Wykład 5

06.04.2013

TRZY, PIĘĆ, A MOŻE SIEDEM WYMIARÓW OSOBOWOŚCI (TEMPERAMENTU)?

TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Teoria PEN Hansa Jürgena Eysencka (1916 - 1997)

• Osobowość posiada dwa zasadnicze aspekty: temperament i inteligencję. (wczesny Eysenck); w tym rozumieniu wszystko to, co jest poza inteligencją - jest temperamentem;

• Osobowość = temperament (późniejszy Eysenck); osobowość jest utożsamiana z temperamentem

Poziomy organizacji zachowania wg Eysencka

Typ

Cechy

(mają cechy biologiczna, niezależne od siebie)

Reakcje nawykowe

Reakcje specyficzne

Na poziomie psychometrycznym brak jest skorelowania tych cech.

Istnieje pewna wrodzona podatność na zachowanie na określone choroby; sama podatność nie wywołuje tej choroby - dzieje się to poprzez silny stres. Nie da się jasno określić wyraźnej różnicy między zdrowiem a chorobą - nie da się wyodrębnić wyraźnego punktu, powyżej którego mamy chorobę, a poniżej którego jest choroba. Dla każdej osoby ten punkt znajduje się gdzie indziej.

Definicje Trzech Superczynników PEN

→ Ekstrawersja (E) [Ekstrawersja - Introwersjaq] - tendencja do kierowania aktywności na zewnątrz, do czerpania satysfakcji z aktywnego uczestniczenia w otoczeniu fizycznym i społecznym; (drugi biegun to introwersja); wymiar związany z aktywnością człowieka w różnych etapach jego życia.

→ Neurotyczność (N) - poziom stałości, zrównoważenia emocjonalnego; (drugi biegun to stałość [stabilność] emocjonalna);

• 1 biegun - zrównoważenie emocjonalne (wiąże się ze zdrowiem)

• 2 biegun - neurotyczność

→ Psychotyczność (P) - wysoki poziom tej cechy typowy jest dla ludzi aspołecznych, chłodnych, nie troszczących się o innych; uspołecznienie, dostosowanie do społeczeństwa.

- altruizm, empatia, uspołecznienie - to jeden biegun;

- przestępczość, psychopatia, schizofrenia - to biegun przeciwny;

- psychotyczność była odmiennym wymiarem od N i E, ponieważ

została przez Eysenck powiązana z patologią, a np. osoba mająca

wysoki poziom neurotyczności, niekoniecznie musi chorować na

nerwicę.

Czynniki osobowości (temperamentu) wg Eysencka

P

• Agresywny, chłodny, egocentryczny, bezosobowy, twórczy, aspołeczny, brak empatii, impulsywny, gruboskórny

E

• Towarzyski, żywy, aktywny, asertywny, śmiały, beztroski, dominujący, wybuchowy, poszukujący doznań

N

• Lękliwy, depresyjny, poczucie winy, spięty, płochliwy, niska samoocena, irracjonalny, markotny, emocjonalny

Każdy z tych trzech wymiarów powinien mieć odrębny mechanizm biologiczny, wyjaśniający działanie tegoż wymiaru; każdy wymiar powinien być niezależny.

OSOBOWOŚĆ (TEMPERAMENT)
Dalsze czynniki poprzedzające	Bliższe czynniki poprzedzające		Bliższe konsekwencje	Dalsze konsekwencje
DNA →	Układ limbiczny→ Aktywacja	P E→ N	Warunkowanie Wrażliwość Czynność → Percepcja Reminiscencja	Uspołecznienie Przestępczość Twórczość Psychopatologie Zachowania seksualne
Genetyczne determinanty zachowania	Biologiczne czynniki pośredniczące	Układ cech osobowości	Badania eksperymentalne	Zachowania społeczne

Jakiś procent odmienności daje się wyjaśnić czynnikami biologicznymi (wpływami genetycznymi), np. nasze poglądy polityczne czy religijne da się wyjaśnić poprzez strukturę naszej osobowości.

