Kultura i oświata w epoce stanisławowskiej
Witam Państwa i zapraszam do kolejnej prezentacji!
Jak wiemy oświecenie w Polsce pojawiło się w czasach zagrożenia niepodległości kraju, kształtowało się zatem w odmienny sposób niż na zachodzie Europy. W przeciwieństwie do innych krajów nie było u nas ani silnego mieszczaństwa ani monarchii absolutnej. Oświeceniowi reformatorzy dążyli przede wszystkim do wzmocnienia pozycji króla, osłabionej przez wpływy obcych mocarstw i koterie magnackie.
Rozwój form demokracji szlacheckiej w czasach monarchii elekcyjnej doprowadził do rozprzężenia wewnętrznego. Zasada liberum veto paraliżowała reformy i możliwości jakichkolwiek przemian, gdyż wystarczało przekupić jednego posła, aby zerwać sejm. Nie istniała również władza wykonawcza. Wybierany podczas wolnej elekcji marionetkowy król, podpisujący pacta conventa (przywileje szlacheckie, ograniczające władzę wykonawczą króla) i rozszerzający zakres przywilejów, pełnił tylko funkcje reprezentacyjne.
Kraj pogrążał się w anarchii, co wobec wzrostu potęgi militarnej sąsiadów stanowiło zagrożenie niepodległego bytu państwowego. O słabości politycznej osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej świadczył spadek prestiżu na arenie międzynarodowej oraz uzależnienie od mocarstw ościennych. Zacofanie kulturalne i ekonomiczne szło w parze z zacofaniem militarnym (brak stałej armii), które swoje apogeum osiągnęło za panowania Augusta II, z saskiej dynastii Wettinów, i jego syna Augusta III . Po okresie wojen wyniszczających kraj, gdy władzę w Polsce sprawował August II, i walkach o tron polski w czasie bezkrólewia 17333 roku, na tron wstąpił August III Wettin i zapanował pokój. Niezbyt popularny w Polsce, objął władzę dzięki znacznemu poparciu sił obcych, kiedy obrany królem Stanisław Leszczyński, popierany przez zwolenników reform skupionych wokół rodziny Czartoryskich, został zmuszony do opuszczenia kraju; został księciem Lotaryngii i zyskał powszechny szacunek jako światły i dobry władca. Rodzina Czartoryskich starała się umocnić władzę w państwie, m. in. przez wprowadzenie na tron pochodzącego z Familii ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Wszyscy czołowi twórcy polskiego oświecenia podejmowali dramatyczne próby przeciwdziałania upadkowi państwa, korzystając ze zdobyczy myśli europejskiej i rewolucyjnej. Także publicystyka i literatura były wykorzystywane jako narzędzia kształtowania opinii publicznej i świadomości obywatelskiej.
.
Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego
Szkoła Rycerska
„Monitor”
Teatr publiczny
Obiady czwartkowe
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”
Komisja Edukacji Narodowej
Towarzystwo Przyjaciół Nauk
W czasach stanisławowskich ideologia oświecenia stała się oficjalną doktryną państwa, co oczywiście przyspieszyło rozwój formacji, powodując jednak dodatkowe zaostrzenie się antagonizmów wewnętrznych. Ludzie z obozu królewskiego byli na razie optymistami, mieli głowy pełne pomysłów i wystarczająco dużo energii niezbędnej do praktycznego działania. Program skupiał się na dwóch sprawach o znaczeniu fundamentalnym: przebudowa systemu władzy i to, co streszczało się w formule: „naprawa społeczeństwa”. W realizacji tego programu role wybitną miały odegrać powoływane przez państwo instytucje życia kulturalnego. O gorączkowym pośpiechu świadczy fakt powołania już w 1765 roku Szkoły Rycerskiej, teatru narodowego i czasopisma „Monitor”.
Szkoła Rycerska - powołana z inicjatywy króla (zwana też Korpusem Kadetów) miała zapewnić dopływ kadry ludzi nowocześnie wykształconych, wywodzących się z warstw biedniejszej szlachty, co wiązało się z królewską polityką ograniczania wpływów magnaterii. Jej komendantem został bliski wtedy współpracownik Stanisława Augusta książę Adam Czartoryski. Szkoła nie tylko przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Dowodem przykładania wagi do tych spraw był zbiór zasad postępowania, nazwany Katechizmem Kadeckim, opracowany przez komendanta Szkoły, zaś jej niejako oficjalnym hymnem stał się wiersz Ignacego Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny. (podręcznik s. 398).
