Zbrodnia/zbrodniarz

Zbrodnia/zbrodniarz - Czyn zasługu­jący pod względem moralnym na naj­wyższe potępienie; poważne przestępst­wo naruszające normy społeczno-etycz-ne. W literaturze określenie jakiegoś czynu mianem zbrodni zależy zwykle od kręgu kulturowego, w którym żyje autor i czasu powstania tekstu. Postacie

zbrodniarzy ujmowane są na wiele różnych sposobów - poddaje się je wnikliwej analizie psychologicznej, po­tępia bądź usprawiedliwia.

Biblia (ST) - 1) Pierwszą zbrodnię popełniają Adam i Ewa, łamiąc boży zakaz spożywania owoców z drzewa wiadomości dobra i zła. Karą jest wypę­dzenie z Edenu i pełne trudów i cierpień życie na ziemi. 2) Kain dopuszcza się zbrodni, zabijając swojego brata Abla. Bóg karze go za to wygnaniem, a żeby nikt go nie zabił, naznacza piętnem. 3) Zbrodnie i grzechy ludzkości stają się przyczyną potopu, którym Bóg po­stanawia wygubić swoje nieudane dzie­ło. 4) Mojżesz popełnia zbrodnię, zabi­jając nadzorcę żydowskich robotników. Musi uciekać przed karą, ale okaże się to szczęśliwe dla narodu wybranego. Pod­czas wędrówki Mojżesz spotka Boga w krzaku gorejącym i zostanie powoła­ny do przewodzenia Izraelowi. 5) Księ­ga Kapłańska jasno precyzuje, co dla Żydów jest zbrodnią. Zalicza się do niej także cudzołóstwo i sodomię, które win­ny być karane śmiercią.

Biblia (NT) - 1) Herod dopuszcza się zbrodni, rozkazując wymordować wszystkie dzieci do drugiego roku życia, by wśród nich zginał przyszły kto! żydo­wski. 2) Herod popełnia zbrodnię, gdy na życzenie Salome, którą nakłoniła do tego matka, każe zabić Jana Chrzciciela. 3) Wraz z Jezusem przebywa w więzie­niu zbrodniarz Barabasz. Gdy Piłat, chcąc ratować niewinnego, pyta tłum, którego z więźniów ma wypuścić na święto Paschy, słyszy odpowiedź, że Barabasza. 4) Jezus zostaje ukrzyżowa­ny wraz z dwoma łotrami. Jeden z nich bluźni, drugi żałuje za swoje zbrodnie.

Mitologia - 1) Kronos dochodzi do władzy poprzez zbrodnię - kastruje swojego ojca. 2) Tantal, który chciał sprawdzić, czy bogowie są wszechwie­dzący, zabił swojego syna i podał go jako pieczyste na uczcie w obecności olimpijczyków. Za tę zbrodnię spotkała go surowa kara; patrz: cierpienie. 3) Danaidy na rozkaz swojego ojca zabija­ją w noc poślubną swoich mężów. Tę zbrodnię bogowie karzą w ten sposób, że nieszczęsne córki Danaosa muszą w Hadesie sitami napełniać wodą becz­kę bez dna. 4) Herakles w szale ze­słanym przez Herę zabija swoje dzieci. Musi odpokutować za tę zbrodnię, wy­konując sławne prace. 5) Medea, chcąc zemścić się na zdradzającym ją Jazonie, zabija swoich dwóch synów. 6) Klitaj-mestra i jej kochanek Ajgistos zabijają Agamemnona, który powrócił właśnie z wojny trojańskiej. 7) Orestes, pod­żegany przez Elektrę do zemsty za śmierć ojca, zabija Klitajmestrę i Ajgis-tosa. Za to, że popełnił zbrodnię mat-kobójstwa, zostaje ukarany stałą obec­nością Erynii, które go dręczą. 8) Edyp nieświadomie popełnia zbrodnię ojco-bójstwa i kazirodztwa. Chcąc się za to ukarać, wykłuwa sobie oczy i opuszcza Teby, w których był królem.

Homer „Odyseja" - Po powrocie na Itakę Odyseusz zabija wszystkich zalot-ników Penelopy. Za to, że popełnił zbrodnię, łamiąc święte prawo gościn­ności, musi odpokutować. Zeus przeba­cza mu ostatecznie po wstawiennictwie Ateny.