Czynniki PEN w relacji do typologii Hipokratesa - Galena

Chwiejność emocjonalna

Apatyczny drażliwy

Lękliwy chwiejny

Sztywny agresywny

Zamyślony wybuchowy

Melancholik Choleryk

Introwersja Ekstrawersja

bierny towarzyski

ostrożny uzewnętrzniający się

poważny gadatliwy

lubiący spokój wrażliwy

Flegmatyk Sangwinik

Stabilność emocjonalna

Ekstrawersja - introwersja - podłoże biologiczne

E I

P < H → Teoria → P > H

Hamowania

Chronicznie Teoria Chronicznie

niski poziom → aktywacji → wysoki poziom

aktywności aktywności

Leki pobudzające → Postulat → Leki uspokajające

P < H → P > H lekowy P > H → P < H

Jednostki różnią się między sobą w zakresie szybkości i siły procesów pobudzania i hamowania; oraz jednostki różnią się tym, z jaką prędkością to hamowanie się pojawia. Pojęcia pobudzania i hamowania wziął Eysenck od Pawłowa. Hamowanie i pobudzenie można zmienić podając odpowiedniego rodzaju leki.

Teoria aktywacji (koncepcja stworzona prze Duffy)

1. Aktywacja toniczna

2. Aktywacja fazowa

Ekstrawertycy i introwertycy różnią się akronicznym poziomem aktywacji.

Psychologiczny model ekstrawersji Depue i Collinsa (1999)

1. Ekstrawersja - ma dwa aspekty: interpersonalne zaangażowanie (afiliacja i działanie) oraz impulsywność;

2. Ekstrawersja związana jest z dodatnią motywacją bodźcową i oparta o funkcjonowanie BAS

3. Ekstrawersja oparta o róznice indywidualne w funkcjonowaniu systemu dopaminergicznego;

→ bodźce o małej intensywności - introwertycy mają wyższy poziom przewodnictwa skóry niż ekstrawertycy; przy dużej częstotliwości bodźca ta zależność się odwraca;

→ u introwertyków wcześniej pojawia się tzw. hamowanie ochronne, mające na celu ochronę układu nerwowego przed przeciążeniem; mają chronicznie wysoki poziom aktywacji;

→ podczas badania z zastosowaniem wywołanych potencjałów słuchowych, introwertycy mieli większą amplitudę potencjałów wywołanych, nawet przy niskiej częstotliwości;

→ badanie EEG nie wykazało jednak tak istotnych różnic, wskazujących na prawdziwość teorii Eysencka.

Ekstrawertycy, żeby się pobudzić tak, jak introwertycy, potrzebują silniejszego bodźca.

Podstawowe twierdzenia Eysencka dotyczące funkcjonalnego znaczenia ekstrawersji

• Związek między siłą bodźca z poziomem wykonania jest modyfikowany przez ekstrawertyków;

• Ekstrawertycy poszukują stymulacji, zaś introwertycy jej unikają, co motywowane jest zabarwieniem emocjonalnym bodźców - słabe bodźce odbierane będą przez ekstrawertyków bardziej negatywnie niż przez introwertyków; ekstrawertyk potrzebuje silnych bodźców - wtedy może odczuwać zadowolenie; bodźce o tej samej sile wywołują u introwertyków i ekstrawertyków inne stany emocjonalne;

• Warunkowanie przebiega łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków - związane jest to z przewagą procesów pobudzenia u introwertyków, co powoduje, że u nich proces socjalizacji zachodzi szybciej. Introwertycy uczą się szybciej niż ekstrawertycy

Ekstrawertycy częściej niż introwertycy:

- uprawiają ryzykowne sporty;

- nawiązują kontakty;

- szybciej i łatwiej angażują się w ryzykowne sytuacje seksualne - ale tylko w kręgu zachodniej kultury, w Afryce i Wschodniej Azji jest odwrotnie.

