Temat: Zaburzenia osobowości. Osobowość psychopatyczna.
Pojęcie PSYCHOPATIA oznacza względnie trwałe odchylenia charakterologiczne (anormalność osobowości), których etiopatogeneza nie jest dotychczas znana.
Jest strukturą psychiczną zintegrowaną na niskim poziomie, strukturą usztywnioną, rozwiązującą się jednostronnie w kierunku realizacji wąskich, egoistycznych celów jednostki. Jest strukturą, w której inteligencja jest podporządkowana prymitywnym popędom i znajduje się na ich usługach.1
Do ich powstania przyczyniają się zarówno czynniki biologiczne jak i społeczne.
Duże znaczenie w powstawaniu psychopatii przypisywał wpływom środowiska Korsakov.
J. Babiński i K. Schneider pojmowali psychopatię jako anomalię charakteru, z powodu, której bardziej cierpi otoczenie, społeczeństwo niż sam dotknięty nią osobnik, który przeważnie nie zdaje sobie sprawy ze swej nienormalności.2
I kultura, i biologia mają swój udział w etiologii psychopatii. Czynników natury społecznej mogą być setki, również na wiele sposobów mózg potrafi „knuć spiski”.
O ile hormony kształtują ogólne wzorce zachowania, o tyle neuroprzekaźniki - substancje chemiczne kontrolujące przepływ impulsów elektrycznych sieci komórek nerwowych - odpowiadają za mobilizowanie do konkretnych działań.
Mózg jest organem niezwykle złożonym, ale możemy podzielić go na trzy części.
Warstwa numer jeden to półkule mózgowe, pokrywa je kora mózgowa (sieć komórek nerwowych). Tutaj mieszczą się funkcje myślenia, świadomości i mowy. Kora mózgowa stanowi ośrodek kontrolujący nasze reakcje na świat zewnętrzny.
Warstwa numer dwa to układ limniczny. Mają go również ssaki. Jest to ośrodek takich uczuć jak: gniew, wściekłość, smutek i miłość. Kontroluje strach, odruch ucieczki, funkcje odżywiania oraz popęd seksualny. Wciela w życie zarówno najsubtelniejsze, jak i najbardziej gwałtowne reakcje, do jakich zdolny jest człowiek. Odpowiada za reakcje fizyczne towarzyszące silnym emocjom, takim jak drżenie kolan, czy suchość w ustach pod wpływem strachu.
Tutaj znajduje się ciało migdałowate. To właśnie w tym obszarze rodzi się agresja.
____________________________
1. K. Dąbrowski, Zdrowie psychiczne, Warszawa 1979.
2. M. Jarosz, Psychologia lekarska, Warszawa 1978.
Trzecią z głównych części jest pień mózgu, od którego zależą nasze reakcje na otoczenie, działa on także jako system filtrujący.
Właśnie w układzie limnicznym i w pniu mózgu znajdują się drogi, jakimi krążą neuroprzekaźniki, od których z kolei w dużym stopniu zależy kontrola naszego emocjonalnego i motywowanego zachowania.
Wyróżniamy cztery główne neuroprzekaźniki: dopamina, noradrenalina i adrenalina, które uaktywniają połączenia między neuronami i serotonina, która działa jak hamulec.
Serotonina należy do głównych substancji przekaźnikowych kontrolujących emocje i popędy. Ma wpływ na powstawanie głodu, niepokoju, na depresję, wrażliwość na ból, na agresywność i impulsywność. Sprzyja zapadaniu w sen.
Serotonina trzyma na wodzy nasze prymitywne instynkty, zapewniając łączność między impulsami, impulsami rozumem, więc im niższy jej poziom, tym bardziej popędliwe zachowanie.
Naukowcy ustalili, że uszkodzenia mózgu mają związek z bardziej określonymi zachowaniami.
Uszkodzenie podstawy płata czołowego powoduje brak samokontroli, wybuchy emocjonalne, zaskakujące zmiany osobowości, zanik poczucia winy, wstydu i skruchy, większą impulsywność, zachowania agresywne i psychopatyczne, a także okresowe zaburzenia takie jak mania i depresja.
