Zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna zależą od:
wyposażenia genetycznego,
środowiska fizycznego i społecznego.
Środowisko (instytucje kulturalne, partie polityczne, system szkolny, sytuacja w rodzinie, środki masowego przekazu) steruje ludzkim działaniem.
W prostych układach instytucjonalnych - zachowanie człowieka jest nieskomplikowane, natomiast w bardziej złożonych organizacjach -ludzie wykonują skomplikowane sekwencje reakcji.
Struktura zachowania człowieka jest w dużym stopniu kopią struktury środowiska (robotnik warsztatowy-z uwagi na pracę mniej zmechanizowaną rozwijał kontakty społeczne, bardziej samodzielny; robotnik przy taśmie produkcyjnej ma reakcje uproszczone, zaczyna funkcjonować jak automat).
Według behawiorystów środowisko jest konfiguracją czy mozaiką bodźców- S. Bodźce te sterują reakcjami człowieka -R. Zachowanie stanowi funkcję układu zewnętrznych bodźców.
R=f(S1, S2, …Sn)
Jednostka jest więc kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Nie ma tu miejsca na badanie stanów wewnętrznych, cech osobowości i postaw. Czynniki te nie regulują zachowania, świadome kierowanie swoim losem jest zbiorową iluzją.
Koncepcja S-R szuka przyczyn zachowania w zewnętrznym środowisku (jeśli uczeń jest w szkole agresywny trzeba przyczyn tego szukać w oddziaływaniu środowiska np. rodzice nagradzali agresywne zachowania w szkole a karali objawy agresji w domu).
Neobehawioryści poszerzyli schemat S-R . Pojawiło się pojęcie zmiennej pośredniczącej na oznaczenie jakichś czynników wewnętrznych, które modyfikują zależność zmiennej zależnej od zmiennej niezależnej. W schemacie S-O-R litera O oznacza czynniki wewnętrzne działające jako zmienne pośredniczące.
Dla redukcjonistów wszystkie wewnętrzne zmienne pośredniczące między bodźcami i reakcjami dają się sprowadzić do struktur anatomiczno-fizjologicznych. W tym rozumieniu litera O oznacza organizm.
Konstruktywizm uważa że w grę wchodzą czynniki natury nieznanej, które opierają się na czynnikach anatomiczno-fizjologicznych choć nie są z nimi identyczne. O oznacza osobowość, pojmowaną jako struktura wewnętrzna modyfikująca od wewnątrz zależność reakcji od bodźców.
Behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia ze środowisko steruje człowiekiem, zwracają uwagę na to ze działanie człowieka wpływa z kolei na zmianę środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze ponieważ kształtuje otoczenie jednostki.
Środowisko fizyczne ludzi jest w wysokim stopniu wytworem człowieka, środowisko społeczne jest całkowicie wytworem człowieka
Miedzy środowiskiem a zachowaniem istnieje sprzężenie zwrotne. Instytucje i sytuacje społeczne wpływają na zachowanie człowieka, ale nie można zapominać, że jest on w pewnym sensie organizatorem swego otoczenia. Zachowanie człowieka jest sprawcze, jednak oddziaływanie otoczenia na zachowanie ma charakter bardziej fundamentalny niż wpływ zachowania sprawczego na otoczenie. Środowisko jest układem aktywnym, jednostka natomiast jedynie układem reaktywnym, czyli odpowiadającym na bodźce znajdujące się w jej otoczeniu.
Jest to koncepcja człowieka zewnątrzsterownego, kontrolowanego przez zewnętrzny świat, którego zachowanie jest zaprogramowane przez aktywne środowisko. Repertuar reakcji człowieka czyli jego indywidualne ja został ukształtowany w przeszłości dzięki oddziaływaniu rodziny szkoły zakładu pracy. Ludzie różnią się między sobą bo ich biografie były różne, inna była struktura bodźców które na nich oddziaływały. Behawioryści odrzucili koncepcję człowieka aktywnego i samodzielnego, kierowanego przez wewnętrzne motywy i dążenia. Według Skinnera stany wewnętrzne człowieka- jego świadomość, procesy myślenia, cechy, charakter czy postawy nie wpływają na ludzkie reakcje. Behawioryści nie negują istnienia życia wewnętrznego, uważają jednak, że nie reguluje ono działania człowieka. Stany wewnętrzne są prywatną sprawą jednostki, są one produktem dodatkowym działania, badanie stanów wewnętrznych nie wzbogaca wiedzy o mechanizmach zachowania (np. nie uczucie lęku powoduje ucieczkę przed wężem, ale bodziec zewnętrzny jakim jest widok tego zwierzęcia). To nie świadomość pustki czy beznadziejności wpływa na dewiacyjne zachowanie ale źle zorganizowane środowisko społeczne i fizyczne.