Neurotyczność - podłoże biologiczne

• Pierwotnie - brak równowagi pomiędzy aktywacyjnym układem współczulnym i przywspółczulnym, z przewagą współczulnego;

• Połowa lat 70. - różnice indywidualne są związane z funkcjonowaniem układu limbicznego, a w szczególności hipokampa, ciała migdałowatego, przegrody i podwzgórza; pewną rolę w powstawaniu tej cechy odgrywa układ siatkowaty; Eysenck nie znalazł jednak jednoznacznych dowodów na reaktywność układu limbicznego.

Psychotyczność - podłoże biologiczne

• Nie zaproponował spójnej teorii;

• Przypuszczał, że osoby o wysokiej psychotyczności mają niski poziom oksydazy monoaminowej (odpowiedzialnej za degradację neuroprzekaźników, m. in. dopaminy); okazało się jednak, że niski poziom oksydazy jest związany także z innymi cechami osobowości;

• Lata 80. - psychotyczność związana z dezorganizacją funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego - uważał, że między systemami OUN jest brak porozumienia w ich funkcjonowaniu.

Psychotyczność - funkcjonalne znaczenie

• Osoby twórcze, kreatywne mają wyższe wyniki na wymiarze psychotyczności (Eysenck, 1995);

• Przestępcy mają wyższe wyniki na wymiarach P, E i N (Eysenck i Eysenck, 1985).

Koncepcja Jeffereya Graya

2 założenia:

• Temperament stanowi odzwierciedlenie różnic indywidualnych w predyspozycjach do określonych rodzajów emocji.

• Emocje to stany ośrodkowego układu nerwowego wywołane przez zdarzenia mające właściwości wzmacniające (bodźca o charakterze nagrody bądź o charakterze kary).

• E i N to cechy wtórne, będące wynikiem kombinacji dwóch podstawowych cech temperamentalnych:

• Lęku,

• Impulsywności.

• E = niski lęk + wysoka impulsywność

• I = wysoki lęk + niska impulsywność

• N = wysoki lęk + wysoka impulsywność

• SE (zrównoważenie emocjonalne) = niski lęk + niska impulsywność

Mechanizm leżący u podstaw lęku - BIS (układ przegrody hipokampa) [Behawioralny Układ Hamowania]

• Wrażliwość na sygnały:

• kary;

• braku nagrody;

• nowości (niepewność).

• Reakcja układu:

• hamowanie zachowania;

• wzrost aktywacji;

• wytężona, zintensyfikowana uwaga

• Stan emocjonalny towarzyszący: lęk jako stan

• Przewaga BISu u osób lękowych, introwertywnych i neurotycznych.

Lęk jest doświadczany przez jednostkę, kiedy uruchamiany jest mechanizm BIS.

Mechanizm leżący u podstaw impulsywności - BAS (zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, kora nowa, czuciowo - ruchowa) [Behawioralny Układ Aktywacji].

• Wrażliwość na sygnały:

• braku kary;

• nagrody.

• Reakcja układu:

• pobudzenie zachowania;

• wydatkowanie energii;

• rozproszona uwaga.

• BAS przeważa u osób ekstrawertywnych.

W późniejszym okresie Gray prowadził badania nad wyodrębnionym układem walki/ucieczki.

Gray wyodrębnił najpierw mechanizmy lęku i impulsywności, a następnie 3 wymiar - obronność.

Mechanizm leżący u podstaw obronności - F/FLS.

F/FLS (jądro migdałowate, podwzgórze przyśrodkowe, istota szara); reakcje bezwarunkowe na bodźce awersyjne. Stan emocjonalny towarzyszący - złość.

Grey ma swoich kontynuatorów, którzy zanegowali podstawy jego teorii.

W nowej wersji teorii mówimy o mechanizmie Fight / Flight / Freeze (Walka / Ucieczka / Zastygnięcie).

BIS jest tu mediatorem / nadzorcą między FFF a BAS, a BAS funkcjonuje tak, jak funkcjonował w pierwszej wersji teorii Greya.

Różnica między koncepcjami Eysencka i Greya:

Warunkowanie rzeczywiście szybciej i łatwiej zachodzi u introwertyków, ale tylko wtedy, kiedy bodźcem bezwarunkowym jest kara. Jeśli bodźcem jest nagroda, warunkowanie szybciej i łatwiej zachodzi u ekstrawertyków. Tak zmodyfikował to stwierdzenie Grey.