Znaczne uszkodzenia płata czołowego prowadziły do zaniku umiejętności przewidywania i upośledzały proces myślenia.
Uszkodzenie lewego płata skroniowego powoduje, że mamy problem z pisaniem, zapamiętaniem słów albo rozmów, nadążaniem za tokiem narracji lub logicznym wywodem. Zdarza się epilepsja, urojenia i omamy słuchowe.
Uszkodzenie prawego płata skroniowego powoduje problemy z przypominaniem sobie informacji wizualnej i przestrzennej, rozpoznawaniem pozycji i ruchów ciała. Nastrój jest zaburzony, występują złudzenia pamięciowe.
Każde uszkodzenie płata czołowego, skroniowego, kory mózgowej lub układu limnicznego może być przyczyną gwałtownego, brutalnego zachowania.3
Podejścia psychologiczne koncentrują się na przyczynowej roli w psychopatologii czynników psychologicznych i społecznych. Podejścia te upatrują źródeł zaburzeń psychicznych osobistych doświadczeniach, urazach i konfliktach osobistych oraz czynnikach środowiskowych.
Model psychodynamiczny zakłada, że przyczyny psychopatologii tkwią wewnątrz człowieka.
Jednak wg Freuda przyczynowe czynniki wewnętrzne są raczej natury psychologicznej niż biologicznej. Uważał on, że wiele zaburzeń psychicznych to po prostu przedłużenie „normalnych” procesów psychicznego konfliktu i mechanizmów obronnych, których wszyscy doświadczamy.
_____________________________
3. A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi się w mózgu, Warszawa 1998.
Zachowania normalne i nienormalne są uważane za rezultat doświadczeń wczesnego dzieciństwa i rozwoju osobistego.
Zachowanie motywowane jest przez popędy i pragnienia, których często nie jesteśmy świadomi.
Symptomy psychopatologiczne mają korzenie w nieświadomych konfliktach i myślach. Jeśli nieświadomość jest wewnętrznie skonfliktowana i przepełniona napięciem, jednostkę prześladuje lęk i inne zaburzenia. Znaczna część tego konfliktu psychicznego pochodzi ze starcia pomiędzy irracjonalnymi impulsami poszukiwania przyjemności, a uwewnętrznionymi ograniczeniami społecznymi narzucanymi przez <superego>. Arbitrem tego starcia jest <ego>, jednak jego zdolność do pełnienia tej funkcji może zostać osłabiona przez anomalie rozwoju w dzieciństwie.
Teoretycy behawiorystyczni dowodzą, że zachowania nienormalne są nabywane w ten sam sposób, jak zachowania normalne - poprzez uczenie się i wzmacnianie. Nie poświęcają oni żadnej uwagi wewnętrznym zjawiskom psychicznym ani wczesnym doświadczeniom dzieciństwa. Natomiast koncentrują się na zachowaniu aktualnym w aktualnych warunkach lub na wzmocnieniach podtrzymujących jakieś zachowanie, choć nie jest ono najbardziej przystosowawczą lub właściwą reakcją na sytuację. Objawy zaburzeń psychicznych powstają z powodu wyuczenia się przez jednostkę autodestrukcyjnych lub nieskutecznych sposobów zachowania.
Model poznawczy zakłada, że źródła zaburzeń psychicznych nie tkwią w obiektywnej rzeczywistości bodźców, wzmocnień i obserwowanych reakcji, lecz w sposobie spostrzegania siebie czy myślenia o sobie oraz naszych relacjach z innymi ludźmi i otoczeniem.
Podejście poznawcze zakłada, że zakłócenia emocjonalne są spowodowane procesami pośredniczącymi percepcji i interpretacji zdarzeń. Problemy psychologiczne są rezultatem zniekształceń obrazu sytuacji lub własnego „ja”, błędnego rozumowania lub niedostatków rozwiązywania problemów.
