Wątki religijne w literaturze polskiej XX wieku
W literaturze polskiej XX wieku można odnaleźć tak wiele utworów podejmujących wątki religijne, które moim zdaniem są najbardziej interesujące i oryginalne pod względem formy i tematyki. .
Będą to przykłady z każdego rodzaju literackiego, a także z pogranicza literatury i innych form piśmiennictwa.
Oczywiście większość z przykładów podejmowania tematyki religijnej to te odnoszące się do wiary katolickiej, choć nie brak poszukiwań sfery sacrum pojętej ogólnie bez odnoszenia się do konkretnego wyznania.
Zanim jednak przystąpię do zaprezentowania twórczości jeszcze kilka słów o związkach miedzy literatura a religią.
Przez większą część dziejów literatura piękna przenikała się z działaniami religijnymi. W tekstach i zachowaniach o charakterze skaralnym tkwiły pierwiastki estetyczne, a twórcy dzieł o walorach artystycznych pełnili kapłańskie funkcje. Przeżycia estetyczne- jeszcze nie oddzielone i nie uświadomione jako takie, były nierozerwalnie związane z religijnymi aktami. To, co jest obecnie uważane za kategorie literackie, przez tysiąclecia stanowilo pierwiastki komunikatow religijnych: rytmizacja, wersyfikacja, metaforyka, konstruowanie świata fikcji, układy narracyjne. Język literatury ma religijną genezę, a wiele gatunków poezji i dramatu wywodzi się z rytuałów.
Dziś jednak można spotkać opinie wśród badaczy literatury jakoby podejmowanie wątków religijnych, a tym bardziej czynienie ich głównym motywem utworu literackiego, nie było pełnoprawnym aktem twórczym. Być może to efekt postmodernizmu, a może po prostu sekularyzacji spoleczeństwa? Tematyka religijna miałaby rzekomo ograniczać literackość utworów i horyzont interpretacji.
Jak twierdzi Stefan Sawicki „Niektórzy sądzą, że tam, gdzie zaczyna się dojrzała religia, poezja jakby obumiera. Wydaje się, że sztuka nie jest w stanie o własnych siłach dotrzeć do rzeczywistości sanctum, uobecnić ją inaczej jak „przez zwierciadło” ani wprowadzić jej realnie w życie człowieka, ale kierunek doświadczeń poetyckich i religijnych jest podobny. Poezja przekraczając to, co zmysłowo oczywiste, pojęciowo ujmowalne, przekraczając wszelkie granice: słowa i tego na co słowo wskazuje, zmierza do rzeczywistości, która żywi religię.”
Wypowiedź Sawickiego wyrasta z dawno już poczynionych refleksji co do natury poezji i jej możliwości wyrażania. Mam na myśli zdolność słowa poetyckiego do przedstawiania i określania rzeczy niewyrażalnych w języku naukowym i racjonalnym. To właśnie za pomocą metafor i symboli wielcy mistycy, św. Jan od Krzyża i Teresa z Avila pisali o swoich doświadczeniach obecności Boga. Literatura dzięki językowi poetyckiemu stoi bliżej Biblii niż filozofia i może stać się dobrym podręcznikiem teologii praktycznej.
Pod względem formy literatura religijna w XX wieku wyrasta z tradycyjnych form modlitewnych i pieśniowych, ale tylko częściowo kontynuuje wcześniejsze wzory. Znaczący skok w rozwoju liryki religijnej jeśli chodzi o nieszablonowość formy i rozważania filozoficzne nastąpił dopiero po II wojnie.
Jeśli idzie o same wątki, ich rodzaj i częstotliwość występowania, to wiek XX w polskiej literaturze nie odbiega specjalnie od poprzednich epok. Nadal funkcjonuje bardzo wiele wątków; źródłem inspiracji dla twórców jest przede wszystkim Biblia, jej gatunki literackie, czyli pieśń, psalm i to zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie. Poza tym rozwijane są tradycyjne wątki maryjne, pasyjne, franciszkańskie, te związane w rózny sposób z Bogiem Ojcem, Synem Bożym i Duchem św. oraz żywotami świętych. Częstą formą poezji jest modlitwa, bezpośredni zwrot do Boga, parafrazy znanych modlitw.
Poezja
Utwory poetyckie podejmujące tematy religijne można podzielić na 4 główne grupy.
Podejmowanie tematyki sacrum jako inspiracji w metafizycznych poszukiwaniach, okazjonalne odwołania do Biblii, rozważania dylematów pod tytułem `wierzyć czy nie wierzyć'
Poezja chrześcijańska przeniknięta duchem ewangelicznym, ale podejmująca nowe formy wyrazu.
Poezja okolicznościowa, kontynuująca tradycję religijno-patriotyczną, utwory często niższych lotów. Ta grupa to właściwie cały nurt którego powstanie zdeterminował czas historyczny.