Nadrzędną w programie „oświeconych” ideę racjonalizacji społeczeństwa propagował „Monitor”, który w trzech początkowych rocznikach atakował śmiało ideologię sarmacką w różnych przejawach życia indywidualnego i zbiorowego. Wtedy właśnie ukształtowało się negatywne pojęcie Sarmaty, z którym wiązano wszelkie właściwie zło dawnej Polski, zwłaszcza zaś obskurantyzm, obsesyjną niechęć do nowości, pogardę dla cudzoziemców, polityczny anarchizm ukryty pod zasłoną „złotej wolności”, fanatyzm religijny, przesądy stanowe i obyczajowe, a nawet takie przywary jak pijaństwo i rozrzutność. Ukierunkowanie ideowe nie przeszkadzało ośmieszaniu wad bardziej uniwersalnych w tym „modnych obyczajów”, którymi chlubiły się damy modne oraz salonowi młodzieńcy, nazwani później fircykami. (poznali Państwo przykład modelowego fircyka w komedii Zabłockiego Fircyk w zalotach). W satyrycznych i komediowych obrazkach zajmują oni poczesne miejsce obok przeróżnych „Szarmanckich”, „Fanatyckich” czy „Bałamutowskich”, (nazwiska mówią same za siebie prawda?).
Dobrze przemyślany program edukacji społeczeństwa obejmował szerzenie najnowszych zdobyczy wiedzy, filozofii, ekonomii, nauk przyrodniczych; zamieszczał „Monitor” eseje popularyzujące wiedzę o teatrze i formach literackich (satyra, bajka), poruszał kwestie życia kulturalnego. W myśl haseł merkantylizmu (proszę sprawdzić pojęcie) propagował przemysł i handel, zwalczając szlacheckie uprzedzenia w tych dziedzinach. Niejednokrotnie stwierdzał, że praca chłopów decyduje o bogactwie Rzeczypospolitej. Podkreślał przy tym moralne walory ludzi z niższych stanów, ich uczciwość i pracowitość, które przeciwstawiał próżniactwu szlachty. Publicyści „Monitora” starali się wzbudzić żywe zainteresowanie czytelników i pozyskać opinię publiczną. Urozmaicali formy publikacji (felieton, esej, list, diariusz, powiastka), stosowali środki komizmu, stwarzając niekiedy pozory lekkiego traktowania sprawy. Przenika z roczników „Monitora” logika i siła argumentacji, co widać zwłaszcza w momentach polemicznych, w odpowiedziach na autentyczne lub fikcyjne listy czytelników, którzy protestowali przeciwko ośmieszaniu szlacheckich tradycji.
„Monitor” był szkołą ideologii oświecenia oraz szkołą literatury, przez którą przeszło wielu pisarzy tej epoki (m.in. Ignacy Krasicki, Franciszek Bohomolec, Stanisław Konarski, Adam Naruszewicz). Wydawany był przez 21 lat (do 1785 roku) lecz największą rolę odegrał w pierwszych trzech latach swojego istnienia.
W tym samym roku co „Monitor”, również z inicjatywy króla, założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach, zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Zespół polski zadebiutował 19 listopada niezbyt udaną komedią Józefa Bielawskiego Natręci. W początkach roku 1766 król zjednał dla teatru Franciszka Bohomolca, mającego już spore doświadczenie w pisaniu komedii dla jezuickiej sceny szkolnej. Bohomolec zaczyna więc tworzyć komedie „dla teatrum”, włączając się w realizację królewskiego programu reform.
Według autorów „Monitora” komedia śmiech wznieca i prowadzi do obrzydzenia przywar cnotom towarzyskim przeciwnych; inaczej mówiąc, ma ona uczyć bawiąc. Bohomolec ośmieszał przeto i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, a także powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym. Staruszkiewicz i Figlacki to dwa typy różnych, negatywnych bohaterów, w rozmaitych wariantach, dość często pojawiające się w jego komediach (m. in. Małżeństwo z kalendarza), dominujących przez dwa lata na scenie polskiej.
W późniejszych latach ważną rolę w rozwoju komedii odegrał Franciszek Zabłocki, a przełomową w rozwoju i upowszechnieniu teatru Wojciech Bogusławski, uważany już przez współczesnych za największego człowieka sceny polskiej, nazywany „ojcem teatru polskiego”. Był wolnomularzem, członkiem Stronnictwa Patriotycznego, zwolennikiem przeprowadzenia reform oświeceniowych i wychowania obywateli, także dzięki teatrowi, stąd pisał i wystawiał sztuki o aktualnych treściach politycznych i społecznych, np. Powrót Posła J.U. Niemcewicza. Napisał około 80 utworów dramatycznych i librett operowych: Ślub modny, Mieszczki modne, Szkoła zazdrosnych czy znany i wystawiany do dziś Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale. Stworzył też niezapomniane kreacje w wielu wystawianych przez siebie sztukach W. Szekspira (np. król Lear), P. Corneille'a,
J. B. Racine'a, Woltera, których dramaty wprowadził na sceny polskie. W większości przyjmowano te sztuki z entuzjazmem, doszukując się politycznych aluzji i projektów reformy. W 1811 roku założył pierwszą w Warszawie szkołę aktorską był też autorem pierwszego podręcznika gry aktorskiej.
