrznym. Dodatkowo sprawę skomplikował napływ zboża z Rosji i Ameryki, który doprowadził do znacznego spadku cen żywności i działał na niekorzyść arystokracji ziemskiej (producentów zboża). Ta, broniąc swój dochód, przeforsowała uchwalenie tzw. praw zbożowych, które powstrzymywały import zboża na Wyspy. Burżuazja przemysłowa traciła podwójnie: rosły ceny surowców krajowych i sprowadzanych z kolonii oraz minimalne płace robotnicze musiały być dość wysokie przy drogiej żywności, co obniżało zyski fabrykantów. W tej sytuacji - po 1815r. - producenci przemysłowi rozpoczęli walkę o poszerzenie rynków zbytu dwiema metodami:
zmniejszali koszty produkcji (mechanizacja, eksploatacja tańszej siły roboczej kobiet i dzieci)
atakowali zasady aktów nawigacyjnych z XVII w. I praw zbożowych
W 1839r. została założona potężna organizacja Liga Przeciw Ustawom Zbożowym z siedzibą w Manchesterze kierowana przez angielskich rzeczników liberalizmu gospodarczego Richarda Cobdena i Johna Brighta. Szeroka akcja propagandowa Ligi, popierana przez polityczny ruch czartystów oraz masy robotnicze żyjące w skrajnej nędzy, doprowadziła do zniesienia w 1846r. ceł zbożowych. Przyczyniła się do tego klęska głodu w Irlandii w latach 1845-1847 (nieurodzaj zboża i tzw. zaraza ziemniaczana), która spowodowała śmierć ok. 1 mln Irlandczyków i gwałtowną emigrację do Ameryki.
Zasada wolnego handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849r., kiedy zniesiono zasady Aktu Nawigacyjnego z 1651r. i Anglia stała się pierwszym w świecie krajem stosującym liberalną politykę gospodarczą.
Zniesienie ceł zbożowych oznaczało zwycięstwo burżuazji przemysłowej w starciu z właścicielami ziemskimi. Było to zwycięstwo zarówno polityczna, jak i gospodarcze. Burżuazja umocniła swą pozycję w parlamencie i zdobyła wpływ na władzę. Niższe ceny żywności poprawiły położenie proletariatu, zmniejszały się też koszty produkcji fabrycznej (tańsze surowce) i wzrosły zyski przemysłowców. Jednocześnie rozwijało się korzystne dla klasy robotniczej ustawodawstwo pracy.
FASZYZM
Umocnienie faszyzmu włoskiego.
Od października 1922r. rządy sprawowała partie faszystowska kierowana przez Benito Mussoliniego. Ideologia faszyzmu stanowiła sprzeciw zarówno wobec demokracji parlamentarnych i pluralizmu politycznego, jak i wobec socjalizmu, zakładającego wyższość kolektywnych form życia społecznego. Był to ruch skrajnie antykomunistyczny i nacjonalistyczny, zakładał ekspansję terytorialną w imię korzyści własnego państwa. Włoskie ambicje kierowały się w stronę Afryki. Faszyzm przedkładał interesy państwa , jako dobra najwyższego, nad interesy grup społecznych i jednostek. W imię interesu państwa organizowano wielkie akcje, takie jak bezpłatna praca (soboty faszystowskie), kampanie zbioru plonów, zbiórki darów, np.: kosztowności, dla ojczyzny. Całością życia społecznego kierowała partia faszystowska, która obsadzała i kontrolowała wszelkie instytucje państwowe, kult wodza zaś był powszechny, a jego wola wszechwładna.
Zwycięstwo faszyzmu w Niemczech.
W 1920r. powstała Narodowa socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP), kierowana od 1921r. przez Adolfa Hitlera. Narodowy socjalizm (nazizm) powstał jako forma protestu przeciwko trudnościom gospodarczym i postanowieniom traktatu wersalskiego uderzającym w Niemcy. Głosił rasistowską teorię wyższości rasy aryjskiej, z Niemcami jako rasą panów („nadludzi”), którym przysługuje prawo do przestrzeni życiowej, zdobywanej dzięki ekspansji terytorialnej i podbojom. Głównym wrogiem rasy panów byli Żydzi, stąd wynikał obsesyjny antysemityzm hitlerowców i dążenie do ostatecznej likwidacji rasy żydowskiej, postrzeganej jako rywal w dziedzinie gospodarczej. W okresie wielkiego kryzysu demagogiczne hasła nazistów, będące mieszaniną haseł nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych (krytyka kapitalizmu), znalazły wielu zwolenników. W wyborach 1932r. odnieśli oni wielki sukces , zdobywając większość mandatów. Kanclerzem Rzeszy 30 stycznia 1933r. został Adolf Hitler. Niebawem zakazano działania innych partii politycznych, zlikwidowano opozycję i związki zawodowe.
Ruchy faszystowskie w innych krajach
W Austrii kanclerz Engelbert Dollfuss wprowadził rządy dyktatorskie, rozbił robotnicze partie lewicowe, wprowadził konstytucję opartą na wzorach faszystowskich ale wnet zginął z rąk austriackich hitlerowców, gdyż przeciwstawiał się włączeniu Austrii do Niemiec. Rządy totalitarne zwyciężyły też w Rumunii i Bułgarii.
KOMUNIZM
W 1903r. powstała frakcja - bolszewicy kierowani przez Włodzimierza I Ulianowa. Był on zwolennikiem stworzenia partii rewolucyjnej „nowego typu”, opartej na silnej centralizacji i wielkiej wewnętrznej dyscyplinie. Partia ta zwana komunistyczną miała stać się awangardą klasy robotniczej, zdobyć w jej imieniu władzę i ustanowić dyktaturę proletariatu.