Utwory autorów bardzo swobodnie traktujących tematy religijne, w których widać postawę ogólnie rzecz biorąc nieafirmatywną wobec zagadnień wiary, nie brak też ironii i używania symboli religijnych jako narzędzi szokowania czytelników
Nurt religijny w Dwudziestoleciu Międzywojennym mimo swego bogactwa, różno- rodności i wysokiego często poziomu artystycznego nie była i nie jest dostatecznie znana szerszym kręgom czytelników ani należycie oceniana. Czasy Polski Ludowej nie sprzyjały rozpowszechnianiu się tej poezji, co więcej, czyniono wszystko, by utrudnić jej dostęp do czytelnika. Cenzorskiemu ostracyzmowi poddano szczególnie utwory o wyraźnie chrześ- cijańskiej inspiracji. Ten nurt poezji znajdował się w zasadzie poza zasięgiem zainte- resowania oficjalnej nauki o literaturze. W nowej poezji nie było miejsca na religię- najwyżej na religię cywilizacji i metafizykę codzienności. Królowaly witalizm skamandrytów, ludycz- nosć i prowokacyjne gesty futurystów i konstruktywistyczno-cywilizacyjne koncepcje Awan- gardy krakowskiej. Odrzucano skłonność do łączenia religii ze sprawami narodowymi.
Zacznę jednak chronologicznie od przedstawienia autorów podejmujących tematykę religijną na początku XX wieku. Wtedy właśnie na pograniczu Młodej Polski i dwu- dziestolecia międzywojennego tworzyli Bolesław Leśmian oraz Leopold Staff.
Jak wiadomo w Młodej Polsce mimo eksploatacji literackiej różnych motywów biblijnych, dekadentyzm zdominował poezję. Na szczęście do czasu, bo do głosu doszli klasycyści inspirowani franciszkańskim modelem życia.
Rozkwit twórczości inspirowanej żywotem św. Franciszka przypada na okres Dwudziestolecia międzywojennego i ma swój początek w liryce Leopolda Staffa. Franciszkańskie umiłowanie świata łączy się w jego liryce z przywiązaniem do ziemi ojczystej, jej krajobrazu, geograficznej i przyrodniczej niepowtarzalności.
Nawet u twórców skamandra pojawia się motyw św. Franciszka. Choćby u Wierzyńskiego w wierszu Alviano:
Co on wam opowiadał
Ptaki z alviano
Że słyszy jak w gęstej wiośnie
Trawa musuje i rośnie
Albo fragment: że można modlić się w ptakach
W liściach mchu i widłakach
I że można się modlić niechcący?
Św. Franciszek i jego Asyż obecny jest w wielu poetów Xxlecia międzywojennego- Lechonia, Lieberta, Iłłakowiczówny, Słobodnika i Baczyńskiego. Poezja ta ponawia podjety przez św. Franciszka misję skralizacji natury jako doskonałego dzieła Boga, a zarazem natury- siostry człowieka.
W latach 20. najgośniejszym dziełem poezji religijnej był tom Staffa „Ucho igielne” wyd. 1927 r. Poeta zamknął pewien styl poezji religijnej. Świadczy o tym wysoki stopień zracjonalizowania cyklu medytacji. W jego wierszach tematyka religijna podejmowana jest często w formie modlitwy, ale za pomocą bezpośredniego i niekiedy przewrotnego zwrotu do Boga, jak w wierszu modlitwa
Chroń Panie, wątłą mej duszy zieleń
Od podeptania i martwych spopieleń
Abym wśród życia ostatniej wieczerzy
Czuł jej aromat balsamiczny świeży.
Poezję religijną Dwudziestolecia międzywojennego najpełniej obok Leopolda Staffa reprezentowało troje poetów: Kazimiera Iłłakowiczówna, Jerzy Liebert i Wojciech Bąk. W ich twórczości problematyka religijna stanowiła wyraźną dominantę i wydali oni w jej zakresie swoje najwybitniejsze utwory. Co ciekawe Liebert i Iłłakowiczówna znajdowali się w kręgu oddziaływania poetyki i estetyki skamandryckiej.
We wczesnej twórczości K. Iłłakowiczówny dostrzec można korzenie modernistyczne bliskie ateizmowi, ale wpływ wojny i osobistego cierpienia dały jej nowe spojrzenie na sens ludzkiego życia i zaowocowały religijną tematyką późniejszej twórczości. Jej liryka religijna ma cechy osobistych wyznań oraz refleksji i często przybiera formę modlitewną, np. wiersz Połów:
O czarna Matko Boska, uwięziona w srebrnej ikonie
Która trzymasz nad głową dzieciątka wąskie, mocno złożone dłonie, spójrz na nędzę mego połowu, na dno moich podartych sieci,
I niech z rąk Twych nagle rozwartych ptak świetlisty cały, ku mnie zleci!
Wątek maryjny to jednak jeden z wielu motywów religijnych podejmowanych przez poetkę. W tej poezji ujawnił się mocno nurt narodowy i patriotyczny, związany ścieśle z problematyką religijną. Religijna sfera została w nich uzwyklona, a zwykłość podniesiona do godności sztuki. Sięgała do tradycji pisząc ballady bohaterskie, a także tworząc utwory dość epickie i narracyjne jak żywoty świętych i legendy o świętych, cudowne opowieści onich i gawędy o zwykłych świętych nawet takich, których nie znajdzie się w żadnym liturgicznym kalendarzu. Poetka uwypuklała zwyczajność świętości i osadzenie jej w wymiarze realnego życia. Cechy tych utworów to gawędowość, konwersacyjność stylu i potoczność języka. Pewna grupa religijnych wierszy Iłłakowiczówny powstała z inspiracji ikonografią religijną, jest to cykl Anioły ze zbioru Połów. Interesujący jest wiersz poetki o obecności Boga
Bóg jest wszędzie Nie można tego obejść: Bóg jest wszędzie,
W każdym dziwnym i strasznym obrzędzie.