W okresie Sejmu Wielkiego i Insurekcji Kościuszkowskiej Teatr Narodowy pod dyrekcją Bogusławskiego podtrzymywał patriotycznego ducha w rozgoryczonym narodzie oraz popierał reformy polityczne i ustrojowe. Swoimi wystawieniami nawiązywał do aktualnych wydarzeń w kraju. Teatr zakończył działalność w chwili III rozbioru Polski w 1795 roku.
Ten dynamiczny i ambitny program poczynań ośrodka królewskiego został zakłócony wydarzeniami wynikłymi z zawiązanej w roku 1768 konfederacji barskiej. Miała ona charakter antykrólewski i antyreformatorski, choć jej uczestnicy kierowali się też pobudkami patriotycznymi: chcieli zahamować ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Konfederacja dała wojskom carskim okazję do rozpoczęcia działań militarnych, które trwały przez cztery lata. Klęska konfederatów stała się bezpośrednią przyczyną pierwszego rozbioru Polski w roku 1772.
Już samo rozpoczęcie walk spowodowało zawieszenie - na okres siedmiu lat - działalności teatru publicznego i osłabienie bojowej publicystyki „Monitora”. Mimo to król nie ustawał w wysiłkach na rzecz wydźwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego. W obu tych zakresach ważne miejsce przypadło obiadom czwartkowym. Nazywano je wtedy także „obiadami literackimi”, „uczonymi” lub „rozumnymi”. Gromadziły one na Zamku (latem w Łazienkach) prawdopodobnie od roku 1771 najwybitniejszych poetów, publicystów i działaczy polskiego oświecenia. Bywali na nich: Konarski, Bohomolec, Naruszewicz,Trembecki, do czasu odcięcia przez granicę rozbiorową - Krasicki, Józef Wybicki, Andrzej Zamoyski. Obiady - na których przedstawiano w całości lub fragmentarycznie poważne prace literackie, dyskutowano ważne projekty reform ustrojowych, ale i zabawiano się wierszami swawolnymi - sprzyjały rozwojowi twórczości literackiej, nawiązującej do tradycji starożytnego i francuskiego klasycyzmu.
Nieoficjalnym organem „czwartków” stały się z czasem „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” - pierwsze czasopismo literackie, które stało się tym dla rozwoju literatury, czym był „Monitor” dal idei „naprawy społeczeństwa”. Redaktorzy czasopisma (zwłaszcza Adam Naruszewicz) doceniali znaczenie rodzimej tradycji, stąd częste w zamieszczanych utworach odwoływanie się do pisarzy staropolskich, stąd też kult dawnych Polaków - władców zasłużonych dla kraju (np. Kazimierz Wielki) i bohaterskich jego obrońców (Stefan Czarniecki). Najważniejszym jednak celem było przyswojenie kulturze polskiej różnorakich poetyk i form artystycznych, żywych wówczas w literaturze światowej. Przedmiotem eksperymentowania stały się gatunki literackie: szeroko rozumiana oda, satyra, bajka, różne formy sielanki. Praca ta w krótkim czasie dała rezultaty, przyczyniła się znacznie do przełomu w literaturze. Na łamach „Zabaw” (wydawanych w latach 1770 - 1777) ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich.
Królewski mecenat obejmował nie tylko literatów; Stanisław August roztoczył też opiekę nad malarzami, rzeźbiarzami, architektami. Sprowadzał do polski wybitnych artystów, wyznaczając im stałe pensje i wynagradzając dodatkowo za wykonane prace. Dominik Merlini, malarz Marcello Baciarelli czy Caneletto to przecież znane już Państwu postaci oświecenia.
Stanisław August z pasją oddaje się też kolekcjonerstwu: gromadzi ryciny, obrazy, stare monety i medale, zleca wykonanie gipsowych marmurowych kopii słynnych rzeźb antycznych i współczesnych. W tej działalności przyświecają mu nie tylko upodobania osobiste; pojmuje ją jako społecznie ważną misję kulturalną. Jego zbiory stały się w istocie zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, a za przykładem króla poszli liczni magnaci i bogaci mieszczanie. Ich nowo budowane czy modernizowane rezydencje, łączące klasyczną harmonię architektury z rokokową ornamentacją złoceń, malowideł i rzeźb, tworzyły jakby na nowo osiemnastowieczną Warszawę.
