PRZEMOC W RODZINIE
DEFINICJA PRZEMOCY
Przemoc w rodzinie to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody. Przemoc jest zjawiskiem coraz częściej spotykanym w życiu społecznym. Badania populacyjne przeprowadzone w krajach europejskich, w tym również w Polsce, pokazują, że w rodzinach często dochodzi do przemocy między partnerami. Dotyczy to około jednej trzeciej badanych rodzin. Przemoc w rodzinie występuje pod różnymi postaciami. Możemy wyróżnić przemoc wobec partnera w związku, przemoc rodziców wobec dziecka, przemoc wobec osób starszych w rodzinie. Natomiast biorąc pod uwagę przejawy przemocy, wyróżniamy przemoc fizyczną, przemoc psychiczną, przemoc seksualną. Dodatkowo można jeszcze wyodrębnić znęcanie się nad ulubionymi zwierzętami domowymi i niszczenie własności.
CYKL PRZEMOCY
Cykl przemocy składa się z 3, następujących po sobie faz.
FAZA NARASTANIA NAPIĘCIA - Początkiem cyklu jest zwykle wyczuwalny wzrost napięcia, narastają sytuacje konfliktowe. Przyczyny napięcia mogą tkwić poza rodziną, czasami są to błahostki, drobne nieporozumienia powodujące wzrost napięcia, zaczyna pojawiać się agresja.
FAZA OSTREJ PRZEMOCY - Następuje wybuch agresji, sprawca z normalnego człowieka przemienia się w kata. Może dokonać strasznych czynów, nie zwracając uwagi na krzywdę innych. W tej fazie najczęściej dochodzi do interwencji - ofiary w afekcie decydują się wzywać pomocy, złożyć skargę.
FAZA MIODOWEGO MIESIĄCA - Jest to faza skruchy i okazywania miłości. Sprawca stara się na nowo uwieść ofiarę Zaczyna dostrzegać to, co się wydarzyło. Próbuje załagodzić sytuację, przeprasza, obiecuje poprawę, staje się uczynny i miły. Przekonuje ofiarę, że "TO" się więcej nie powtórzy. Ofiara mu wierzy, bo wbrew zdrowemu rozsądkowi, w głębi serca tego właśnie pragnie. I jeśli przed chwilą chciała uciec, teraz zostaje.
Sprawca nie jest w stanie długo wytrzymać w takiej roli. Z jakiegoś powodu znowu narasta napięcie i wszystko zaczyna się od początku. Cykle takie mogą trwać wiele lat. Przemoc z czasem nasila się. Za każdym razem jest coraz gorzej. Sprawca zaczyna od uszczypliwej uwagi, popchnięcia, siarczystego przekleństwa, by po jakimś czasie dopuścić się ciężkiego uszkodzenia ciała, wymyślnych tortur, trwałego okaleczenia czy zabójstwa. Wiele społeczeństw aprobuje przemoc w domu. Świadczą o tym chociażby powszechnie panujące mity utrudniające reagowanie na akty brutalności czy okrucieństwa wobec bliskich.