Koncepcja bolszewików:
organizacja zbrojnego powstania
przejęcia władzy siłą
ustanowienie dyktatury proletariatu
siłowe rozprawienie się z przeciwnikami politycznymi
W czasie wojny Ulianow przybrał rewolucyjny pseudonim Lenin. Przebywał na emigracji w Zurychu, gdzie rozwinął teorię tzn. najsłabszego ogniwa. Wg niej socjalizm może zwyciężyć nie w kraju o najsilniej rozwiniętym kapitalizmie (Niemcy), ale w najsłabszym i zacofanym (Carska Rosja). W kwietniu Lenin powrócił do Piotrogrodu i ogłaszając tzw. tezy kwietniowe, wezwał do przekazania całości władzy w ręce rad i zawarcia pokoju z Niemcami bez aneksji i kontrybucji. Hasła te zjednały dla bolszewików sporo zwolenników, szerzył się ruch pacyfistyczny w armii, bolszewicy opanowali sowiety w lipcu 1917r. na czele Rządu Tymczasowego stanął mienszewik Aleksander Kierenski, który otrzymał nieograniczone pełnomocnictwa i zalecenie zlikwidowania anarchii w kraju.
Komunizm wojenny
We wrześniu 1918 rząd bolszewicki ogłosił stan wojenny, w dziedzinie zaś polityki społeczno gospodarczej tzw. komunizm wojenny. Był on odmianą gospodarki wojennej realizowany w okresie I wojny światowej w Niemczech skąd prawdopodobnie wzorce brał Lenin. Radziecka gospodarka oparta była jednak na pełnej centralizacji gospodarki oraz na zastosowaniu rewolucyjnego terroru. Najważniejszymi potrzebami młodej republiki była żywność i broń. Dlatego komunizm wojenny oznaczał konieczność rozwinięcia produkcji zbrojeniowej i rozdzielnictwo szczupłych zapasów żywności pochodzących z terenów pozostających pod władzą radziecką. Ograniczono gospodarkę towarowo pieniężną i wprowadzono reglamentowany rozdział żywności dla pracujących (zasada „kto nie pracuje ten nie je”), zlikwidowano handel prywatny a całość obrotu zbożem przejął monopol państwowy . chłopi zostali zobowiązani do oddawania wszystkich nadwyżek zboża (dyktatura żywnościowa), które były ściśle rozdzielane. Specjalne ekipy wzmocnione przez czekistów bezwzględnie likwidowały wszelkie zapasy zboża u chłopów, a jego właścicieli karano jako spekulantów. Wprowadzono rygorystyczne centralne planowanie produkcji przemysłowej, zakłady pracy były zmilitaryzowane. Stosowana rozmyślnie polityka dewaluacji rubla wyeliminowała wolny rynek i wprowadziła naturalizację wymiany towar za towar. Komunizm wojenny uratował najprawdopodobniej władzę bolszewików i z tego punktu widzenia spełnił swój cel ale doprowadził do głębokiej ruiny gospodarkę, przede wszystkim rolnictwo. Komunizmowi wojennemu towarzyszyło rozpętanie terroru. Armia Czerwona tłumiła powstania chłopskie. Rozstrzelano cara Mikołaja II i jego rodzinę. Wydano 50 tys. wyroków śmierci do końca 1920r. po objęciu w styczniu 1921r. przydziałów chleba w Piotrogrodzie wybuchły strajki i demonstracje. W pobliskiej twierdzy Kronsztad wybuchło w lutym antybolszewickie powstanie marynarzy, które stłumiono dopiero po 2 tyg. Walkach. W obliczu tych wszystkich groźnych dla nowej władzy wydarzeń i wobec normowania się sytuacji politycznej Lenin przedstawił w marcu 1921r. odejście od polityki komunizmu wojennego i zastąpienie jej inną bardziej umiarkowaną polityką gospodarczą.
KEYNSIZM
W 1936 r Keynes wydał pracę „Ogólna teoria zatrudnienia, procesu i pieniądza”. Określała ona zasady tzw. regulowanego kapitalizmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kryzysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu.
Za główną przyczynę kryzysu Keynes uznał słaby popyt na dobra konsumpcyjne i dlatego zalecał świadome działania państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym „ nakręcania koniunktury”
Środki nakręcania koniunktury:
pośrednie
kontrolowane zwiększanie ilości pieniądza w obiegu (kontrolowana inflacja)
progresywne opodatkowanie wysokich dochodów
zwiększenie świadczeń socjalnych (m. in. na bezrobotnych)
obniżenie stopy procentowej od oszczędności
wszystkie wymienione działania miały prowadzić do zwiększenia poziomu inwestycji
i wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczałyby natomiast tendencje do oszczędzania
i lokowania pieniędzy w papierach wartościowych.
bezpośrednie
ograniczenie robót publicznych czyli prowadzenie różnego rodzaju prac użytecznych finansowanych ze skarbu państwa, w celu zatrudniania bezrobotnych. Roboty te nie powinny jednak prowadzić do zwiększenia podaży tych dóbr i usług, których ilość jest już wystarczająca, powinny natomiast, przez wzrost zatrudnienia i napływ „nowych” pieniędzy na rynek, uruchamiać popyt.
Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i tworzyły swój sektor własności. W różnych krajach działania te miały różnorodny charakter, uzależniony od stopnia recesji, ogólnej siły państwa, ustroju i celów politycznych warstw rządzących.