Król nie ogranicza się do patronowania artystom; na jednym z obiadów czwartkowych przedstawia projekt przekazania majątku po skasowanym przez papieża zakonie jezuickim na rzecz planowanej Komisji Edukacji Narodowej. Dramatyczny i groźny, bo ukazujący rzeczywistą słabość państwa, pierwszy rozbiór nie zahamował bowiem reformatorskich dążeń obozu królewskiego. Sejm Delegacyjny, zatwierdzający w roku 1773 traktat rozbiorowy, powołał jednocześnie Komisję Edukacji Narodowej powierzając jej całokształt prac związanych z organizacją szkolnictwa. Było to w ówczesnej Europie rozwiązanie pionierskie, uznane za jeden ze sposobów ratowania ojczyzny. Komisja zreformowała Akademię Wileńską i Krakowską oraz nadała im nazwy Szkoły Głównej Litewskiej i Szkoły Głównej Koronnej. Podlegały im szkoły średnie - wydziałowe i podwydziałowe, a tym z kolei szkoły elementarne.
W roku 1775 zostało powołane Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajęło się zaopatrzeniem szkół w podręczniki dostosowane do nowego zreformowanego programu nauczania. Program ten,wyrastający z oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu, zmierzał do wykształcenia i wychowania „oświeconych patriotów”, umiejących godzić szczęście indywidualne z dobrem zbiorowości, zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych, odrzucających przesądy i stanowe uprzedzenia.
Wysiłki reformatorskie „oświeconych” znalazły najpełniejszy wyraz w czasie prac Sejmu Czteroletniego, rozpoczętego w roku 1788. Wiekopomnym uwieńczeniem jego działalności była Konstytucja 3 maja z roku 1791, znosząca liberum veto, wprowadzająca dziedziczność tronu, nadająca prawa mieszczanom i biorąca w opiekę chłopów.
W roku następnym w Targowicy na Ukrainie opozycyjni magnaci zawiązali osławioną konfederację, wzywając na pomoc przeciwko rzekomej rewolucji wojska rosyjskie. Ich wkroczenie prowadzi do drugiego rozbioru w roku 1793, lecz już w następnym roku wojska kościuszkowskie podejmują walkę w obronie Konstytucji i niepodległości. Klęska powstańców pod Maciejowicami umożliwia Rosji, Prusom i Austrii dokonanie trzeciego rozbioru Polski. Upada więc w roku 1795 Rzeczypospolita, lecz upada jako państwo odrodzone i zreformowane.
W literaturze, w miejsce poprzedniego dydaktyzmu i utylitaryzmu, pojawił się teraz nurt niepodległościowy, związany z powstaniem i działalnością Legionów Dąbrowskiego. W kulturze, w kręgu utworzonego w roku 1800 Towarzystwa Przyjaciół Nauk, główny nacisk został położony na rozwój nauki i literatury, mający dowieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego brutalnie własnej państwowości. Towarzystwo skupiało czołowych polskich uczonych z różnych dyscyplin oraz pisarzy i mecenasów sztuki i literatury. Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę i zachować jej płody, dla tych dobycia, używania, potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki - w taki oto sposób charakteryzowano wówczas cele Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Literatura i publicystyka polityczna
Stanisław Konarski
Stanisław Staszic
Kuźnica Kołłątajowska:
- Hugo Kołłątaj,
- Franciszek Salezy Jezierski
Zanim wysiłki „oświeconych” reformatorów przybrały realny wymiar uchwał Konstytucji 3 maja, trzeba było uzmysłowić szlachcie niebezpieczeństwa, wynikające z dotychczasowego kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej. Ważną rolę w tym procesie odegrała prasa: znany już Państwu „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” oraz inne czasopisma np.: „Dziennik handlowy”, „Magazyn Warszawski”, „Gazeta Narodowa i Obca”, na łamach których publikowały najbardziej znane postacie tych czasów.
Jednym z najwybitniejszych publicystów wczesnego oświecenia był Stanisław Konarski, którego ukoronowaniem politycznej i reformatorskiej działalności są znane rozprawy: O skutecznym rad sposobie, Ustawy szkolne, O religii poczciwych ludzi (za zawarte w niej poglądy, m.in. postulat rozdziału państwa od Kościoła, został oskarżony o herezję).