PRZYCZYNY STOSOWANIA PRZEMOCY W RODZINIE
Polska znajduje się na etapie przemian związanych z kształtowaniem nowego ustroju społeczno- ekonomicznego. Bezpośrednie skutki transformacji ustrojowej i ekonomiczno-społecznej tworzą zespół czynników mogących stymulować zachowanie agresywne poszerzając skalę zjawiska przemocy. Tak więc, pomimo postępu cywilizacyjnego, u progu XXI wieku na całym świecie, także w Polsce, ma miejscu w wielu międzyludzkich związkach, w tym w szczególności w rodzinie, fizyczna, psychiczna bądź seksualna przemoc. Wymienia się różnorodne przyczyny stosowania przemocy w rodzinie. Bardzo mocno podkreśla się związek między doświadczaniem przemocy, odrzucenia i zaniedbania w dzieciństwie, a powielaniem jej w rodzinie prokreacyjnej. Dotyczy to nawet rodziców, którzy z uwagi na tego typu doświadczenia potępiają używanie przemocy, lecz w sytuacjach trudności kryzysów życiowych, nie panują nad agresywnymi zachowaniami wobec własnych dzieci. Wśród innych czynników wymienianych jako przyczyny stosowania przemocy znajdują się:
I. Przebieg ciąży i porodu oraz jakość oparcia jakie zyskuje matka w tym czasie, głównie ze strony ojca dziecka. Jeżeli ciąży towarzyszy lęk, nadmierne obciążenie, brak oparcia, czy odrzucenie ze strony środowiska z powodu poczęcia dziecka, to znacznie zwiększa się prawdopodobieństwo złego traktowania dziecka. Również oddzielenie dziecka od matki bezpośrednio po urodzeniu zwiększa prawdopodobieństwo, że będzie ono bite. Wspomniane wyżej okoliczności mogą mieć wpływ na wystąpienie psychoz okołoporodowych i depresji, co drastycznie ogranicza możliwość właściwego pełnienia roli matki, a w skrajnych przypadkach może być przyczyną dzieciobójstwa lub samobójstwa. Bardzo istotny jest związek kobiety z własną matką i identyfikacja z nią. Brak takiej identyfikacji znacząco utrudnia przejście od roli dziecka swojej matki do roli matki swojego dziecka. Bardzo istotne jest uzyskanie emocjonalnego i realnego poparcia ze strony partnera. Jego wrogość i odrzucenia mogą spowodować, że dziecko zostanie odrzucone i będzie przedmiotem negatywnych uczuć.
II. Pozamałżeńskie pochodzenie dziecka.
III. Frustracje przeżywane przez rodziców między innymi z powodu bezrobocia, problemów zawodowych, poczucia niespełnienia, kumulacji problemów życiowych. Mogą one być związane z dzieckiem lub nie, najczęściej jednak rodzice nie uświadamiają sobie związków między przeżywaną frustracją a agresywnym zachowaniem.
IV. Brak akceptacji dziecka związany z nierealistycznymi oczekiwaniami wobec niego. Stan taki częściej zdarza się w rodzinach o wyższym statusie społecznym, wyższym wykształceniu rodziców i rozbudzonych aspiracjach wobec dziecka. Może wynikać z niewiedzy rodziców o prawidłowościach rozwoju dziecka. Rodzice niezdolni do spostrzeżenia, iż szereg jego zachowań wynika z ograniczeń związanych z wiekiem, przekonani, że dziecko nie chce wykonywać tego, czego wykonywać nie może, reagują agresją.
V. Brak dojrzałej zależności. Dojrzała zależność polega na umiejętności komunikowania potrzeb, poszukiwania oparcia we właściwych osobach, akceptacji pomocy i rozeznaniu co do ograniczeń tej pomocy. Zablokowanie „kanałów komunikacyjnych” uznaje się jako przyczynę wzrostu agresji w rodzinach o wyższym statusie społecznym. Psychologowie podkreślają, iż w rodzinach zablokowanych w „kanałach komunikacyjnych” dziecko ma problemy z określeniem własnej tożsamości, z wyraźnym poczuciem kim się jest, jakie są nasze korzenie, podstawowe wartości, relacje z rodzicami, rodzeństwem i przyjaciółmi. Jeśli bowiem w rodzinie są autentyczne więzi emocjonalne, wzajemny szacunek, zdrowa dyscyplina i komunikacja to praktycznie na przemoc nie ma już miejsca.
VI. Społeczna akceptacja bicia dziecka. Bicie dziecka stanowi powszechnie akceptowaną metodę wychowawczą. Istnieje głęboko zakorzenione przekonanie, że karze się dziecko dla jego dobra.
VII. Niska świadomość wychowawcza rodziców, na którą składa się określony zasób wiedzy pedagogicznej (przeważnie potocznej), posiadany system wartości i ocen w kwestiach wychowawczych oraz praktyczne postępowanie wychowawcze, kierowane ich osobistą wiedzą. Wychowanie jest procesem bardzo trudnym, do którego najczęściej nie są w ogóle przygotowani.
