Temat 4. Struktura społeczna i stratyfikacja
Podstawą społeczeństwa jest jego kultura. Jako ogół wytworów ludzkiej działalności posiada szereg wymiarów i oddziałuje na życie społeczne w różnoraki sposób. Ewolucja kultury powoduje, że społeczeństwa uległy przekształceniom z bytów monokulturowych do złożonych systemów wielokulturowych o wewnętrznym zróżnicowaniu pozycji i statusu jednostek wchodzących w skład danego systemu. Fundamentalną cechą wielokulturowych, rozwiniętych społeczeństw jest struktura społeczna i system stratyfikacyjnym. Struktura społeczna to system stosunków, który daje się sprowadzić do trzech kategorii stosunków: zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy, tzn. z podziału funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z przywileju posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa i stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych. Jako takie są elementami podstawowego sytemu kulturowego społeczeństwa. Stosunki zależności mają charakter obiektywny: mogą to być stosunki dystansu, czy też więzi społecznych. Podstawowe znaczenie ma podział władzy, podział dóbr ekonomicznych i prestiż społeczny. Mechanizm podziału decyduje o miejscu jednostek i grup społecznych w społeczeństwie, ich usytuowaniu na swoistej „drabinie społecznej”. Struktura społeczna ma charakter namacalny z punktu widzenia jednostek w niej istniejącej. Peter Berger, wybitny amerykański socjolog, stwierdził w swej książce „Zaproszenie do socjologii”, że struktura społeczna sprawia, że życie jednostek jest definiowane przez ich miejsce w strukturze. Przedstawiciel określonego wymiaru struktury zachowuje się w podobny sposób jak inne osoby z tego wymiaru i na dobrą sprawę nie ma innego wyjścia, jeżeli chce uzyskać aprobatę wśród przedstawicielem taj klasy społecznej. Zjawisko wiąże się bezpośrednio z koncepcją grup odniesienia (np. wg R.Mertona), habitusa (wg P.Bourdieu). Konsekwencje oddziaływania struktury społecznej jako czynnika prestiżotwórczego wiąże się z kolei z koncepcją T.Veblena, znaną powszechniej jako motyw prestiżu w zachowaniach konsumenckich czy też paradoks Veblena (o czy szerz. w temacie: Socjologiczna koncepcja polimorfizmu racjonalności).
W strukturze społecznej istnieją tzw. interesy grupowe, które powstają w wyniku zaspokojenia potrzeb i aspiracji grupowych. Jeśli jednak jedna grupa otrzymuje jakiegoś dobra więcej, inna otrzyma go mniej, pojawiają się więc sprzeczności interesów. Teoria grup interesu głosi, że walka o władzę w społeczeństwie demokratycznym dokonuje się przez wpływ grup interesów na opinię publiczną oraz określoną prawnie procedurę wyborczą, wpływ na kręgi rządowe. Hierarchizowane społeczeństwo klasowe to społeczeństwo relacji nadrzędności i podrzędności, tymczasem społeczeństwo grup interesu jest nacechowane relacjami konkurencji pomiędzy grupami o zbliżonym miejscu w systemie pozycji społecznych.
W każdym społeczeństwie istnieje wyodrębniona grupa rządząca, piastująca najwyższe stanowiska, podejmująca najważniejsze decyzje, kierująca masami. Jest to elita władzy. Pojęcie elity wiązane było z naturalnym zróżnicowaniem ludzkich możliwości. Współcześnie traktuje się elitę jako pochodną struktury społecznej, rezultat cech całego społeczeństwa. Powstanie elity jest rezultatem sytuacji ekonomicznej, społecznej, politycznej, skutkiem wewnętrznego mechanizmu danych instytucji. Kryterium przynależności do elity władzy jest zajmowanie określonych pozycji w strukturze społ., pełnienie ważnych ról społ. umożliwiających wpływanie na decyzje ośrodków władzy. W kręgu elity władzy działają też elity skupiające ekspertów, elity intelektualne, itp.
Struktury społecznej nie da się rozpatrywać wyłącznie na jakiejś jednej płaszczyźnie, stąd też wyodrębnia się różne aspekty tej struktury. Jednym jest struktura klasowa, innym struktura społeczno-zawodowa. Często uwarstwienie przedstawia się przez podział góra-dół: rządzący: klasy panujące, klasy uciskające i rządzeni: klasy uciskane, ciemiężeni, bogaci: klasy posiadające i biedni: kasy nieposiadające, ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują.