Konarski w swoich tekstach publicystycznych pokazywał podstawowe niedomagania ustrojowe Polski i proponował drogi ich naprawy. Za najznakomitsze dzieło czasów saskich uznawany jest składający się z czterech części traktat O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów. Był on manifestem politycznym działalności Konarskiego i stronnictwa Czartoryskich, z którym był związany. Jako jeden z pierwszych Konarski pokazał w tym tekście zwyrodnienie tzw. „złotej wolności” szlacheckiej i zaatakował liberum veto. Dowodził, że prywata, koterie magnatów, korupcja i zabiegi obcych mocarstw zmieniły zasadę liberum veto w zasadę antydemokratyczną, którą należy zastąpić głosowaniem większościowym na wzór angielski. Władzę wykonawczą w kraju powinna sprawować Rada Rezydentów, natomiast władzę ustawodawczą - sejm wraz z królem. Konarski przedstawił nowy, oświeceniowy sposób widzenia świata przeciwstawiony sarmackiemu. Opierał się nie na wierze w opiekę boską, dzięki której Polska nie upadnie, ale na znajomości praw rządzących historią i stąd postulował udział obywateli w tworzeniu przyszłości własnego kraju. Zwracał uwagę na rolę wolnej woli człowieka, który przez swoją działalność i dokonywane wybory kształtuje własną przyszłość.
(proszę przeczytać tekst w podręczniku s. 384 - 386)
Wybitnym reformatorem i publicystą był też Stanisław Staszic, który poprzez treści zawarte w swoich utworach walczył o postęp społeczny i utrzymanie niepodległości. Jest autorem m. in. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski, Myśli o równowadze politycznej w Europie.
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Kanclerza i Hetmana Wielkiego Koronnego, do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane to, składający się z dziewiętnastu rozdziałów, traktat polityczny. Stanowi on znaczące dzieło reformatorskie okresu Sejmu Wielkiego, w którym Staszic podkreślał konieczność wychowania nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego, świadomego swoich praw i obowiązków względem państwa. Za państwo i naród uważał wszystkie stany, dlatego twierdził, że w sejmie powinni też zasiadać reprezentanci mieszczan i chłopów. Postulował nieodzowność reformy prawa, zniesienie liberum veto, utworzenie republikańskiego rządu, wzmocnienie obronności kraju, reformę armii przez upaństwowienie szkolnictwa i rozszerzenie edukacji na warstwy niższe. Podobnie jak Konarski, pisał też o konieczności zniesienia wolnej elekcji i wprowadzenia dziedziczności tronu.
W trakcie obrad Sejmu Wielkiego, ukazały się Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego. W tej rozprawie przedmiotem zainteresowania Staszica stała się kwestia ustroju Rzeczypospolitej oraz nowatorska (oparta na hasłach Wielkiej Rewolucji Francuskiej) koncepcja narodu, złożonego z reprezentantów wszystkich warstw społecznych, zasygnalizowana już w Uwagach nad życiem...
Staszic ponownie głosił równość i wolność wszystkich stanów, wynikającą z boskich praw. Upominał się o prawa dla mieszczan i chłopów.
W słynnym zdaniu: Powiem kto ojczyźnie mej szkodzi. Z samych panów zguba Polaków! oskarżył magnaterię o spowodowanie utraty niepodległości Rzeczypospolitej i wszystkie jej klęski i niepowodzenia. Wypowiedział również słynną myśl: Takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie!
Kolejny istotny przedstawiciel polskiego oświecenia to Hugo Kołłątaj.
Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej na Wołyniu. Mając lat osiemnaście ukończył studia w Akademii Krakowskiej, uzyskując doktorat filozofii. Następnie studiował za granicą teologię i prawo, a po powrocie do kraju rozpoczął pracę w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych, powierzono mu również misję zreformowania Akademii Krakowskiej.
Po dziesięciu latach wrócił do Warszawy, gdzie nawiązał kontakty z przyszłymi przywódcami stronnictwa patriotycznego. W okresie Sejmu Czteroletniego nie ograniczył się tylko do pisania rozpraw politycznych; w swym prywatnym domu zorganizował ośrodek propagandowo-informacyjny, nazwany szybko Kuźnicą Kołłątajowską. Grono dwunastu publicystów współdziałało tam w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych (byli wśród nich m. in. Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, współpracowali z Kuźnicą Franciszek Zabłocki i Jan Sniadecki).
Kołłątaj był współtwórcą epokowej Konstytucji 3 maja, współorganizował również sprzysiężenie przygotowujące powstanie kościuszkowskie i uczestniczył w pracach powstańczego rządu. Po klęsce insurekcji, aresztowany przez Austriaków osiem lat spędził w więzieniu. Ostatnie lata przeżył w Warszawie.
Jeszcze przed powstaniem kościuszkowskim, na emigracji w Saksonii, wydał wspólnie z Ignacym Potockim i Dmochowskim dzieło pt. O ustanowieniu i upadku konstytucji polskiej 3 maja 1793, stanowiące na długo źródłową podstawę badań i ocen tego aktu.