Koncepcja OCEAN Costy i McCrae (Wielka Piątka).

• Dwa źródła:

• model osobowości Cattella + badania leksykalne; redukcja czynników Cattella do 3 (Neurotyczność, Ekstrawersja,

• Wyobraźnia - Otwartość na Doświadczenie), dołączenie pod wpływem badań leksykalnych dwóch cech:

• Ugodowości i Sumienności.

Hipoteza leksykalna

„Te różnice indywidualne, które są najbardziej istotne w codziennych kontaktach wzajemnych między ludźmi zostaną ostatecznie zakodowane w ich języku. Im większe znaczenia mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujący je termin.”

- Levis Goldberg (1981)

Definicje Pięciu Wielkich Czynników Osobowości

• NEU - oznacza podatność na doświadczanie negatywnych emocji oraz wrażliwość na stres psychologiczny;

• EKS - charakteryzuje jakość i ilość interakcji społecznych, poziom aktywności i energii oraz zdolność odczuwania pozytywnych emocji;

• OTW - tendencja do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych, tolerancja wobec nowości, ciekawość poznawcza;

• UGO - pozytywne vs negatywne nastawienie wobec innych ludzi, życzliwość i serdeczność vs oschłość emocjonalna i skąpstwo, chęć współpracy vs postawa roszczeniowa, skrupulatność vs chaotyczność;

• SUM - silna wola, motywacja do działania oraz wytrwałość w realizacji celów.

Argumenty na rzecz traktowania „Pięciu Wielkich” Czynników jako podstawowych wymiarów osobowości (temperamentalnych)

• Czynniki istnieją realnie

Ujawniają się w samopisie i szacowaniu mają dużą stałość i znaczenie w procesie adaptacji;

• Niezmienność czynników

„Wielka Piątka” ujawnia się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości; i tak wyodrębnia się 5 czynników osobowości

• Uniwersalność czynników

Struktura pięcioczynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury;

• Podstawy biologiczne czynników

Różnice indywidualne w czynnikach NEOAC są w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie. Nie sposób zidentyfikować podstawy anatomo - fizjologiczne tych czynników.

Sumienność a osiągnięcia akademickie

Za pomocą wymiaru sumienności możemy próbować przewidywać osiągnięcia jednostki np. w zakresie osiągnięć akademickich, lub powierzanych zadań;

Udział czynników genetycznych (G) i środowiskowych (środowiska wspólnego - C i środowiska specyficznego - E) w zmienności Trzech Superczynników PEN

Czynnik	G	C	E
Ekstrawersja Próba polska Próba australijska	36 49		69 51
Neurotyczność Próba polska Próba australijska	41 45		59 55
Psychotyczność Próba polska Próba australijska	41 35		59 65

Czynnik	G	C	E
Ekstrawersja EPQ-R dorośli NEO-FFI dorośli EPQ-R młodzież NEO-FFI młodzież	36 31 54 45		64 69 46 55
Neurotyczność EPQ-R dorośli NEO-FFI dorośli EPQ-R młodzież NEO-FFI młodzież	41 45 56	37	59 55 63 44

Odziedziczalność - stopień, w jakim występowanie danej cechy da się wyjaśnić czynnikami biologicznymi.

Typy osobowości

Nie są uniwersalne, w różnych kulturach róznie wyglądają

Najczęstsze:

• Przystosowany

• Nadmiernie kontrolujący się

• Niekontrolujący się (niska sumienność)

Eysenck vs Costa i McCrae

Teoria osobowości Costy i McCrae została przez Eysencka skrytykowana.

• Eysenck (1994) - sumienność i ugodowość to składniki psychotyczności; otwartość należy do obszaru charakteryzującego funkcjonowanie poznawcze (otwartość to intelekt, kultura);

• Costa i McCrae (1985), Goldberg i Rosolack (1994) - psychotyczność nie jest odrębnym (jednolitym) czynnikiem - stanowi wypadkową ujemnych biegunów ugodowości i sumienności.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 7 -

---