I PŁEĆ W SPOŁECZEŃSTWIE
Giddens:
Płeć biologiczna- [sex], anatomiczne i fizjologiczne różnice między ciałem kobiety a mężczyzny.
Płeć kulturowa- [gender], psychologiczne, społeczne i kulturowe różnice między mężczyznami a kobietami. Wiąże się ze społecznym tworzeniem koncepcji męskości i kobiecości, nie jest koniecznie bezpośrednią pochodną biologicznej płci jednostki. Koncepcja definiowana społecznie, przypisująca kobiecie i mężczyźnie różne role i tożsamości.
Trzy ogólne teorie płci:
Biologiczne podłoże różnic zachowań kobiet i mężczyzn: nierówności związane z płcią mają charakter biologiczny, prawie w każdej kulturze polowanie i walka to domena mężczyzn- wynika to z ich biologicznie uwarunkowanej skłonności do agresji.
Zarzuty wobec teorii: oparta w dużej mierze na badaniach nad zachowaniem zwierząt, a nie danych antropologicznych i historycznych. Kobiety nie miały czasu polować, gdyż opiekowały się dziećmi. Niedocenianie roli interakcji społecznej w zachowaniach ludzkich.
Zasadnicze znaczenie socjalizacji i uczenia się ról związanych z płcią kulturową: socjalizacja do ról związanych z płcią kulturową; nauka za pośrednictwem instytucji społecznych (rodzina, środki przekazu). Rozróżnienie płci biologicznej i kulturowej, przychodzimy na świat z ta pierwszą, drugą wykształcamy w ciągu życia. Podczas socjalizacji dzieci internalizują normy i oczekiwania społeczne przypisane danej płci. Różnice płci kulturowej nie są zdeterminowane biologicznie, ale wytwarzane kulturowo. Nierówność pochodzi stąd, że mężczyźni i kobiety w procesie socjalizacji uczą się różnych ról. Gdy już płeć kulturowa jest jednostce „przypisana” społeczeństwo oczekuje zachowań zgodnych z tą płcią.
Związek z funkcjonalizem: chłopcy i dziewczynki uczą się „ról płci” i odpowiednio tożsamości [męskiej/ żeńskiej], która tym rolom towarzyszy. Pozytywne i negatywne sankcje, stosowane przez społeczeństwo, sposób nagradzania i potępiania zachowań. Bodźce te pomagają dzieciom uczyć się i dostosować do wymaganych ról społecznych. Instytucje społeczne nadzorując przebieg socjalizacji utrzymują porządek społeczny.
Zarzuty: zbyt sztywne rozumienie ról związanych z płcią, socjalizacja do ról zw. z płcią kulturową wcale nie przebiega tak gładko. Wzorce wdrażane przez różne instytucje mogą być sprzeczne ze sobą. Ignorowany fakt, że jednostki mogą odrzucać, modyfikować społeczne oczekiwania przypisane do ról związanych z płcią.
Tożsamość płci kulturowej w pewnym stopniu efektem oddziaływań społecznych. Wszystko, z czym dziecko ma kontakt podkreśla różnice między cechami męskimi a żeńskimi.
Płeć w całości produktem społecznego procesu konstruowania płci: samo ciało ludzkie jest poddawane działaniu kształtujących i przekształcających je sił społecznych. Jednostki mogą konstruować i rekonstruować dowolnie swoje ciała (ćwiczenia, dieta, operacje plastyczne, zmiana płci). Zatem ciało ludzkie i jego biologia nie są „dane”, gdyż są poddawane woli człowieka i przedmiotem jego zabiegów. Odrzucenie biologicznych podstaw kulturowych różnic płci. Różnice te są efektem społecznie postrzeganych różnic biologicznych i przyczyniają się do ich kształtowania. W ludzkim ciele nierozerwalnie splatają się ze sobą kulturowa tożsamość płci i biologiczne różnice.
Dwie główne teorie formowania tożsamości płci kulturowej: [nacisk na emocję między dzieckiem a opiekunami, różnice w zakresie płci wykształcają się w pierwszych latach dziecka, nie wynikają bezpośrednio z biologii]
S. Freud: dzieci dowiadują się o różnicach płciowych na podstawie obecności lub braku penisa. „Mam penisa” oznacza, że „jestem chłopcem”, „nie mam”-„jestem dziewczynką”. Symbol męskości/ kobiecości, a nie tylko różnice anatomiczne. W wieku 4-5 lat chłopiec utożsamia się z ojcem, staje się świadomy swojej męskości, dziewczynka- z matką, staje się podporządkowana, uznaje swój niższy status.
Zarzuty: zbyt mocne utożsamianie płci kulturowej z postrzeganiem genitaliów. Ponadto nieuzasadniona wyższość organów męskich nad żeńskimi. Do tego ojciec w teorii Freuda to siła dyscyplinująca, a w wielu kulturach to matka odgrywa większą rolę w narzucaniu dyscypliny. Freud, poza tym, uważa, że nauka własnej płci kulturowej przypada na 4-5 rok życia- większość późniejszych autorów wskazuje na kluczowe znaczenie wcześniejszego okresu, w tym niemowlęctwa.