VIII. Liczba dzieci a nawet płeć.
IX. Alkoholizm i inne patologie. Szczególnym przykładem kumulacji czynników aktywizujących stosowanie przemocy w rodzinie jest alkoholizm. Może on powodować uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, zaburzenia w kontrolowaniu emocji, słabą kontrolę nad popędami, zaburzenia percepcji, drażliwość, potrzebę demonstracji siły wynikającej z niskiej samooceny. Alkoholizmowi najczęściej towarzyszy trudna sytuacja ekonomiczna, mieszkaniowa, deprawacja kulturowa, brak oparcia w środowisku, co stanowi dodatkowe źródło napięć. Z wymienionych powodów rodzina alkoholika jest grupą wysokiego ryzyka stosowania przemocy.
PRZEMOC WOBEC KOBIET
Ciepło rodzinne osiąga niekiedy temperaturę ognia piekielnego:
Przemoc dotyczy relacji z bliskimi, w której istnieje nierówny układ sił
Dochodzi do wykorzystania władzy i siły fizycznej przez silniejszego nad słabszymi
Obie strony traktują się przedmiotowo
Spoiwem związku jest lęk ofiary - kobiety i manipulowanie tym lękiem przez mężczyznę, bez liczenia się z prawami, potrzebami kobiety, w celu jej kontrolowania i posiadania
Dlaczego kobiety maltretowane nie porzucają związku:
Model pułapki psychicznej - kobiety, określające własna wartość w kategoriach podtrzymywania i naprawiania związku, czynią pewne "inwestycje psychiczne", które poszłyby na marne w razie odejścia.
Model pułapki sytuacyjnej - kobiety decydują, ze korzyści z pozostawania w związku są większe niż zysk z odejścia. Poczucie "sytuacji bez wyjścia".
Model pułapki lęku - lęk przed nieznanym jest większy niż cierpienie wynikające z relacji z partnerem.
Model wyuczonej bezradności - kobiety tracą umiejętność przewidywania czy podejmowane przez nie działania, by zmienić sytuację, będą miały określony skutek; używają coraz mniejszej liczby alternatywnych rozwiązań sytuacji.
UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET
Społeczno - kulturowe uwarunkowania przemocy - skoncentrowane są przede wszystkim wokół problemu dominacji jednej płci. Najprostszym, a zarazem najpewniejszym źródłem dominacji jest przewaga fizyczna mężczyzn. Nasza kultura pomimo zaawansowanego procesu emancypacji tworzy wiele uzależnień kobiety od mężczyzny. W nowoczesnych społeczeństwach w dalszym ciągu istnieje pewien rodzaj dyskryminacji zawodowej kobiet. Dosyć istotną przyczyną konfliktów w rodzinie uwarunkowaną kulturowo jest rozbieżność pomiędzy ukształtowaną normą pełnienia roli a rzeczywistą jej realizacją. Do ciekawych wniosków na ten temat doszedł J. E. Kowal, wykazując, że najczęściej stosują przemoc wobec żony mężowie zajmujący niską pozycję w rodzinie, zdominowani przez żonę. Przemoc jest tutaj prawdopodobnie próbą przywrócenia siłą należnego mężowi (zgodnie z normami obyczajowymi) autorytetu.
Istnieją trzy sfery życia rodzinnego, wokół których ogniskują się stresy sytuacyjne: małżeństwo, rodzicielstwo i problemy ekonomiczne.