Zagadnienie struktury społecznej związane jest ze stratyfikacją społeczną. We współczesnym społeczeństwie występuje podział na kilka kategorii, a przynależność do jednej z nich daje bardziej lub mniej korzystną pozycję danej jednostki w społeczeństwie. Różnice pomiędzy tymi kategoriami społecznymi nazywa się zróżnicowaniem społecznym. Jeśli ludzie w tych kategoriach społecznych zostaną zaszeregowani w pewnym porządku który daje im różny dostęp do dóbr społecznych mamy wówczas do czynienia ze stratyfikacją społeczną, czyli uwarstwowieniem społeczeństwa. Stratyfikacja społeczna przybiera różne formy i jest cechą praktycznie każdego społeczeństwa. Kategoriami podziału stratyfikacyjnego mogą być: klasy, warstwy, rzadziej: kasty i stany. Liczba społeczeństw w którym obowiązuje system kastowy w ostatnich latach zmalała. Podział kastowy jest nieprzekraczalny, czyli pozycja w nim zajmowana nie ulega zmianie i zależy od pozycji zajmowanej przez rodzinę danej jednostki. Podział na stany szczególnie wyraźny był w przeszłości. Był on szczególnie związany z podziałami ekonomicznymi. Przynależność do tego rodzaju kategorii była także związana z pochodzeniem, ale była możliwość nobilitacji.
Najczęściej spotykanymi elementami struktury społeczeństwa są klasy lub warstwy społeczne. W przypadku podziału na klasy przynależność nie jest prawnie sformalizowana, czyli klasa otwartą na przemieszczanie się jednostki po jej strukturze. Otwartość ta prowadzi do ruchu w dół lub w górę. Kryteria wyróżniania klas mają przede wszystkim charakter ekonomiczny jak np. stan posiadania majątku, środków produkcji źródła zysków i dochodów oraz ich rozmiary. Podobnie jak w przypadku kasty klasa ma duży wpływ na życie jednostki. Ludzie znajdujący się w wyższych klasach maja z reguły lepszy dostęp do dóbr społecznych. Przynależność do warstw społecznych jest niesformalizowana, a wyznaczona poprzez zespół różnych czynników takich jak np. rodzaj zawodu, dochodu, sposób bycia, prestiż społeczny, wykształcenie. Dlatego granice warstw są bardzo niewyraźne i bywają trudności w zakwalifikowaniu kogoś w sposób stanowczy do danej warstwy.
Do podstawowych teorii stratyfikacji społecznej można zaliczyć:
1) Teorię konfliktu wg Karola Marksa. Według niej istnieją tylko dwie podstawowe klasy w społeczeństwie: ci, którzy posiadają środki produkcji, oraz ci którzy ich nie posiadają. Według Marksa za powstanie stratyfikacji odpowiedzialny jest kapitalizm jako system ekonomiczny, który zmusza robotników, do tego aby produkowali więcej niż jest to potrzebne im samym i właścicielom środków produkcji.
2) Ujęcie wielowymiarowe wg Maxa Webera. Według niej analizowanie stratyfikacji społecznej oparte tylko na nierówności ekonomicznej jest zbyt sztywne. M. Webera uważał, że istnieją trzy odrębne sfery różnicujące społeczeństwo: ekonomiczna, społeczna i polityczna. Jednostka wcale nie musi zajmować wysokiej pozycji jednocześnie we wszystkich trzech sferach może np. mieć wysoką pozycję w jednej z nich a niską lub średnią w pozostałych.
3)Ujęcie funkcjonalistyczne zaproponowane przez Kingsleya Davisa oraz Wilberta Moora. Głosi ono, że iż stratyfikacja społeczna jest nieunikniona i potrzebna. W ujęciu tym społeczeństwo składa się z pozycji społecznych. Jeśli ma ono funkcjonować należycie, najwyższe pozycje społeczne powinny zajmować osoby najlepiej wykwalifikowane.