„Pieśń o Rolandzie" - Ganelon dopusz­cza się zbrodni zdrady. Po rozstrzyg­nięciu o jego winie przez sąd boży zostaje skazany na śmierć wraz z trzy­dziestoma krewnymi, którzy ręczyli za jego niewinność.

Dante Alighieri „Boska Komedia"

- W Piekle cierpią wyszukane męczarnie liczni zbrodniarze, którzy dopuścili się różnych czynów: uprawiający symo-nię papieże, zabójcy, zdrajcy. Najwięk­szą zbrodnią jest zdrada dobroczyńcy - na samym dnie Piekła ponoszą karę Kasjusz i Brutus, zdrajcy Juliusza Ceza­ra i Judasz, zdrajca Jezusa, uwięzieni w trzech paszczach Lucyfera (upadłego anioła, który zdradził samego Boga).

G. Boccaccio „Dekameron" - Za­zdrość, zdrada, chęć ratowania honoru stają się przyczyną wielu zbrodni. Na przykład bracia dziewczyny zabijają jej kochanka, by ukryć przed światem hań­bę, jaką sprowadził na ich dom.

N. Machiavelli „Książę" - Zbrodnia jest jednym ze sposobów zdobywania władzy. Jest usprawiedliwiona, jeśli władca rządzi później mądrze i sprawie­dliwie, dbając o dobro swoich podda­nych.

W. Szekspir „Hamlet" - 1) Klaudiusz jest zbrodniarzem, ponieważ zabił swo­jego brata, by objąć po nim władzę w Danii. 2) Według Hamleta jego mat­ka, Gertruda, dopuściła się zbrodni zdra­dy, bo nie dość, że poślubiła zabójcę męża, to jeszcze poszła do ślubu w tych samych pantoflach, w których szła za pogrzebem, pieczyste ze stypy kazała podać jako zimne mięsa podczas uczty weselnej, zbyt szybko zapomniała o sta­rym Hamlecie.

W. Szekspir „Makbet" -1) Makbet, by zdobyć koronę, zabija króla Dunkana. Ta pierwsza zbrodnia pociąga za sobą konieczność następnych, bo, jak mówi sam Makbet, zły plon bezprawia nowym się tylko bezprawiem poprawia. Po każ­dej kolejnej zbrodni Makbet czuje się pewniejszy i coraz bardziej bezkarny. Zabicie Dunkana i Bańka wzbudza jesz­cze wyrzuty sumienia. Potem zło po­wszednieje. 2) Lady Makbet jest odpowiedzialna za zbrodnie męża - to ona nakłoniła go do nich. Początkowo jest silniejsza psychicznie od Makbeta, nie ma wyrzutów sumienia i niejednokrot­nie ratuje go przed ujawnieniem praw­dy. Ale z czasem, z każdą kolejną zbrodnią, lady Makbet słabnie, wreszcie wyrzuty sumienia doprowadzają ją do obłędu i śmierci.

W. Szekspir „Ryszard III" - Król Ryszard IJJ dochodzi do władzy, popeł­niając zbrodnie. Zbrodnia jest także głównym narzędziem jej sprawowania. Odsuwają się od króla-zbrodniarza wszyscy i w końcu ginie on samotnie, pokonany w bitwie.

W. Szekspir „Otello" - 1) Trawiony zazdrością Otello popełnia zbrodnię, za­bijając Desdemonę. Jest to jednak zbro­dnia mimowolna - Otello jest ofiarą intryg Jagona. 2) Jagon jest prawdzi­wym sprawcą śmierci Desdemony. To on ponosi odpowiedzialność za zbrodnię Otella. Jego intrygi doprowadziły do tragedii.

J.W. Geothe „Faust" - Małgorzata po­pełnia zbrodnię dzieciobójstwa. Pośred­nio jest za nią odpowiedzialny Faust, ale karę poniesie nieszczęsna dziewczyna.

G.G. Byron „Giaur" - Tytułowy boha­ter to przykład oksymoronu byronows-kiego - szlachetny zbrodniarz, skrzyw­dzony krzywdziciel. By pomścić śmierć ukochanej Leili, morduje Hassana w be­stialski sposób.

M. Shelley „Frankenstein" - patrz: sobowtór, zło.

A. Mickiewicz „Lilije" - Zbrodnia to niesłychana, pani zabiła pana. Niewier­na żona, bojąc się gniewu męża i suro­wych kar, które ogłosił król, zabija małżonka, który powrócił z wojny.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Jacek Sopolica popełnia zbrodnię, zabijając stolnika Horeszkę. Odkupił ją jednak, służąc ojczyźnie i zasłaniając własną piersią Hrabiego ostatniego z Horesz-ków, chociaż po kądzieli.