Stresy związane z małżeństwem dotyczą takich kwestii jak: percepcja współmałżonka jako partnera życiowego, obszar własnej prywatności, zadowolenie seksualne w małżeństwie, zasady prowadzenia gospodarstwa domowego, utrzymywanie i rodzaje kontaktów towarzyskich, dobór przyjaciół. Podstawową przyczyną konfliktów na tym tle jest zderzenie się dwóch odmiennych modeli funkcjonowania rodziny, wyniesionych przez małżonków z własnych domów rodzinnych. Jedną z przyczyn konfliktów jest również poczucie izolacji społecznej, charakterystyczne dla rodzin alkoholików, rodzin o statusie społecznym innym niż pozostałe w otoczeniu, młodych małżeństw zmieniających miejsce zamieszkania, wchodzących w nieznane środowisko.
Obszar stresów związanych z rodzicielstwem obejmuje zagadnienia od dojrzałości do rodzicielstwa, przez planowanie potomstwa, związane z tym problemy dzieci niechcianych, nadmiaru dzieci, problemy wychowawcze, umiejętności wychowawcze, po wygaśnięcie większości obowiązków rodzicielskich. Im bardziej niepewnie czują się rodzice w swoich rolach rodzicielskich, tym większa skłonność do rozwiązywania powstających trudności z użyciem przemocy.
Częstym źródłem stresów sytuacyjnych są problemy ekonomiczne, z jakimi boryka się rodzina. Nie da się ukryć - stresy ekonomiczne: zbyt niskie dochody, złe warunki mieszkaniowe, konieczność podejmowania dodatkowych zarobków, co się wiąże z kolei z przeciążeniem jednostki, niosą ze sobą ogromny ładunek konfliktogenny.
Oczywiście w życiu codziennym rzadko wymienione czynniki występują w tak czystej postaci, osobno. Częściej tworzą one złożoną sieć połączeń, współwarunkując się wzajemnie.
UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC DZIECKA
Można wyodrębnić cztery zasadnicze nurty teoretyczne koncentrujące się głównie na przyczynach przemocy wobec dziecka.
1. Koncepcja psychiatryczna - cechą charakterystyczną tego nurtu jest skoncentrowanie całego ładunku odpowiedzialności za przemoc w patologicznej osobowości rodzica lub opiekuna. Kierunek ten zakłada, że znęcanie się nad dziećmi wynika z zaburzeń psychicznych rodziców. Wielu rodziców sprawia wrażenie normalnych, którzy specjalnie nie wyróżniają w otoczeniu. Najczęściej są to jednostki nie karane. Tymczasem mają one poważne problemy psychologiczne.
2. Koncepcja socjologiczna - o sposobie traktowania dziecka decydują tu przede wszystkim kulturowo określone wzory postaw wobec przemocy, struktura społeczna, system norm funkcjonujących w otoczeniu rodziny, charakter instytucji oraz pewne ogólne zasady relacji interpersonalnych tkwiące w środowisku, innym ważnym elementem obserwowanym w środowiskach o wysokim wskaźniku przemocy jest kumulacja stresów sytuacyjnych związanych z takimi problemami jak: przeludnienie, złe warunki życiowe, niska kultura medyczna, bezrobocie, ubóstwo. Z wychowawczego punktu widzenia charakterystyczną cechą tych środowisk jest stosowanie przemocy wobec dzieci jako podstawowej metody dyscyplinowania. Surowe karanie fizyczne dzieci nie jest problemem pojedynczej rodziny, jest normą obyczajową, często prawnie usankcjonowaną. Występuje w instytucjach wychowujących oraz wszędzie tam, gdzie potrzeby dziecka są ignorowane, gdzie jest ono zaniedbywane. We wspomnianych środowiskach dziecko nie jest wartością nagradzającą, jest ciężarem, nieszczęściem, zapowiedzią większą nędzy. Traktuje się je jako wyłączną własność rodziców. Istnieje wiele badań prezentujących większe natężenie przemocy przede wszystkim w rodzinach ubogich, bezrobotnych, w rodzinach z marginesu społecznego. Jednak nowsze badania nie ujawniają istotnych statystycznie różnic pomiędzy surowością karania dzieci przez opiekunów należących do różnych warstw społecznych. Środowiska ubogie cechuje istotnie wysoki wskaźnik zachowań agresywnych wobec dzieci, ale wiele przypadków krzywdzenia dziecka w rodzinie o wysokim statusie socjoekonomicznym po prostu nie zostaje ujawnionych. Są to środowiska po prostu zamknięte. Natomiast stopień ingerencji społecznej w środowiska ubogie jest nieporównywalnie większy.