Syntezę poglądów zarówno Marksa, jak i Webera a także Davisa-Moora przedstawia koncepcja stratyfikacji społecznej zaproponowana przez Erika Olina Wrighta. Wyróżnił on trzy czynniki klasotwórcze oparte na zakresie panowania nad środkami ekonomicznymi: kapitałem pieniężnym, kapitałem rzeczowym, pracą. Do klasy wyższej należą jednostki panujące nad wszystkimi trzema aspektami systemu produkcji, do klasy niższej (robotniczej) jednostki nie panujące nad żadnym z nich. Pomiędzy tymi dwoma wymiarami stratyfikacji znajduje się obszerna klasa o „sprzecznym położeniu klasowym” mająca wpływ na pewne aspekty systemu produkcji lecz nie na wszystkie. O miejscu w tej rozwiniętej klasie średnie decyduje wykształcenie, kwalifikacje jednostek i możliwość sprawowania władzy nad innymi.
Koncepcji E.O.Wrigta nie można mylić z teorią Wrighta Millsa. Żył on w latach 1916 - 1962. Był niezwykłą postacią w socjologii amerykańskiej. Profesor Columbia University w Nowym Jorku od 1950 roku. Zwolennik wolności jednostki, zajmował się problematyka władzy. Początkowo był zwolennikiem liberalnych poglądów, później przyjął jednak idee Maxa Webera , a nawet Karola Marksa. Dzięki jego osobie wzrosło zainteresowanie socjologia na świecie.
Do jego najważniejszych prac można zaliczyć ,, Białe kołnierzyki: Amerykańska klasa średnia” wydane w 1951 roku, oraz ,,Elitę władzy” , w której dowodzi, ze Stanami Zjednoczonymi rządzi grupa wzajemnie powiązanych ze sobą elit. Wright Mills zajmował się w swoich badaniach teorią klas i warstw, oraz amerykańskimi klasami średnimi. Krytykował stratyfikację społeczną, jakkolwiek sam opracował jej nową koncepcję. Według niego zawód, źródła i wysokość dochodów, prestiż i władza to podstawowe kryteria w jakich powinno się badać stratyfikację społeczną.Stratyfikacja społeczna ma cztery różne układy uwarstwienia, są to: 1. układ zawodowy, 2. układ klasowy, 3. układ pozycji społecznej, 4. układ władzy. Zaistnienie zjawiska prestiżu wymaga przynajmniej dwóch osób i zakłada, że jedna z nich wysuwa roszczenia prestiżu, druga zaś honoruje te roszczenia. Podstawy, na których różni ludzie podnoszą żądania prestiżu, a inni żądania te honorują, obejmują zazwyczaj: własność i urodzenie, zawód i wykształcenie, dochód i władzę, praktycznie zaś właściwie wszystko, co widocznie odróżnia jedną osobę od drugiej. Według Millsa system wartości danej jednostki decyduje o tym jaki ona posiada prestiż uwarstwienia. Posiadanie przez jednostkę prestiżu wiąże się z tym jaki inne jednostki maja szacunek, uznanie do danej osoby. Im większy prestiż, tym większe uznanie, posiadanie różnych dóbr. Wright Mills chciał stworzyć nową klasę średnią, miały to być tak zwane białe kołnierzyki. Posiadali oni wyższe dochody, prestiż, szerszy zakres władzy, niż dawne klasy średnie. Ludzie w białych kołnierzykach są pozbawieni własnych środków produkcji. Prowadzą nadzór nad pracą rzeczywistych wytwórców, rejestrują wyniki tej pracy, są wytwórcami informacji, wykonują operacje sprawozdawcze, usługi techniczne i osobiste, uczą inne jednostki umiejętności, które sami uprawiają, a które można przekazać i których można nauczyć. Należą do tej klasy nauczyciele, pracownicy handlu, urzędnicy. Prestiż jaki posiadają białe kołnierzyki można zauważyć w podobieństwie ich sytuacji społecznej.
System stratyfikacji społecznej utrzymuje się w praktycznie każdym bardziej lub mniej rozwiniętym społeczeństwie. Stratyfikacja wiąże się głównie z nierównomiernym rozdziałem dóbr ekonomicznych. Zróżnicowany podział tych dóbr społecznych określa stratyfikację społeczną i przyczynia się do jej powstawania. Istniejący system stratyfikacji utrzymuje się dlatego, iż nierównomiernie rozdzielone dobra są przekazywane kolejnym pokoleniom. Również państwo pomaga utrzymywać system stratyfikacji poprzez kontrolę nad systemem prawnym wspierającym istniejący system nierównego podziału dóbr. Tak więc wspólnym rezultatem działania wyżej wymienionych sił jest umacnianie systemu stratyfikacji, który jest jednym z najstabilniejszych elementów w społeczeństwie.