J. Słowacki „Kordian" - Jak wynika z ich rozmowy, car i jego brat, Wielki Książę Konstanty, nie różnią się niczym od pospolitych zbrodniarzy. Car zabił własnego ojca, by zasiąść na tronie, Konstanty ma na sumieniu okrutną śmierć młodej Angielki.

J. Słowacki „Balladyna" - Balladyna jest bezwzględną zbrodniarką, która nie odczuwa wyrzutów sumienia. Zabiła Alinę, wypędziła w burzową noc matkę z zamku, przyczyniła się do śmierci króla Popielą, Grabca, Kirkora i Fon Kostryna, dążąc do upragnionej władzy.

H. Balzac „Ojciec Goriot" - Yautrin jest zbiegłym z galer zbrodniarzem. Ale w świecie pozorów, zakłamania i „praw dżungli" jedynie on jest uczciwym czło­wiekiem, ponieważ stosuje jasne i proste zasady życiowe. Ma także pewien ko­deks honorowy, któremu pozostaje wie­rny. Staje się też mentorem Rastignaca i, mimo oporów młodzieńca, próbuje mu uświadomić reguły rządzące życiem w Paryżu.

A. Dumas „Trzej muszkieterowie" -

Milady jest napiętnowaną ladacznicą. Opieka kardynała Richelieu zapewnia jej bezkarność. Dopuszcza się zbrodni, zabijając ukochaną d'Artagnana- Kon­stancję.

A. Dumas „W dwadzieścia lat póź­niej" - Dumas traktuje skazanie na śmierć i ścięcie Karola I jako zbrodnię królobójstwa. Zwykli ludzie (w tym przypadku stronniczy parlament) nie mają prawa podnieść ręki na pomazańca bożego. Patrz: sąd/proces.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara"

- Raskolnikow popełnia zbrodnię, zabi­jając starą lichwiarkę i jej siostrę. Ma to być próba. Raskolnikow chce spraw­dzić, czy należy do wyższej kategorii ludzi - tych, którzy odrzucają wszelkie istniejące prawa i tworzą nową moral­ność. Okazuje się jednak, że jest zbyt słaby. Po zabiciu kobiet pogrąża się w stan bliski obłędowi. Dostojewski przeprowadza wnikliwą analizę psycho­logiczną człowieka, który popełnia zbrodnię jakby wbrew swojej naturze.

O. Wilde „Portret Doriana Graya"

- Dorian, uświadomiwszy sobie, że por­tret nosi ślady wszystkich jego niegodzi-wości, on sam zaś pozostaje nieskazitel­nie piękny i młody, dopuszcza się wielu zbrodni. Staje się przyczyną samobój­czej śmierci Sybili Vane, zabija Bazyle-go i brata Sybili.

H. Sienkiewicz „Quo vadis" - Neron jest w ujęciu Sienkiewicza zbrodnia­rzem, który ma na sumieniu śmierć własnej matki i żony. Zbrodnicze in­stynkty cezara znajdują ujście podczas prześladowań chrześcijan, którzy giną w okrutnych męczarniach rozszarpywa­ni przez dzikie zwierzęta na arenie cyrku albo płonąc jako żywe pochodnie w ce­sarskich ogrodach.

MA. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - Na balu u Szatana pojawiają się duchy największych zbrodniarzy w his­torii ludzkości. Małgorzata jako królo­wa wieczoru musi wszystkich uprzejmie witać, pełniąc honory gospodyni. Nikt nie może poczuć się ani specjalnie wy­różniony ani też niedoceniony. Małgo­rzata jednak wyróżnia spośród gości jedną zbrodniarkę - Friedę, która udusi­ła chusteczką własne dziecko (jako je­dyna odczuwa wyrzuty sumienia). Po balu, kiedy Woland ma spełnić jedno życzenie królowej Margot, prosi, by Frieda została uwolniona od kary.

Z. Nałkowska „Medaliony" - Najwię­kszą zbrodnią hitlerowców było to, że ludzie, którzy przeżyli koszmar wojny, okupacji, obozów koncentracyjnych, stracili wrażliwość moralną, zobojętnie­li na zło.

