Literatura średniowiecza, renesansu, baroku
31. Zagadnienie oryginalności prozy pamiętnikarskiej.
Pamiętnikarstwo największy rozkwit miało w baroku. Pamiętnik jest notatką nie przeznaczoną do druku, nie ulegającą cenzurze, o której formie decyduje ich autor. Różne są cele ich tworzenia, różne znajdują się w nim fakty, często mają być śladem istnienia ich autora. Ta forma najpopularniejsza była wśród stanów wyższych, gdzie w środowisku szlacheckim przyjęła się forma RAPTULARZA (zawierał on informacje o pochodzeniu rodziny, zdarzeniach rodziny, o zasługach wojennych, podróżach, służbach dworskich twórcy raptularza itd.). Raptularz charakteryzuje się wiarygodnością faktów i rzeczowością informacji. Np. Kalwin, Jan Cederowski służąc na dworze Radziwiłłów, przeżył niejedno w czasie swych podróży na Zachód, niejedno widział, ale nic nie przekazał tylko rzeczową wiadomość, kiedy był w Amsterdamie. Często zdarzało się, że raptularz kontynuował syn po swoim ojcu. O pamiętnikach wiemy także, że często bywał przekazywany w odpisach dla rodziny. W późnym baroku zjawiły się w sztuce pamiętnikarskiej modele wypowiedzi. Istnieje wzór narracji diariuszowej, raptularzowej, gawędziarskiej (czyli wspomnieniowej), pojawia się też wzór pamiętnika lirycznego. Trzeba odróżnić też historiografię od pamiętnikarstwa, choć przyznać należy, że autorom pamiętników zdarzało się często pisać o wydarzeniach tylko zasłyszanych, a nie przeżytych. Pamiętnikarze późnego baroku dysponują w opisie swojego życia różnymi możliwościami i poetykami wypowiedzi. Albo dokonują wyboru i w jednym ciągu opowieści rysują swoją autobiografię, albo mieszają w jednej opowieści na przemian styl gawędy, raptularza, kroniki, albo też budują kilka równoległych opowieści o swoim życiu, o swoich czasach, aby ich biografię można było oglądać z kilku perspektyw.
Najwybitniejszym pamiętnikiem okresu baroku stała się opowieść Jana Chryzostoma Paska, gatunkowo niejednolita, podporządkowana prawom swobodnej gawędy o sobie samym. Przypuszcza się, że pisał Pasek pamiętniki u schyłku życia, w latach dziewięćdziesiątych, ale brak pierwszej części rękopisu, gdzie zazwyczaj pamiętnikarze pisali ogólne zdana na temat swojego dzieła, skłania do ostrożności przy próbach dokładniejszych ustaleń.
Pamiętnik wyraźnie dzieli się na dwie części: pierwsza (1656-1666) obejmuje wojenne losy autora, druga zaś (1667-1688) ukazuje go jako gospodarza i obywatela. Pamiętnik nie dochował się w całości, jedyny odpis, jaki dotrwał do XIX wieku, pozbawiony jest początku i końca i w takiej niepełnej wersji znamy dziś dzieło Paska.
Tak naprawdę niewiadomo jakie kryteria stosował i dla kogo pisał autor. Być może pamiętnik był tylko pomocniczym źródłem dla gawędziarza, utrwalał pewne fakty dla pamięci. Pasek doceniał wagę realiów w opowiadaniu, ale opowiada o swoich czynach i przeżyciach, o swoim doświadczeniu z mniej lub bardziej wyraźną dumą z tego, co zdziałał i co widział. Choć robi to na ogół dyskretnie, postać opisywana przez narratora ma charakter wzoru. W książce daje wskazówki dla przyszłych czytelników, choć tak naprawdę nie wiemy o kim do końca myślał Pasek. Wiemy, że w czasie wojny myślał o rodzinie. Zbierał nawet dokumenty, by pozostały dla potomności jako świadectwa życia. I chyba był to jedyny czytelnik, do którego miały być skierowane wskazówki. Wiemy natomiast, że liczy na opinie słuchaczy opowieści o jego czynach, a opinie te skrupulatnie odnotowywał.
W Pamiętnikach pominięte są sprawy ganione przez szlachtę, ale rzecz zmienna, Pasek opowie czasem o jakimś akcie okrucieństwa jako o rzeczy normalnej np. opis sporu o to, kto osobiście zetnie pojmanego oficera. W sporze tym bierze udział i Pasek Charakteryzując wzór osobowy, który przyświeca postępowaniu Paska, nie należy zapominać, że przez kilkanaście lat odbierał on edukację życiową w ciężkich warunkach wojen polskich i że konsekwencje tej edukacji trwały i później, kiedy chętnie oglądałby siebie jako pogodnego ziemianina, wśród normalnych trosk gospodarskich. W każdym razie takim chciał pozostać w pamięci.
Styl pisania jest niejednolity: styl raptularzowy informacji opisujących rok, co minął, jest i diariuszowy nawyk gromadzenia dokumentów do opisywanego wydarzenia historycznego, i charakterystyczne dla itinerariuszy opisy egzotycznych krain i ludów. Wśród tych wszystkich stylów, wysuwa się koncepcja naczelna: w tej materii życia gawędziarz dokonuje wyboru tematów, którym nadaje charakter zwięzły, lecz przemyślanych konstrukcyjnie i stylistycznie opowieści spiętych wewnętrzną anegdotą. Nie zawsze jednak opowieści te były do końca prawdziwe. Jest w nich sporo prawdy, ale raczej trzeba je mierzyć skalą prawdopodobieństwa, a więc miarą literacką, niż historyczną: faktami włada gawędziarz i podporządkowane są one prawom gawędy.
W stylu małych opowieści o tym „jak to było”, ujęty został portret Paska. Narrator, kiedy posługuje się techniką diariusza historycznego lub stylem raptularzowym, kieruje się pojęciem prawdy, kiedy jednak rozpoczyna gawędę, bardziej zależy ma na efekcie obrazu niż na prawdzie, a czasem świadomie nie powie, jak było naprawdę.