W naukowym dorobku Kołłątaja wyróżnić należy też traktat filozoficzny pt. Porządek fizyczno-moralny oraz wydany pośmiertnie Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, w których wyłożył własny system etyki, filozofii i ewolucji społecznej.
Franciszek Salezy Jezierski - członek Kuźnicy Kołłątajowskiej, najbliższy współpracownik Kołłątaja w czasie Sejmu Czteroletniego. Ze względu na ostrość pióra nazywano go „wulkanem gromów Kuźnicy”, sięgał bowiem do najbardziej radykalnej frazeologii, bliskiej repertuarowi jakobinów działających w czasie rewolucji francuskiej.
Największą popularność zyskał, stworzonym na wzór katolickiego wyznania wiary Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego, jaki był około roku 1735 napisany przez J.P. Sterne w języku angielskim, potem przełożony po francusku, a teraz na koniec po polsku. W ówczesnej literaturze europejskiej królowały forma katechizmu i słownika. Formę tę spopularyzował Wolter swoim słownikiem filozoficznym, po którym powstawało wiele „encyklopedycznych” utworów.
Tytuł utworu Jezierskiego (współautorem był prawdopodobnie również Jan Śniadecki) nawiązuje do modnej w literaturze europejskiej formy katechizmu kompromitującego, za pomocą odpowiedniego zestawu pytań i odpowiedzi, pokazuje zacofanie Rzeczypospolitej, a zwłaszcza polityczny i społeczny anachronizm jej ustroju. I tak np. Na pytanie Kto stworzył Rzeczypospolitą? - odpowiada: Przywileje i nierząd.
W utworze tym są ukazane, sprowadzone do absurdu zasady ustrojowe Rzeczypospolitej. Z gorzkim sarkazmem i ironią Jezierski mówi o bezprawiu i panującej w Polsce anarchii również w innych dziełach: O bezkrólewiach w Polszcze i o wybieraniu królów, począwszy od śmierci Zygmunta Augusta Jagiełły, aż do naszych czasów; Wypis z kroniki Wytikinda.
W okresie oświecenia nie znano terminu „publicystyka”, oznaczającego dziś piśmiennictwo omawiające aktualne problemy polityczne, społeczne, gospodarcze czy kulturalne. Znano natomiast samo zjawisko, obecne w formach różnorodnych. Były wśród nich zarówno wielkie traktaty, nawiązujące kształtem do tradycji renesansowych i ujmujące zazwyczaj poruszane problemy w sposób całościowy. Były mowy sejmowe i okolicznościowe, kazania wygłaszane z okazji ważnych wydarzeń państwowych, listy i uwagi, słowniki i ulotki. Były wreszcie felietony, eseje i artykuły ogłaszane w ówczesnych czasopismach, których rozwój jest także znamiennym rysem oświeceniowym.. Nie istniały tu wyraźne rozgraniczenia gatunkowe; o wyborze formy decydowało przekonanie o skuteczności oddziaływania na czytelnika.
Zjawiskiem charakterystycznym w oświeceniowej publicystyce była anonimowość zarówno nazwisk autorów, jak i miejsca oraz daty druku. Czasem chodziło tu o uchronienie się przed personalnymi atakami przeciwników, czasem o to, by przemawiała siła argumentów, a nie nazwisko autora czy drukarza związanych z konkretnymi orientacjami politycznymi. Mimo dużych nakładów pisma publicystyczne, szczególnie te mniejsze rozmiarami, były masowo przepisywane i krążyły z rąk do rąk.
Naturalną formą wypowiedzi publicystycznej był dyskurs (wywód, rozprawa), w którym autor przedstawiał swoje tezy, gromadził argumenty, obalał zdania przeciwne. Konieczność pozyskania sojuszników, gorąca atmosfera czasów przełomu, jak np. okres Sejmu Wielkiego, kiedy ważyły się losy ojczyzny, powodowały sięganie do środków oddziaływujących na wyobraźnię i emocje czytelników. Pojawiają się więc - obok racjonalnych argumentów - żarliwe inwokacje, apele, apostrofy, pełne sarkazmu inwektywy, ton osobistego niepokoju, a nawet rozpaczy. Pojawiają się też stylizacje, ujęcia pamfletowe, służące jak w pismach Jezierskiego - deprecjonowaniu anachronizmów ustrojowych i konserwatyzmu społecznego.