Wywołuje go nie tylko modlitw kadzidlany kwiat,
Ale szubienice, i topór i kat.
Bóg jest w sędzi, który sądzi krzywo,
I w świadku, co przysięga naprawdę fałszywie
Nie może nie być. I to mnie przestrasza.
Bo jeśli- w świętym Piotrze, to także - w Judaszu;
Jeśli w Żydzie zamęczonym niewinnie przez Niemców,
To także w Niemcach tych? I tak się kręcę
Od Prawdy do Nieprawdy, od kary do Zbrodni
W każdej cząsteczce- boga odnajdując co dnia.
I chce mi się wyciągnąć ręce nad człowiekiem
I winnym i niewinnym, i małym i wielkim,
I krzyczeć wielkim głosem błagalną przestrogę
Aby sądząc człowieka nie męczono boga.
W poezji Wojciecha Bąka podmiot liryczny to człowiek spragniony bezpośredniego kontaktu z Bogiem zwracający się do niego jako medium i i nstrument w rękach Ducha św. Bohater wierszy pretenduje do miana reprezentanta ogółu. Poezja Bąka jest dążeniem do urzeczywistnienia ideału poezji jako przesłania wiary, głoszenie prawdy i nawrócenia.
Cenionym ówcześnie lirykiem był oczywiście Julian Tuwim, w którego dorobku literackim również nie zabrakło tematów religijnych. Wiersz pt. Chrystusie stał się pieśnią religijną wykonywaną w okresie Wielkiego Postu.
Jeszcze się kiedyś rozsmucę,
Jeszcze do ciebie powrócę, Chrystusie...
Jeszcze tak strasznie zapłaczę, że przez łzy ciebie zobaczę, Chrystusie
I taką wielka żałobą będę się żalił przed tobą, Chrystusie,
Że duch mój przed Tobą klęknie i wtedy - serce mi pęknie, Chrystusie
U innego, również cenionego twórcy nazywanego poetą wiary i cierpienia, Jerzego Lieberta pojawiają się metafory i wizje oparte na symbolice chrześcijańskiej, np. kogut- czyli budziciel świata był porównywany do Chrystusa. Inspiracje poety płynęł tez z poetyki skamandra.
Uciekałem przed Tobą w połochu
Chciałem zmylić oszukać ciebie-
Lecz co dnia kolana uparte zostawiały ślady na niebie
Dogoniłes mnie Jeźdźcze niebieski
Stratowałeś, stanąłeś na mnie
Ległem zbity, łaską podcięty
Jak dym, gdy wicher go nagnie
Najciekawsze sa 2 ostatnie zwrotki:
Czyli trzeba aż przejść prz4z siebie
Twoim słowom siebie zawierzyć-
Jeśli trzeba, to tratuj do dna
Jestem tylko Twoim żołnierzem.
Jedno wiem, i innych objawień
Nie potrzeba oczu i uszom-
Uczyniwszy na wieki wybór
W każdej chwili wybierac muszę.
Liebert nawiążywał do tradycji, ale jego technikę cechowała nowoczesnosć. Bliski Skamandrytom pisze jezykiem potocznym i wprowadza wymiat metafizyczny i sensualistyczny, operuje groteską.
Żagaryści
Jerzy Zagórski kolejny reprezentant katastrofistów często odwołuje się do motywów religijnych, zwłaszcza do Ewangelii, wykorzystuje także tradycję rozmantycznej fantastyki. Częsty w jego liryce motyw szatana potęgował pesymistyczny obraz zaniku wszelkich wartości. Właśnie ów kryzys okazuje się najglębszym źródłem przepowiadanej katastrofy.
Widzenie IV
Święty Ryszardzie grzeszniku, pomódl się gorzko za nami
Pan Bóg drugiego grudnia płakał rzewnymi łzami
Psy ujadały na kuli. Na śniegu skrzypliwej bieli
Pełnia o dwa dni ucichła. Jeżył się: przysuń ten kielich
Synu w największą pełnię znaczony złositym krzyżem
Pochyl mi do warg wino i ocet ktoryś mi przyrzekł.
Synu zrodzony we śnie, spójrz litościwie na ojca
Postaw na zrębie świątyni, wyprowadź z tego ogrójca.
W I etapie twórczości poetyckiej Miłosz określany jako poeta spraw ostatecznych zwracał się w stronę manicheizmu i agnostycyzmu. Dominowala u niego widoczna w wierszach postawa poszukująca i krytyczna wobec religii. Wyraźne są inspiracje Apokalipsą św. Jana i zagadnienie zaufania Bogu. Zapowiedź Apo- kalipsy ujawnia się przez obserwację wszechświata- nieba, ziemi, obłoków ale też czasu his- torii. Katastrofizm nie prowadzi jednak u Miłosza do postawy pasywnej czy nihilizmu. Przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury i cywilizacji towarzyszy heroiczna aktywnosć.
W twórczości poetów Kwadrygi problematyka religijna nie stanowiła istotnego nurtu bo tez pełna była prowokacji i oskarżeń. W sposób najbardziej interesujący nawiązywał Włodzimierz Sebyła znany np. z parafrazy modlitwy Pańskiej:
Ojcze nasz, ktoryś jest w niebie błękitny i pusty.
Nie święcę Twych imion, nie znam Twoich znaków.
Z pianą oceanowe miotaja wychlusty
Do nóg mi martwe ryby z Twojego zodiaku.