Obecnie badacze przychylają się coraz bardziej do perspektywy interakcjonistycznej w psychopatologii, traktując jej przejawy jako wytwór złożonej interakcji pomiędzy pewną liczbą czynników biologicznych i psychologicznych. Np: predyspozycje genetyczne mogą, dzięki wpływowi na poziom neuroprzekaźników lub hormonów, czynić jednostkę podatną na jakieś zaburzenie psychiczne, choć ostateczne pojawienie się tego zaburzenia może wymagać stresów psychologicznych lub społecznych, bądź też wyuczenia się pewnych zachowań.4
______________________________
4. P. Zimbardo, Psychologia i życie, Warszawa 1999.
Międzynarodowa klasyfikacja rozróżnia następujące formy psychopatii:
osobowość paranoidalna - charakteryzuje się zamknięciem w sobie, nieufnością, przewrażliwieniem, podejrzliwością i zazdrością. Osoby takie mają tendencję przypisywania innym negatywnych motywów postępowania, przy tym jednak starają się utrzymać dobre stosunki międzyludzkie. Niektórzy osobnicy ujawniają skłonność do poniżania innych osób.
osobowość cyklofreniczna - charakteryzuje się cyklicznymi, okresowymi nawrotami pesymizmu i depresji, którym towarzyszą różne trudności i spadek energii na przemian z okresami podwyższonego nastroju; osobnicy tacy są pełni energii i ambicji, tak że bezustannie ingerują w to, co się dzieje w ich otoczeniu.
osobowość schizoidalna - cechuje ją brak rezonansu uczuciowego i empatii oraz skłonność do izolacji społecznej. Mają nierealistyczny stosunek do życia, silną skłonność do marzeń na jawie, wysokie ambicje i na ogół dziwaczne zainteresowania i zwyczaje. W myśleniu osobnicy schizoidalni są do pewnego stopnia autystyczni, czasami oryginalni.
osobowość eksplozywna - odznacza się podwyższoną drażliwością, pobudliwością oraz wybuchami gniewu i agresywnością. Wybuchy te są nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców. Mają one charakter afektów z absolutną niezdolnością opanowywania ich i kontrolowania, może nawet dochodzić do zaburzenia świadomości.
Osobowość anankastyczna - charakteryzuje się natręctwami i kompulsywnością. Zależy im bardzo na przestrzeganiu norm i zasad. Mają one przesadne poczucie obowiązku, są ogromnie sumienne, pedantyczne, sztywne i skrępowane, niezdolne do odprężenia.
osobowość histeryczna - odznacza się niestałością i niedojrzałością uczuciową, wzmożoną podatnością na sugestie. Histerycy mają skłonność do dramatyzowania zwykłych wydarzeń i starają się zwrócić na siebie uwagę przesadnym zachowaniem. Bywają hiperaktywni, uczuciowo niestali i często w swoich uczuciach nieszczerzy.
osobowość asteniczna - cechuje ją męczliwość, wrażliwość na wszelkie obciążenia przy na ogół niskim poziomie energii. Nie umieją cieszyć się z sukcesów. Odnoszą wrażenie, że ludzie ich nie cenią i nie rozumieją. Cierpią na bóle głowy i zaburzenia snu.
osobowość antyspołeczna - charakteryzuje się konfliktami i zaburzonymi normami społecznymi. Przyczyną naruszania norm prawnych i moralnych bywa: impulsywność, niepohamowanie, nieodpowiedzialność i egocentryzm.5
Hare ułożył listę cech, za pomocą, której można zidentyfikować psychopatę.
___________________________________________
5. M. Jarosz, Psychologia lekarska, Warszawa 1978.
Zawiera ona wzorce zachowań wspólne wszystkim psychopatom:
gładkość w obejściu, pozorny urok.
wyolbrzymione poczucie własnej wartości, egocentryzm.
patologiczna skłonność do kłamstwa.
brak skrupułów, brak poczucia winy.
płytkie emocje.
gruboskórność, brak empatii.
niepoczuwanie się do odpowiedzialności za swoje czyny.
Egocentryzm takiego osobnika każe mu postrzegać siebie jako pępek świata. Ma wyolbrzymione poczucie własnej wartości. To przekonanie o własnej wyższości usprawiedliwia w jego mniemaniu łamanie zasad obowiązujących innych.