N. Chodorow: nauka czucia się istotą męską/ żeńską zaczyna się w najwcześniejszym okresie życia od przywiązania dziecka do rodziców, większe znaczenie matki, mniejsze ojca niż u Freuda. Silne przywiązanie emocjonalne dziecka do matki, potem uniezależnia się od niej- różny przebieg tego procesu u dziewczynek i chłopców. Dziewczynki pozostają w ściślejszej bliskości z matką, brak ostrego zerwania- kontynuacja poczucia tożsamości w relacji z innymi ludźmi, kobiety bardziej wrażliwe, empatia. Chłopcy- radykalne odrzucenie pierwotnej bliskości z matką, tego, co kobiece. Mniej wrażliwi, patrzą na świat bardziej analitycznie, chcą być aktywni w swoim życiu, istotne dla nich są osiągnięcia, ale kosztem stłumienia zdolności rozumienia uczuć własnych i innych osób.
Zarzuty: brak wyjaśnienia, dlaczego kobiety walczą o swoją niezależność. Psychologia kobiet jest bardziej złożona niż w tej teorii. Wyjaśnienie dotyczy tylko klasycznej rodziny, ani słowa na temat rodzin z jednym rodzicem lub gdy dzieckiem zajmuje się więcej niż dwoje dorosłych.
Niemal we wszystkich społeczeństwach kulturowe różnice płci [ rzadko kiedy maja charakter neutralny] są ważnym czynnikiem stratyfikacji społecznej. Płeć czynnikiem tworzącym strukturę szans życiowych i możliwości stojących przez jednostkami, grupami, ma ogromny wpływ na to, jakie role otrzymujemy do odegrania. W różnych kulturach odmienne role mężczyzn i kobiet, jednak to mężczyźni mają większa władzę od kobiet, a role męskie są zazwyczaj wyżej cenione i nagradzane. Dominujący podział pracy ze względu na płeć- kobieta w domu z dziećmi, mężczyzna zapewnia środki do życia- powoduje nierówności zajmowanych przez kobiety i mężczyzn pozycji pod względem władzy, prestiżu i zamożności. Nierówności związane z płcią kulturową nadal podstawą nierówności społecznych.
Najważniejsze perspektywy teoretyczne dotyczące tychże nierówności:
P. funkcjonalistyczne:
W tym podejściu społeczeństwo to system połączonych elementów, które pozostając w równowadze współdziałają zgodnie ze sobą, tworząc solidarność społeczną. W kwestii różnic płci autorzy chcą pokazać, jak te różnice sprzyjają stabilności i integracji społeczeństwa.
Krytykowane za pochwałę konsensu kosztem napięć społecznych oraz propagowanie konserwatywnej wizji świata społecznego.
Podział pracy uwarunkowany biologicznie, każda płeć robi to, do czego ma biologiczne predyspozycje. Najlogiczniejsze rozwiązanie kwestii podstawowej organizacji społecznej.
Socjalizacja dziecka może pomyślnie przebiegać tylko w stabilnej, dającej oparcie rodzinie, gdzie występuje wyraźny podział pracy ze względu na płeć; kobiety- rola ekspresyjna, opieka nad dzieckiem, oparcie emocjonalne, mężczyźni- rola instrumentalna, żywiciele rodziny. Taki podział pracy wynikający z różnic biologicznych ma zapewniać solidarność rodzinną.
Nieudana socjalizacja- w warunkach deprywacji macierzyńskiej: dziecka niemające matki lub od niej wcześnie oddzielone, bliska, osobista więź z matka niezbędna.
P. feministyczne:
Krytyka twierdzeń o biologicznych podstawach podziału pracy ze względu na płeć, wg nich nie ma nic naturalnego ani ostatecznego w tym podziale, a kobiety mogą wykonywać wszystkie zawody- nie ma przeszkód biologicznych, są jedynie społeczne oczekiwania, by pełniły takie, a nie inne role
Teorie feministyczne znacznie różnią się między sobą- wspólne jest to, iż kobiety mają nierówne szanse w społeczeństwie, ale różne wytłumaczenia tego stanu.
3 główne podejścia feministyczne:
Feminizm liberalny: źródło nierówności znajduje w postawach społecznych i kulturowych. Nie uważają niższej pozycji kobiet za jeden z elementów jakiejś struktury, systemu. Podkreślają osobne czynniki, które składają się na zjawisko nierówności kobiet i mężczyzn. Interesuje je seksizm i dyskryminacja kobiet w pracy, środkach przekazu. Koncentrują się na tworzeniu i ochronie równych szans dla kobiet- regulacje prawne, inne środki demokratyczne [podkreślają wagę prawnych gwarancji równości w zwalczaniu dyskryminacji kobiet]. Chcą stopniowej, głębokiej reformy systemu, nie jego obalenia.