U Ciesielczuka również poety Kwadrygi, w jednym wierszy pełnych zarzutów wobec Boga pojawiają się nawet inwektywy.
Poezja religijna wojenna i powojenna
Charakterystyczny jest w tym okresie motyw krzyża i motywy maryjne. Krzyż jest nie tylko symbolem męczeństwa i cierpienia. Staje się naczelnym elementem wojennego krajobrazu, ma podkreślać męczeństwo narodu jako ofiary potężnych prześladowców. Krzyż dawał na- rodowi poczucie sily, pełnił funkcję integracyjną wspólnoty, symbolizował wyzwolenie. Twórców poezji religijnej inspirowała tez Modlitwa Pańska, która stała się uniwersalnym sposobem wyrażania wiary i czci składanej Bogu a także próśb o wyzwolenie ojczyzny. W parafrazach odlitwy pańskiej pojawiają się wątki mesjanistyczne. Do najbardziej utalen- towanych poetów II wojny należy oczywiście K. K. Baczyński, który również podejmował motywy religijne w swojej poezji, np. w wierszu Modlitwa do Bogarodzicy:
Któraś wiodła jak bór pomruków
Ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
Prowadź nocne drogi jego wnuków,
Byśmy milcząc umieli umierać
Najbardziej przejmujące są 3. i ostatnia strofa:
Która ziemi się uczyłaś przy Bogu,
W której ziemia jak niebo się stala,
Daj nam z ognia twego pas i ostrogi,
Ale włóż je na człowiecze ciała.
Która jesteś jak nad czarnym lasem
Blask - pogody słonecznej kościół
Nagnij pochmurną broń naszą,
Gdy zaczniemy walczyć miłością.
Lektura wierszy poświęconych NMP utwierdza w przekonaniu, że istnieje kontynuacja motywów: macierzyństwa, stabat mater oraz królowej, a zmiany dokonują się w zakresie stylistyki, metaforyki, obrazowania, zasad konstytuowania świata poetyckiego oraz motywacji ludzkich losów.
Cykl Ewy Szelburg-Zarembiny Matka i Syn powstał pod wpływem przeżycia zasygna- lizowanego w dedykacji ” Pamięci dziecka zamordowanego w dniu 9 IX 1939 we Lwowie przy ulicy Sykstuskiej podczas hitlerowskiego nalotu. Osią konstrukcji jest analogia między życiem Matki boskiej i życiem każdej ziemskiej matki. Wykorzystane zostały Tajemnice Różańca św., Boże Narodzenie i Stacje Drogi Krzyżowej oraz inne wydarzenia z Ewangelii. Pojawia się motyw błogosławionej winy- paradoks boleści i radości macierzyństwa Matki bożej.
„Żeby nie ludzie, nie grzeszni
nic by nie zaszło w niebie
nie poczęłabym nie urodziłabym Ciebie
I nie poznałabym, co to matczyna radość i ból.
Powojenna poezja maryjna przepełniona jest modlitwą sprowadzającą się najczęściej do wyliczenia potrzeb i niedogodności życia. Diagnoza wynikająca z ekspozycji wad nie może być optymistyczna, więc pozostaje tylko nadzieja i wiara. Ówczesne wiersze o tematyce maryjnej są przeniknięte nie tylko ogólną problematyką współczesną w aspektach globalnym, narodowym, społecznym, moralnym i psychologicznym. W poezji tej dokonuje się proces przewartościowania wyobrażeń o człowieku, chęć przybliżenia go do świętości lub przynajmniej wskazywania drogi ku niej. Przekaz poetycki w zależności od talentu twórcy grzeszy patosem i sztampą albo jest zapisem oryginalnych osobistych refleksji. Do tej drugiej grupy zalicza się Stanisław Grochowiak niebywale pomysłowo nawiązujący do baroku. Jego wiersz Modlitwa utrzymany jest w charakterystycznej dla niego poetyce naturalizmu i autoironii. W jej końcowym fragmencie zawarta jest inwokacja do poetyckiej muzy:
Matko Boska mądra taka
Żeś jak ogród z plonem łask
Rzuć najmniejszy choćby blask
W ciemne wiersze Grochowiaka
W drugim dziesięcioleciu XX wieku zrodził się nurt filozofii chrześcijańskiej - personalizm. Stał się on inspiracją dla wielu artystów, podobnie jak egzystencjalizm chrześcijański Karla Jaspersa. Kilku wybitnych poetów XX wieku fundamentem swojej twórczości uczyniło doświadczenie wiary. Należy do nich ks. Jan Twardowski, Anna Kamieńska, ks. Janusz St. Pasierb, Jerzy Liebert.
Poezja ks. Twardowskiego pozostawała odległa od tradycji liryki religijnej, inność przejawiała się też w zaprzeczaniu konwencjom wysłowienia uduchowionego. Stanowiła przede wszystkim poetycką wypowiedź kapłana, który pełni swą służbę pośród bliźnich.
Zarówno w poezji St. Pasierba jak i J. Twardowskiego wiele jest motywów biblijnych, to koncepcja Boga i wizja świata obu poetów różnią się. Księdza Twardowskiego można nazwać św. Franciszkiem poezji polskiej, dla którego ispiracją stała się przyroda i kontakt z dziećmi. Natomiast Jusz Pasierb to bardziej poeta doctus nieustannie odwołujący się do Biblii. Najważniejsza jest dla niego tradycja biblijna i antyczna.