Brak skrupułów przejawia się u takich ludzi między innymi tym, że w ogóle nie liczą się ze skutkami swoich działań.
Wiąże się to w znacznej mierze z całkowitym brakiem empatii. Nie potrafią postawić się w czyjejś sytuacji, wniknąć w uczucia drugiego człowieka, choć umieją odtworzyć czyjś tok myślenia.
Obojętne są im prawa innych ludzi i ich cierpienia, zarówno członków rodziny jak i obcych. Jeśli nawet utrzymują więzi rodzinne, traktują krewnych jak rzeczy.
Bardziej interesuje ich działanie sprzętu domowego niż mechanizmy stosunków międzyludzkich.
Psychopaci są gładcy w obejściu, często dowcipni i wygadani, potrafią być interesującymi rozmówcami i zabawiać towarzystwo.
Całe postępowanie zasadza się na oszustwie i manipulacji.
Psychopata przyłapany na gorącym uczynku, nic sobie z tego nie robi. Często kłamie bez żadnego wyraźnego powodu.
Bez zmrużenia oka zmieni podawaną przez siebie wersję, kiedy trzeba ją odpowiednio skorygować.
Psychopaci nie robią wrażenia zdezorientowanych, nie tracą kontaktu z rzeczywistością. Nie cierpią na urojenia, halucynacje, czy zaburzenia nastroju. Myślą racjonalnie i są świadomi tego, co robią.
Na płaszczyźnie intelektualnej psychopata wie, że źle postępuje, tylko, że nic go to nie obchodzi.
Wszelkie emocje np.: strach, niewiele dla nich znaczą. Podniecenie seksualne zastępuje im miłość, zamiast smutku czują frustrację.
Najbardziej oczywistym przejawem psychopatii jest brak poszanowania zasad rządzących społeczeństwem i przestępcze ich naruszenie.
Badania prowadzone nad psychopatami osadzonymi w więzieniu wykazują, że mają oni ograniczoną zdolność uczenia się na przykrych doświadczeniach. Ani kij, ani marchewka, główne instrumenty treningu społecznego nie odnoszą skutku. Ustalono, że psychopaci wykazują niewiele entuzjazmu dla zadań zyskujących im pochwałę czy aprobatę.
Brak poczucia winy u notorycznego przestępcy ma to samo źródło, co jego obojętność na aprobatę społeczną.
Psychopata nie odczuwa potrzeby zmienienia się - nie rozumie, że ma psychologiczne czy emocjonalne problemy i nie widzi powodu do zmiany swojego zachowania, by odpowiadało normom społecznym, których sam nie akceptuje.
On sam jest z siebie zadowolony. Nie odczuwa skruchy ani wyrzutów sumienia, zna tylko gratyfikację. Jego działanie wydaje się zupełnie logiczne.
Można o nim najwyżej powiedzieć, że czuje swą wyższość wobec świata. Ta wyższość daje mu prawo do manipulowania ludźmi, którzy go otaczają, i do ich wykorzystywania.
Psychoterapia - metoda, dzięki której dowiadujemy się czegoś nowego o sobie i naszych relacjach z ludźmi, i która uczy nas języka emocjonalnej zażyłości - u psychopatów nie zdaje egzaminu. W każdym razie, do czasu, kiedy mogliby zostać poddani regularnej terapii, ich postawy są już ukształtowane.
Po co mieliby się zmieniać, skoro wielu z nich zadowolonych jest z życia, jakie prowadzą?
Psychoterapia mogłaby im w istocie dostarczyć dodatkowego instrumentu do manipulowania ludźmi.6
____________________________
6. M. Jarosz, Psychologia lekarska, Warszawa 1978.
BIBLIOGRAFIA
Dąbrowski K., Zdrowie psychiczne, Warszawa 1978.
Jarosz M., Psychologia lekarska, Warszawa 1978.
Kondasz O., Psychologia kliniczna, Warszawa 1984.
Moir A., Jessel D., Zbrodnia rodzi się w mózgu, Warszawa 1998.
Zimbardo P., Psychologia i życie, Warszawa 1999.