Publicystyka polskiego oświecenia wyrasta z jednej strony z konieczności zreformowania przestarzałego ustroju Rzeczypospolitej, z drugiej jednak - trudno ją sobie wyobrazić bez europejskiego zaplecza filozoficznego. Koncepcja funkcjonowania społeczeństwa jako efektu „umowy społecznej”, podporządkowanie edukacji nadrzędnym celom narodowym, ale w tej nadrzędności zachowanie prawa człowieka do indywidualnego szczęścia, nowoczesne rozumienie narodu, republikanizm wyraźnie odróżniany od anarchii, humanitaryzm wobec chłopów, ale także ekonomiczne kategorie stosowane wobec problemów gospodarki chłopskiej, handlu i rzemiosła, idee wolności równości i braterstwa - to wszystko znajdziemy w pismach filozofów francuskiego czy angielskiego oświecenia. Idee te nie były jednak przyjmowane biernie; były twórczo modyfikowane, dostosowywane do specyficznych polskich warunków.
Nie byłoby Konstytucji 3 maja, gdyby nie poprzedził jej ogromny, wieloletni wysiłek pisarzy, publicystów, działaczy polskiego oświecenia. I chociaż Konstytucja nie uratowała niepodległości, stanowiła testament polityczny dla przyszłych pokoleń. Była świadectwem przemiany narodu, który „łagodną rewolucją” gruntownie odmienił formy politycznego istnienia.
Julian Ursyn Niemcewicz
Powrót Posła
Problematyka utworu:
- bohaterowie
- komedia polityczna
Julian Ursyn Niemcewicz (1758 - 1841)
Absolwent Szkoły Rycerskiej, adiutant komendanta Szkoły, księcia Adama Czartoryskiego. Później został wybrany posłem inflanckim na Sejm Czteroletni, brał w nim czynny udział, popierając stronnictwo patriotyczne. Uczestniczył też w potajemnych naradach nad projektem Konstytucji 3 maja. Był w tym czasie jednym z redaktorów czasopisma patriotów, „Gazety Narodowej i Obcej”.
Po zwycięstwie Targowicy Niemcewicz wyjechał za granicę i uczestniczył tam w przygotowaniach do insurekcji. Był adiutantem i sekretarzem Tadeusza Kościuszki, wraz z nim został ranny w bitwie pod Maciejowicami i uwięziony w Petersburgu. Uwolniony przez następnego cara Rosji, Pawła I, wraz z Kościuszką wyjechał do Stanów Zjednoczonych.
Do kraju na stałe wrócił Niemcewicz w roku 1807, po utworzenie Księstwa Warszawskiego, i brał czynny udział w życiu społecznym i kulturalnym, m. in. był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Po klęsce powstania listopadowego wyemigrował do Paryża, gdzie uczestniczył w życiu politycznym i kulturalnym Wielkiej Emigracji (był m.in. współzałożycielem do dziś istniejącej w Paryżu Biblioteki Polskiej).
Spośród obfitej twórczości literackiej Niemcewicza szczególną rolę odegrały Powrót Posła oraz napisane u progu XIX wieku Śpiewy historyczne. Wielokrotnie wydawane, śpiewane w całym kraju, kształtowały one świadomość narodową i historyczną, budząc szacunek dla przeszłości i wolnościowych tradycji zniewolonego narodu.
Prosiłam Państwa o przeczytanie Powrotu Posła.
1.Proszę na podstawie przeczytanej lektury spróbować scharakteryzować obóz reform i obóz zwolenników starego porządku.
2.Proszę sprawdzić rozkład ról: czy postaci układają się w kontrastowe pary?
3.
Powrót Posła - geneza utworu
Komedia ta została napisana na zamówienie jako utwór propagujący reformy obozu królewskiego, który walczył o przeforsowanie uchwał Konstytucji 3 maja. Powstawała w bezpośrednim związku z wydarzeniami, które miały miejsce na Sejmie Wielkim, niejako pod naciskiem faktów; stąd tyle w niej aluzji do konkretnych wydarzeń sejmowych. Komedia ta zawiera także obserwacje dotyczące ówczesnego stanu szlacheckiego. Jest nie tylko utworem literackim ale także publicystycznym, a przez oświeconych była traktowana jako agitacja polityczna i narzędzie pedagogiczne.
Bohaterowie utworu
Podział bohaterów w Powrocie posła przeprowadzony został ze wzglądu na ich stosunek do ojczyzny i reform. Za pozytywnego bohatera wybrał Niemcewicz przedstawiciela szlachty ubranego w strój narodowy (jaki nosili w czasie Sejmu Wielkiego zwolennicy reform), zaś bohatera we fraku (który dotąd był znakiem nowoczesności) umieścił po stronie postaci negatywnych. W ten sposób podkreślił, że linia podziałów we współczesnej Polsce nie przebiega wyłącznie pomiędzy zwolennikami tradycji i postępu, ale jest to bardziej skomplikowane, gdyż tradycja i postęp mogą mieć różne oblicza. Aby podkreślić rywalizację polityczną, pisarz wprowadził do utworu także rywalizację o rękę Teresy - córki konserwatysty Starosty. Starają się o nią, ulegający modzie francuskiej fircyk Szarmancki, oraz Walery - patriota i poseł na sejm.