W poezji polskiej często wadzono się z Bogiem o los narodu, sens cierpienia, bezsens zła, a w wierszach Jana Twardowskiego zamiast zwady można odnaleźć strach, że Bóg jest tak niepojęty, że niepojęta musi być też Jego miłość. Wszystko zrozumiemy dopiero po śmierci, zasłonę zerwie Sąd Ostateczny, ale wtedy życie będzie poza nami i nie da się już życiem doświadczyć prawdziwego obcowania z Bogiem, ludzkim uczuciem doznać miłości boskiej. Pozostaje jednak nadzieja i ufność. Właśnie w poezji ks. Twardowskiego modlitwa zawsze jest wyrazem ufności i osobistego indywidualnego przeżywania wiary, wolnego od utartych formuł. Są to wyznania bezpośrednie i niezwykle oryginalne, pełne błyskotliwej prostoty i humoru, np. w Modlitwie
Modlę się Panie żebym nie zasłaniał
Był byle jaki ale przeźroczysty
Żebyś widział przeze mnie kaczkę z płaskim nosem
Innym oryginalnym poetycko przykładem jest wiersz „Mała litania”:
Święty Florianie od pożaru
Święty Tadeuszu od burzy
Święta Agnieszko od tego co najprościej
Ocal jak szafirek co s ię pojawia w kwietniu
Przyjaźń w miłości
Bo wierna i nie dostaje bzika
Jedną z najbardziej zaskakujących modlitw wśród wierszy J. Twardowskiego jest Modlitwa o bezsenność:
Nie zasługuję na noc spokojną
Na kapelę świerszczy smutną pogodną
Na fotografię z żabą przystojną
Znów wojny przesuwa się cień
Panie nie jestem godzien by uśpił mnie sen.
Poezja ks. Twardowskiego jest też ciekawa z filozoficznego punktu widzenia, bo przedstawia paradoksalne wymiary wiary i miłości.
Zarówno u S. Pasierba jak i J. Twardowskiego wyraźny jest nacisk na inne niż rozumowe poznawanie Boga, wypływa ono z postawy dzicięctwa bożego- niezwyklej pokory i akceptowania Boga w całej Jego niepojetej Osobie, jak np. w wierszu J. T:
Jaka to radosć pokochac Ciebie od pierwszego spojrzenia bez dowodu na Twe istnienie
Bez sprawdzania papierów”
W wierszach obu poetów można też odnaleźć oryginalne formy dziękowania Bogu, np. w wierszu S. Pasierba:
Dziękuję Ci, że miałeś ręce, nogi i ciało
Że przyjaźniłeś się z grzeszną Magdaleną
Że wyrzuciłeś na zbitą głowę kupców ze świątyni
Że nie byłeś obojętną liczbą doskonałą.
Z trzech cnót, nadziei, wiary i miłości dla J. Twardowskiego najważniejsza wydaje się być nadzieja. Podobnie jest w poetyckiej twórczości Anny Kamieńskiej, z którą zresztą był zaprzyjaźniony. Wiersze z późnych tomików poetki i Notatnik sa świadectwem nawrócenia w jej życiu. Najbardziej charakterystyczne dla autorki motywy religijne to motyw Hioba i krzyża, zmartwychwastynia. Pojawia się także kwestia obecności Boga w codziennym życiu człowieka.
Jesteś osobny /ale mieszkasz we mnie
Czym jest rozłąka
czy nic może dzielić
Co boskie /schodzi do człowieka
co ludzkie / rzuca na kolana
Motyw krzyża często towarzyszy zarówno refleksji wokół indywidualnego przeżywania wiary jak i filozoficznych uogólnień:
Przyśnił mi się krzyż
którego jedno ramię było krótkie
a drugie nieskończenie długie
Niektórzy mówią /że to jest łatwe
Problemy są już za nas rozstrzygnięte
brzemię jest lekkie i wszelka łza
będzie otarta /wystarczy /przeżyć życie
Ciekawie ujety został przez poetkę temat osobitej wiary w wierszu „Niewiara”:
Tak / Nawet kiedy nie wierzę
Jest we mnie miejsce dla niewiary niedostępne
Skrawek dziekiej łaski
Rezerwatuparty nieprzetrzebiony
Nietknięty śpiący w ciele ból
Muzyka która w ciszy gniazdo wije
Interesująca jest wizja Boga u Zbigniewa Jankowskiego. Bohater liryczny jego wierszy występuje przeciw wizerunkowi Boga stwarzanego przez człowieka na jego miarę i podobieństwo, przeciwko przykrawaniu Boga do bieżących ludzkich potrzeb. Bóg w twórczosci Jankowskiego jest Bogiem paradoksu, Bogiem, którego znakiem rozpoznwczym jest niemożliwe. Bo przecież to Ty- poznaje po niemożliwosci pisze autor w jednym z wierszy. Jednak mimo swojej niepojętości Bóg jest bliski człowiekowi, odpowiada najglębszym pragnieniom ludz- kiego serca. Wzajemna relacja między dziasłającym Bogiema lirycznym bohaterem jest przedstawiana w kategoriach walki. Bóg zdobywa opierającego mu się człowieka, walczy z nim o niego samego. Pojawia się też motyw z jednaj strony kuszenia Boga, a z drugiej wadzenia się z Nim, ale takiego, w którym widać żywą wiarę w działanie Boga w życiu człowieka.