Życie społeczne sprowadza się do stosunków interpersonalnych z innymi ludźmi i do wzajemnej interakcji, polegającej na tym że każdy człowiek jest źródłem bodźców dla innych ludzi a oni dla niego. Moralność jednostki sprowadza się do przystosowania się do społeczeństwa które kontroluje jej zachowanie się nagradzając jedne jego przejawy a karząc inne. Jednostka niemoralna to jednostka społecznie nieprzystosowana, ponieważ wytworzyło się w niej więcej takich nawyków za jakie społeczeństwo karze, a mniej takich za jakie nagradza. Wzajemna stymulacja i wzajemne kontrolowanie się jednostek ludzkich urasta do rangi podstawowej zasady życia społecznego. Również podstawową zasadą pedagogiki i psychologii behawioralnej jest zmiana nawyków społecznie karalnych na nawyki społecznie nagradzane.
Jeśli więc zachowanie człowiek zależy od środowiska społecznego to dzięki odpowiednim metodom manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Jeśli chcemy ukształtować człowieka doskonałego musimy najpierw stworzyć doskonałe środowisko. Według behawiorystów możliwości uczenia się człowieka są olbrzymie.
Ważne jest nie tylko jak środowisko wpływa na organizm przed jego reakcją , ale również to, jak działa ono po tej reakcji. Zachowanie jest bowiem kształtowane i utrwalane przez własne skutki. Zachowanie jest zawsze instrumentem czy narzędziem do osiągania pewnych konsekwencji i skutków- jest ono zachowaniem instrumentalnym czyli sprawczym. Środowisko steruje zachowaniem ponieważ znajdują się w nim bodźce materialne i moralne.
Konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem nazywamy wzmocnieniem. Wzmocnienia pozytywne, nagrody to te konsekwencje zachowania które są pożądane i korzystne (pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans podziw)
Wzmocnienia negatywne to bodźce awersyjne , szeroko rozumiane kary (zagrożenie, przymus, dezaprobata, porażka). Wzmocnienia pozytywne i negatywne odgrywają główną rolę w sterowaniu zachowaniem. Ważne jest dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych ale także procedura stosowania nagród ( słych odstępów czasowych stałych proporcji, zmiennych odstępów czasowych, zmiennych proporcji)
Aby skutecznie sterować zachowaniem sprawczym trzeba wiedzieć jakie wzmocnienia pozytywne są odpowiednie, jaka procedura rozkładu wzmocnień daje najlepsze wyniki i jakie metody pozwalają skonstruować nowe reakcje człowieka. Według behawiorystów umiejętność manipulowania nagrodą znajdującą się w środowisku daje nieograniczone niemal możliwości kształtowania pożądanych nawyków, uczenia zachowań pożądanych redukcji lęku.
Kary natomiast nie eliminują zachowań aspołecznych tylko je tłumią i zahamowują na pewien czas. Mogą spełniać swoje zadanie jeśli zostaną włączone w całościowy program modyfikacji zachowania. Behawioryści wskazują na negatywne konsekwencje kar (generalizacja hamowania, zaburzenia emocjonalne, dostarczanie negatywnych wzorców zachowań)
Pojęcie godności i wolności wg Skinnera
Chociaż może im towarzyszyć pewne przeżycie świadome, to nie jest ono sprawą istotną. Wolność i godność nie są stanami wewnętrznymi lecz cechami zewnętrznego zachowania i można je definiować w terminach wzmocnień pozytywnych i negatywnych.
Wolność zależy od tego czy w otoczeniu człowieka znajdują się awersyjne i niepożądane bodźce zewnętrzne (naturalne np. epidemie i wzmocnienia negatywne). Zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych, im rzadziej spotyka się z niekorzystnymi stanami rzeczy. Wolność wiąże się przede wszystkim z brakiem w otoczeniu wzmocnień negatywnych.
Godność wiąże się z istnieniem w środowisku zewnętrznym pewnej kategorii wzmocnień pozytywnych, które można nazwać bodźcami moralnymi np. uznanie, szacunek.
Godność może być zabezpieczona jedynie w sytuacji, w której stosuje się różnorodne formy sterowania pozytywnego.
Konflikt między wolnością (dążenie do eliminacji wzmocnień negatywnych, zjawisk negatywnych) a godnością (eliminując zjawiska negatywne ograniczamy możliwości podjęcia działań w których człowiek może zyskać uznanie)
Wolność i godność nie są stanami świadomości lecz cechami zachowania i środowiska; eliminacja sterowania negatywnego nadaje życiu człowieka wymiary wolności i godności. Nie tyle brak wszelkiej kontroli ale odrzucenie jedynie negatywnej kontroli powoduje, że działania jednostki stają się wartościowe. Wolność i godność nie są atrybutami osobowości człowieka lecz parametrami środowiska fizycznego i społecznego. Nie człowiek jest wolny tylko świat, w którym działa.