Podkomorzy i jego żona stanowią w komedii pozytywny wzorzec rodziny szlacheckiej: kierują się zasadą umiaru, kultywują tradycje przodków, żyją zgodnie z chrześcijańskimi i ziemiańskimi cnotami, służą ojczyźnie, a w swoim postępowaniu kierują się honorem i dobrem Polski. Są otwarci na postęp, ale podchodzą krytycznie do nowinek zagranicznych, które starają się mądrze wykorzystywać.
Podkomorzyna jest wzorową obywatelką, żoną i matką i taką chce być też Teresa, jej wychowanka. Niemcewicz propaguje tutaj nowy model kobiety, nawiązując do haseł Komisji Edukacji Narodowej, która starała się o wykształcenie i wychowanie kobiet, aby mogły stać się świadomymi, światłymi obywatelkami i także służyć ojczyźnie.
Postacią kontrastową dla Podkomorzyny i Teresy jest Starościna - żona Gadulskiego, hołdująca ponad wszystko francuskiej modzie. Zachowuje się ona jak bohaterka swoich ulubionych romansów, żyje w świecie fikcji literackiej: całe dnie spędza w łóżku, spaceruje przy świetle księżyca, cierpi na migreny, popada w histerię. Popiera starania Szarmanckiego o rękę Teresy gdyż wierzy w prawdziwość jego uczuć. Szarmancki sprytnie udaje sentymentalną i wzniosłą miłość, w rzeczywistości chodzi mu tylko o pieniądze z posagu. Jest cynicznym, łamiącym zasady honoru uwodzicielem, przebranym w sentymentalny kostium. Zarówno Szarmancki jak i Starościna zatracili narodowy charakter, obyczajowość, wyrzekli się obowiązków wobec rodu, stanu i państwa. Kontrastowe przedstawienie postaci Podkomorzyny i Starościny pokazuje dwa typy kobiet drugiej połowy XVIII wieku, zaś Szarmanckiego i Walerego - dwa typy młodzieży w ówczesnej Polsce.
Komedia polityczna
Główne wydarzenie komedii, tytułowy powrót posła, jak i wątek miłosny, stanowią w utworze jedynie pretekst do przedstawienia przez autora poglądów dwóch obozów: obozu patriotycznego (reprezentowanego przez Podkomorzego, Podkomorzynę i ich synów) oraz obozu konserwatywnego (Starosta Gadulski, jego żona i fircyk Szarmancki).
Starosta Gadulski z rozrzewnieniem wspomina czasy saskie, chwali liberum veto, krytykuje sejm i rząd, głosi hasła tradycyjnego wychowania młodzieży i edukacji ograniczonej do nauki łaciny i retoryki. Przeciwnie Podkomorzy, któremu na sercu leży dobro ojczyzny. Popiera on działania obozu reform, krytykuje zrywanie sejmów, lenistwo, zbytek i „złotą” wolność szlachecką, w której widzi źródło upadku Rzeczypospolitej. Propaguje gruntowne kształcenie młodzieży, aby wiedzą i pracą mogła służyć ojczyźnie.
Odmienny jest też model rodziny Starosty i Podkomorzego (starosta ożenił się ze względu na duży posag żony, a Podkomorzy z miłości, Teresa boi się ojca a synowie Podkomorstwa gorąco kochają rodziców)
W tym utworze, propagującym idee reformatorskie, dochodzi do konfliktu obu obozów, słuszne racje jednak zwyciężają, a cnota zostaje nagrodzona.
Komedia
Kreacja postaci pozytywnych w komedii jest dość szablonowa, a ich język zbliża się do języka publicystyki i prozy dydaktycznej. Postacie negatywne są nieco karykaturalne, gdyż ich wady zostały celowo wyolbrzymione. Szczęśliwe zakończenie - ślub Walerego i Teresy - godzi zwaśnione strony, a radość jeszcze potęguje zgoda Podkomorzego na ślub, traktowanych przez niego jak członków rodziny, służących Jakuba i Agaty, którzy dostają od niego wolność i pomoc materialną na nową drogę życia. Na koniec Podkomorzy nawołuje do życia w cnocie, zgodzie i jedności oraz troski o rodzinę i ojczyznę, której dobro dla wszystkich powinno być najważniejsze.
Bodajbyśmy, wraz dzieląc pomyślne godziny
Między słodkim staraniem krewnym i domowi,
I tym, co się należy własnemu krajowi,
Cnotliwie wszyscy w zgodzie i jedności żyli
I na szczęście ojczyzny i dzieci patrzyli.
Na dzisiaj to wszystko! Zapraszam do dyskusji na czat!