Przyjdź, przecież potrafisz
Wejść prez zamknięte i cicho jak złodziej
Wynieść zło/ Przecież potrafisz
Chlusnąć w oczy łaską i związanych miłością
Ojcu rzucić do stóp/ Przyjdź, to musi się rozstrzygnąć
Za mojego życia / Dla mojego życia choćby kosztem życia”
Wyraźna jest u Jankowskiego wizja Boga pracującego nad czowiekiem, formującego go ojcowską ręką.
Com Ci uczynił Jezusie z Nazaretu
Że tak mnie tropisz, przepędzasz z uległych miejsc że nawet we śnie szuka mego serca
Twój gorący cierń?
W poezji Tadeusza Nowaka obraz wiejskiego świata zawiera wiele odwołań do Biblii, kolejne zbiory wierszy autor tytułuje psalmami.
W poezji kapłańskiej szczególne miejsce zajmuje oczywiście poezja Karola Wojtyły która została wydane w 1983 roku pod pseudonimem Andrzej Jawień. Zbiór zawiera cykle inspirowane Biblią a zwłaszcza Ewangelią. Są osobistym obrazem doświadczeń Bożej obecności w życiu przyszłego papieża. Poetyckie rozważania sa próbą dotknięcia, kontemplacji tajemnicy miłości Boga do człowieka.
Fragment Pieśni o Bogu ukrytym:
Pan, gdy się w sercu przyjmie, jest jak kwiat
Spragniony ciepła słonecznego.
Więc przypłyń, o światło z głębin niepojętego dnia
I oprzyj się na mym brzegu / Płoń nie za blisko I nie za daleko.
Zapamiętaj serce, to spojrzenie
W którym wieczność cała ciebie czeka.
Schyl się serce, schyl się, słońce przybrzeżne
Zamglone w głębinach ócz,
Nad kwiatem niedosiężnym, Nad jedną z róż.
Karol Wojtyła jest tez autorem poematów o charakterze rekligijnej medytacji,np. Kamieniołom. Cała jego tworczosc wyraża przekonanie, że istotą sztuki jest spotkanie Boga i człowieka.
Dzisiejszych czytelników literatury o tematyce religijnej najbardziej przekonuje osobiste świadectwo wiary, naturalność oraz poczucie humoru w wypowiedzi lirycznej. Ryzyko wtórności i popadnięcia w patos jest jednak tak wielkie, że podejmowanie tematów religijnych jest dziś dla poetów trudnym wyzwaniem. Jak widać są jednak poeci którzy potrafią sprostac tym wysokim wymaganiom. Potrafią także zaprzeczyć twórczością stereotypom monotonii i moralizatorstwa literatury religijnej.
Proza
Ograniczenia powieści katolickiej według K. Dybciaka:
Wysoki poziom artystyczny jest trudny do osiągnicia, bo nasycenie teoretycznymi rozważaniami obniżą wartośc literacką
2. Grono odbiorców takiej powieści jest wąskie, a nawet i tam wynikały nieporozumienia w odbieraniu jej.
3. Jeśli nośniekiem przesłania światopogladowego była fabuła lub lod bohatera to obniżało to prawdziwość i sugestywność . Większa czytelność zdarzeń świata przedstawionego ułatwiała przekład na kategorie dyskursu ideologicznego, co ograniczało możliwości interpretacyjne.
W latach powojennych nastapił stopniowy zanik krytyki literackiej, poważnej publicystyki i współczesnej powieści osadzonej w filozofii chrześcijańskiej, z powodu komunistycznego nacisku. Karierę wśród pisarzy kręgu katolickiego zaczął robić jedyny tolerowany przez cenzurę gatunek- powieść historyczna w duchu katolickim. Wieloznaczność na poziomie języka pozwalała na przekazywanie prawd i refleksji chrześcijańskich. Podejmowano tematy historyczne i teologiczne odległe od spraw najważniejszych dla władz komunistycznych.
Hanna Malewska to przede wszystkim autorka powieści historycznych inspirowanych antykiem i średniowieczem. Jej twórczości nie można nazwać religijną w ścisłym sensie, ale tematyka sacrum natchnęła pisarkę do podjęcia wielu rozważań filozoficznych i jest jednym z najbardziej interesujących w jej twórczości pierwiastkiem.
Badacze jej prozy zwracają uwagę na charakterystyczny dla Malewskiej chrysto- centryzm, który przejawia się tym między innymi, że bez Chrystusa porządek wartości nie byłby wiarygodny i możliwy do urzeczywistnienia w życiu bohaterów literackich. W epopei gockiej Przemija postać świata (1956) świętość ukazana jest w różnych wariantach. Na przykład w osobie biskupa Epifaniusza ucieleśnia się to, co jest przed Bogiem pokorne, wdzięczne, służebne wobec innych. Bohater literacki utworów Malewskiej porusza się w polu świętości chrześcijańskiej świadomie, ponieważ wyznaje swym życiem imię Jezusa, np. eunuch Narses, wódz bizantyjski. Właśnie imię Chrystusa jest tu granicznym, początkowym i zarazem końcowym punktem sacrum, ma moc konsekrowania osoby i przestrzeni, przynosi grzesznikowi błogosławieństwo, czyli przebaczenie. Sacrum przejawia się także w przes- trzeniach powieściowych np. w klasztorze macierzystym benedyktynów na Monte Cassino. Wątek benedyktyński został tak skonstruowany, że jest to nie tyle opowieść o jednym klasztorze i początkach reguły, lecz historia budowania nowoczesnej Europy chrześcijańskiej przez zakon fundujący monastycyzm zakonu.