T. Różewicz „Nowa szkoła filozoficz­na" -1) Kwestia zbrodni nie jest kwes­tią natury etycznej, lecz wiąże się z od­ległością zbrodniarza od ofiary. Lotnicy bombardujący cywilną ludność w czasie wojny stanowili swoistą arystokrację w wojsku. Niewielu ludzi jest w stanie dokonać zbrodni „z bliska", ale każdy mężczyzna na rozkaz będzie strzelał na odległość do kobiet, starców i dzieci. 2) Współcześnie nawet najwięksi zbrod­niarze stracili swoją wielkość i demoni-czność. Rudolf Hess pisze w swoich wspomnieniach o tym, że był zwykłym człowiekiem, kochającym rodzinę i kwiaty.

J. Andrzejewski „Ciemności kryją ziemię" - Umierający padre Torąuema-da'uświadamia sobie, że był zbrodnia­rzem, ponieważ chciał budować królest­wo boże na ziemi na cierpieniu i krzyw­dzie tysięcy ludzi.

J. Steinbeck „Na wschód od Edenu"

- Zbrodniarką jest Katarzyna Trusk, która już jako dziecko podpaliła dom swoich rodziców, przyczyniając się do ich śmierci, a jako dorosła kobieta targ­nęła się na życie swego męża i zamor­dowała Faye (właścicielkę domu pub­licznego), aby zająć jej miejsce.

M. Druon „Królowie przeklęci" - Au­tor cyklu powieściowego widzi średnio­wieczną historię Francji jako ciąg zbro­dni dokonywanych w imię zdobycia władzy. I tak np. żądny pieniędzy Filip Piękny wytoczył sfingowany proces tem­plariuszom, by skazać na śmierć kilka­dziesiąt tysięcy rycerzy i przywłaszczyć sobie ich mienie, zaś Mahaut Burgundz-ka otruła Ludwika X, a potem jego syna, by zapewnić koronę swemu zięciowi. Zbrodnie te prowadzą jednak do wygaś­nięcia rodu Kapetyngów i nastania dy­nastii Walezjuszy.

K. Moczarski „Rozmowy z katem"

- Z rozmów Moczarskiego ze zbrod­niarzem hitlerowskim Jurgenem Stro-opem wyłania się obraz człowieka, któ­ry nie zdaje sobie sprawy z ogromu swoich zbrodni i nie uważa siebie za zbrodniarza, ponieważ wykonywał tyl­ko rozkazy. Patrz też: kat, wina i od­powiedzialność.

T. Keneally „Lista Schindlera" -

Amon Goth, komendant obozu w Pło-szowie, to bezwzględny zbrodniarz, któ­ry za najmniejszą przewinę karze więź­niów śmiercią (np. obserwuje ich z bal­konu swojej willi i strzela do tych, którzy zrobili krótką przerwę w pracy). Widzimy go jednak także jako człowie­ka głęboko nieszczęśliwego, walczące­go z uczuciem do swej żydowskiej służącej, Helen.

* „Wskrzesza się stare melodie, stare wodewile, stare kostiumy. Można także wskrzesić stare zbrodnie".

(A. Christie)

* „Brak wyobraźni predestynuje do zbrodni".

(A. Christie)

* „Jeden za zbrodnię zawisł na szubienicy, drugiemu zawieszono zaszczytną odznakę".

(Decimus Junius Juvenalis)

* „Żadna zbrodnia nie może mieć uzasadnienia". (Tytus Livius)

* „Nie ma rzeczy tak niewinnej,

której ludzie nie mogliby przemienić

w zbrodnię".

(Molier)

* „Tam, gdzie prosty błąd liczy się za zbrodnię, tam zbrodnie są jedynie błędami".

(M. Montaigne)

* .Jakieś zbrodnie zawsze poprzedzają wielkie zbrodnie". (J. Racine)

* „Serca zbrodnią skalane zbrodni się nie boją". (J. Słowacki)

* „Narody należy sądzić nie według zbro­dni popełnionych przez ich niegodnych synów, ale miarą gwałtowności, z jaką na te zbrodnie reagują". (R. L. Coelho)

* „Zbrodnia doskonała: zabić słowami, nie ruszając ciała". (E. Grabosz)

* „Nie ma zbrodni, której by człowiek nie popełnił, aby siebie ocalić. Ocaliwszy siebie, człowiek popełnia zbrodnie dla coraz błahszych powodów, potem po­pełnia je z obowiązku, potem z przy­zwyczajenia, w końcu zaś - dla przyje­mności". , (T. Borowski)

---