Feminizm radykalny: mężczyźni są odpowiedzialni za wykorzystywanie kobiet i czerpią z tego korzyści. Analiza patriarchatu- systematycznego zdominowania kobiet przez mężczyzn, postrzegane jako zjawisko uniwersalne, w różnych czasach i kulturach; zawłaszczenie praw do kobiecego ciała i seksualności. Rodzina wskazywana jako jedno z głównych źródeł społecznego wyzysku kobiet- ich darmowa praca w domu. Ponadto mężczyźni nie dopuszczają kobiet do zajmowania pozycji wpływowych, dających władzę. Brak wiary w wyzwolenie kobiet poprzez reformy i stopniowe przemiany- trzeba obalić system, skoro patriarchat jest zjawiskiem systemowym.
„Czarny feminizm”: zarzucają pozostałym feministkom, że zajmują się problemami przede wszystkim białych kobiet, a nie ma jednej formy podporządkowania, nie jest uwzględniania sytuacja czarnych kobiet, które mogą doświadczać dyskryminacji w zupełnie innych okolicznościach. Problemy czarnych kobiet tutaj w centrum. Podkreślany wpływ na ich sytuację ogromnego dziedzictwa niewolnictwa, segregacji i ruchu w obronie praw człowieka. Czarne kobiety były dyskryminowane nie tylko ze względu na płeć, ale też kolor skóry. Były też poza centrum ruchu wyzwolenia kobiet też dlatego, że o ich tożsamości decydowała bardziej rasa niż „bycie kobietą”. Rodzina nie ostoją patriarchatu, tu: główny trzon solidarności przeciw rasizmowi. Wg nich żadna teoria nierówności płci, która nie uwzględnia rasizmu, nie może przedstawić sytuacji czarnych kobiet. Ponadto nie można lekceważyć przynależności klasowej, jako także istotnego czynnika.
Kulturowe relacje płci -społeczne wzory interakcji między mężczyznami a kobietami.
Teoria R. Connell'a:
Typy męskości są krytycznym elementem kulturowego porządku płci, nie można ich rozumieć w oderwaniu od tego czy od typów kobiecości. Wg niego w zachodnich społeczeństwach kapitalistycznych, kulturowe relacje płci nadal określa władza patriarchalna, są one efektem codziennych interakcji i praktyk- działania przeciętnych ludzi bezpośrednio przekładają się na zbiorowy układ społeczny, ciągle odtwarzany, ale także modyfikowany.
3 aspekty społeczeństwa składające się na kulturowy porządek płci [obowiązujące w społeczeństwie wzory relacji miedzy mężczyznami a kobietami]: praca, władza i cathexis ( relacje osobiste/seksualne); aspekty te są odrębne, ale wzajemnie powiązane, współdziałające, zmieniające się względem siebie. Praca odnosi się do podziału pracy ze względu na płeć (w domu i na rynku pracy). Władza przejawia się w relacjach społecznych, takich jak autorytet, przemoc, ideologia. Cathexis dotyczy dynamiki związków intymnych, emocjonalnych i osobistych.
Kulturowy reżim płci- w odniesieniu do opisu kulturowych relacji płci w mniejszych układach (rodzina, sąsiedztwo).
Kulturowa hierarchia płci- kobiety zdominowane przez mężczyzn; na samej górze męskość hegemoniczna- idealny forma męskości, męskość homoseksualna- na samym dole, napiętnowana. Wszystkie typy kobiecości podporządkowane męskości hegemonicznej.
Odrzuca pogląd, że relacje te są niezmienne i statyczne. Uważa je za wynik otwartego procesu, co sprzyja zmianom.
Tendencje kryzysowe: kryzys instytucjonalizacji- stopniowy rozkład instytucji będących ostoją tradycyjnej władzy mężczyzn (rodzina, państwo); kryzys seksualności- rośnie siła seksualności kobiecej i gejowskiej; kryzys układu interesów: nowe, sprzeczne z istniejącym kulturowym porządkiem płci podstawy interesu społecznego, np. prawa mężatek, ruchy gejowskie. Kryzys męskości.
Seksualność człowieka:
Ludzkie zachowania seksualne są znaczące- ludzie wykorzystują i wyrażają swoją seksualność na wiele sposobów. Aktywność seksualna jest dla ludzi czymś więcej niż tylko zachowaniem biologicznym. Zbyt złożone zjawisko, by w całości przypisać je biologii.
W każdym społeczeństwie istnieją normy sankcjonujące jedne praktyki seksualne, a potępiające drugie, które przyswajamy w procesie socjalizacji. Przyjęte typy zachowań seksualnych zależą też od kultury. Także normy atrakcyjności seksualnej różne w różnych społeczeństwach.
Heteroseksualność w każdym społeczeństwie podstawą małżeństwa i rodziny.
W większości krajów zachodnich w ciągu ostatnich 30 lat postawy wobec seksu zmieniły się na bardziej przyzwalające.