Interesująca pod względem wątków religijnych jest także powieść biograficzna Żelazna korona wyd. w 1937 roku opowiadająca przede wszystkim o życiu politycznym cesarza Karola V. Drugi tom tej powieści jest interesujący ze względu na przedstawienie życia wewnętrznego głównego bohatera, który przeżywa chwile obcowania ze świętością. W scenie balowej cesarz i jego córka z nieprawego związku doznają uniesienia metafizycznego, nieuzasadnionej tęsknoty pociągającej człowieka ku Bogu. Scena-klucz często wystepująca u Malewskiej jako puenta rozdziału lub tomu, przynosi ważne informacje psychologiczne:
Poczuli w jednej chwili jedno i to samo- dziwny brak, niedostatek dotkliwy, lecz błogi- w tej porze szczęścia i piękności, młodości i mocy, w godzinie miłości i zwycięstwa! Poczuli wśród pełni aż dech zapierającej, że to jeszcze nie wszystko- że jest jakieś nieogarnione więceji zupełnie inaczej”.
„Panowie Leszczyńscy” to powieść w której autorka poruszyła zagadnienie świętości w Polsce siedemnastowiecznej w jednym z najpotężniejszych rodów wielkopolskich . Była to kronika pisana z punktu widzenia bohaterówTen temat łączy się z kwestią dialogu katolików z innowiercami, czyli spór wyznaniowy w obrębie chrześcijaństwa. Malewską zaciekawił głównie poziom intelektualny tych dyskusji , szacunek dla rozmówcy, brak zacietrzewienia i fanatyzmu religijnego, na co chorowała cała ówczesna Europa, a szczególnie Niemcy. Takt i umiar w dyskusjach religijnych przypisuje pisarka swoiście wytworzonemu personalizmowi polskiemu, który chciał w każdym uszanować osobę suwerenną, poszukująca na własna rękę.
„Na wysokiej połoninie” to cykl powieściowy Stanisława Vincenza, w którym przedstawiona jest wizja świata doskonałego, a doskonałośc opiera się na sakralnym wymiarze przestrzeni, czasu i człowieka. Opisywana kraina- Wierchowina Huculska jawi się jako obszar odmienny od sąsiadujących. W wyobraźni narratora i bohatetow jest szczególna też ze względu na swoje polożenie w górach, czyli blisko nieba. W powieści można odnaleźć pogłosy mitu arkadyjskiego przeniknięte mitem chrześcijańskiego raju. Obraz człowieka szczęśliwego oparty jest na prawidłach świętości. Postawy bohaterów wynikają z wiary w nadprzyrodzony porządek świata.
Dramat
W 1912r. po wytrwałym przestudiowaniu źródeł historycznych Karol Hubert Roztwo- rowski wydaje dramat psychologiczny Judasz z Kariothu. Dokonuje w nim analizy psy- chologicznej postaci Judasza. Nadaje mu złożoną osobowosć, przedstawia swój autorski wariant życia wewnętrznego Judasza, jego sytuacji rodzinnej, motywacji postepowania. Dra- mat Roztworowskiego jest godny uwagi na tle ówczesnych nawiązań do wątków biblijnych, wśród których nie brak szokujących wersji wątku Judasza, np. romansu Judasza z Marią Magdaleną u Daniłowskiego.
Xxlecie międzywojenne nie było czasem sprzyjającym dramatom o wątkach religijnych. Wprawdzie Jerzy Zawieyski nawiązywał w niektórych dramatach do Biblii, ale nie były to utwory udane literacko.
Interesująca pod względem tematyki religijnej jest tworczośc dramatopisarska Karola Wojtyły. Na tle dramaturgii poetów polskich Xxwieku: Herberta, Różewicza, Karpowicza, i Grochowiaka dramaty K. Wojtyły wyróżniają się szeroko rozwinięta warstwą dyskursywną. Jeden z jego dramatów-młodzieńczy Jeremiasz powstały w 1940r. zawiera ślady modernistycznej tradycji. Bohaterami są cnotliwy kapłan-kaznodzieja budzący sumienia oraz pobożny żołnierz umierający w obronie ojczyzny. Akcja toczy się w dwu płaszczyznach: realnej w czasie Wielkiego Postu 1620 w roku klęski cecorskiej oraz w wizyjnej, rozgrywającej się w epoce działalności proroka starotestamentowego Jeremiasza. Jednakze z tą realnością dzieją się dziwne rzeczy wielka dyskusja nadajaca dynamikę dramatowi prowadzona jest przez dwa duchy zmarłych ludzi: nieżyjącego od 1612r. pisarza religijnego i największego kaznodzieje polskiego Piotra Skargę oraz poległego hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Kluczowa sprawą w dramacie jest rozumienie prawdy i wyciągnięcie praktycznych wniosków z niej. W pierwszym znaczeniu prawda jest dobre życie, słuszne normy postępowania, czyli działanie zgodne z treścią Bożej nauki.
Centralnym dziełem w dorobku Karola Wojtyły jest dramat Brat naszego Boga, w którym podjęte zostały między innymi kwestie etyczne bycia artystą. Ta sztuka sytuuje się na pograniczu literatury i teologii. Może być odczytywana w kategoriach teologicznych, filozoficznych i estetycznych. Bohater- młody malarz Adam, którego pierwowzorem jest znany autorowi Adam Chmielowski, czyli brat Albert) poświęca się tworzeniu sztuki, a będąc osobowością religijną traktuje działalność artystyczną jako sposób kontaktowania się ze sferą sakralną. Pragnie namalować człowieka tak, aby uchwycić jego istotę boskości. Szybko jednak pojawiają się wątpliwości czy obrał słuszną drogę- trawi go niepokój paraliżujący twórczość. Harmonię na poziomie aktywności życiowej i równowagę teoretycznych rozważań pomaga mu odzyskać kapłan, u którego spowiada się Adam. Stara się on wytłumaczyć młodemu artyście możliwość pogodzenia powołania artystycznego z religijnym.
Eseistyka i inne gatunki piśmiennictwa na pograniczu literatury
Problematyka filozoficzno-religijna pojawia się w piśmiennictwie polskim XX wieku także w dziennikach, listach i tzw. autobiografiach duchowych. W drugim i trzecim dziesiecioleciu powojennym pisywali eseje autorzy współtworzący wcześniej tak zwany nurt literatury katolickiej- Malewska, Dobraczyński, Gołubiew, Rogalski, Stomma i Zawieyski. Przykłady pismiennictwa z późniejszych lat to Pamiętnik i listy Stanisława Brzozowskiego, Kłopot z istnieniem Henryka Elzenberga, Listy Jerzego Lieberta, Ex labyrintho i Nox atra Karola Ludwika Konińskiego, Zapiski więzienne kardynała Stefana Wyszyńskiego, Mój wiek Aleksandra Wata, Dziennik Jerzego Zawieyskiego, Krąg biblijny R. Brandstaettera.
Pod względem literackości interesujący jest Notatnik Anny Kamieńskiej, w którym autorka operuje wieloma metaforami, grą znaczeń, poetycką symboliką. W tej autobiografii duchowej zawarta jest historia nawrócenia, które przypomina olśnienie doznane przez Szawła pod Damaszkiem. Opisuje je Kamieńska jako przede wszystkim iluminację, spłynięcie wielkiego światła. Znaczna cześć zapisków autorki to rozmowy ze zmarłym mężem, opisywane jako mrok niewiary i rozpaczy. Wspominanie zmarłego złożone z przywołaniem fotografii, wierszy, jest jak odprawianie osobistego obrzędu Dziadów. Oprócz topiki olśnienia pojawia się topika narodzin, mówi często o narodzeniu się na nowo po nawróceniu, odnawiając ten zużyty topos oryginalnymi obrazami poetyckimi zwięźle i bez afektacji.
Inną, ale również fascynująca opowieść o nawróceniu zapisał Roman Brandstaetter w Kręgu biblijnym. Oryginalnym wątkiem tej autobiografii jest zagadnienie odczytywania Starego i Nowego Testamentu. Formuła czytania Pisma św. którą przyjmuje Brandstaetter , polega na tym, że trzeba je czytać nie tylko pojęciami, rozumem i nawet nie tylko uczuciowym przeżywaniem, ale utożsamiającym wczuciem się w słowa i zdania Biblii, trzeba samemu wejść w biblię, wprowadzić ją w swoje życie. Ta zasada wyprowadzoną z judejskiej hermeneutyki została rozwinięta przez pisarza w cały program i zilustrowana własnym życiorysem, to znaczy opowieścią o własnym czytaniu Biblii „Dla mnie Bogiem obu Testamentów jest Chrystus, który napisał o sobie opowieść w dwóch nierozłącznych częściach”. Związek między Starym a nowym testamentem interpretuje autor zgodnie z myślą św. Augustyna i w konkluzji nazywa biblię życiorysem własnym Boga”.
Szczytowy okres rozwoju eseju i zwrot ambitnych twórców ku sferze sacrum przypada na koniec lat 60. i początek 70. w wyniku zejścia się 2. procesów: wkroczenie nowego pokolenia katolickich filozofów oraz wchodzenie w przestrzeń kultury i życia religijnego twórców wcześniej im odległych. Prekursorem duchowej przemiany wśród inteligencji okazał się były futurysta- Aleksander Wat, świadectwem czego jest choćby wydany w 1963 roku esej Klucz i hak, po nim powstały inne.
Z pism filozofów wybitnych jak Leszek Kołakowski wynika, że procesy desakralizacji zagrażają kulturze. Odepchnąć sacrum, to odepchnąć granice, które człowieka określaja, a także nie uznać zła, ponieważ sacrum odbywa się za pośrednictwem niedoskonałości, zła i grzechu, a zło z kolei tylko za pośrednictwem sacrum może być zidentyfikowane.
Bibliografia
S. Sawicki, Religijny horyzont poezji
Inspiracje religijne w literaturze, red. A. Merdas
Poezja religijna 1918-1939, red. Kłak, Lublin 2004.
Tradycja religijna w poezji J. Twardowskiego i J. Pasierba
Z. Zarębianka, Poezja wymiaru sanctum
K. Dybciak, Trudne spotkanie. Literatura polska XX wieku wobec religii
Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. jasińska -Wojtkowska, K. Dybciak
Karol Wojtyła - poeta, red. J. Głażewski, W. Sadowski, Wa-wa 2006.
12