3. Koncepcja społeczno - sytuacyjna zawiera elementy takich teorii, jak: teoria uczenia społecznego, postaw, frustracji, agresji, atrybucji oraz teoria wymiany. Największą rolę odgrywają tu teorie relacji interpersonalnych. Przemoc wobec dziecka to przede wszystkim wynik zaburzenia wzajemnych interakcji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Panuje tu zasada obopólnego negatywizmu we wzajemnych kontaktach nie tylko z dzieckiem, ale i w relacjach wewnątrz-małżeńskich. Chodzi o to, że zbyt surowe karanie dziecka wywołuje w nim cały szereg niekorzystnych zmian: poczucie odrzucenia, lęk, nadpobudliwość ruchową, potrzebę samoobrony, które stają się kolejną przyczyną niezadowolenia rodzica, prowadząc znów do karania.
4. Koncepcja integracyjna - określana jest jako wielowymiarowa lub społeczno- psychologiczna. Wyróżniono sześć podstawowych czynników, które przenikając się wzajemnie, stwarzają duże prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań krzywdzących. Pierwszy czynnik odnosi się do doświadczeń socjalizacyjnych rodziców - wzrastania w atmosferze przemocy, agresji, wymagań całkowitego podporządkowania, braku szacunku dla drugiej osoby oraz niekonsekwentnych oddziaływań wychowawczych. Owe doświadczenia rzutują w sposób istotny na kształtowanie osobowości jednostki sprzyjając rozwojowi osobowości psychopatycznej. Osobowość rodziców jest drugim ważnym elementem prezentowanego modelu. Wyrastanie w niekorzystnym środowisku sprzyja rozwojowi raczej osobowości autorytarnej z cechami antysocjalnymi, tzn. skłonnością do gniewu, słabą kontrolą emocji. Trzecim z kolei czynnikiem mającym istotny wpływ na sposób postępowania z dzieckiem jest społeczna pozycja rodziców. Kolejnym czynnikiem są stresy sytuacyjne doświadczane przez rodzinę: problemy ekonomiczne, małżeńskie i strukturalne, to znaczy nadmiar dzieci, walka o autorytet rodzicielski i poczucie izolacji społecznej. Awantury małżeńskie, niemożność porozumienia, oziębłość we wzajemnych stosunkach, poczucie pokrzywdzenia, niezrozumienia wciągają stopniowo członków rodziny, prowadząc do wzajemnej niechęci i niejednokrotnie do nienawiści. W takich przypadkach u jednostek o słabej kontroli emocji wcześniej czy później dochodzi do niekontrolowanych form zachowania, najczęściej agresji. Normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu stanowią kolejny czynnik wysokiego ryzyka złego traktowania dziecka. Środowiska odznaczające się wysokim wskaźnikiem przemocy, traktujące przemoc jako pewną wartość pozytywną - to subkultura przemocy. Ostatni wreszcie element to wszelkie czynniki bezpośrednio uruchamiające agresję rodziców przeciwko dzieciom. Do tych czynników należy zaliczyć złe zachowanie dziecka, równie dobrze mogą to być sytuacje szokujące, uruchamiające silne emocje negatywne.
Przedstawione powyżej modele uwarunkowań przemocy wobec dziecka ukazują stopniowo coraz większą złożoność, współzależność czynników tworząc sieć wzajemnych powiązań, decydujących o sposobie traktowania dziecka.
BEZPOŚREDNIE NASTĘPSTWA STOSOWANIA PRZEMOCY WOBEC DZIECKA
Przemoc jak każde znaczące doświadczenie, odciska swój ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka, wpływając niekorzystnie na proces jego rozwoju. Badania empiryczne wykazują, że dzieci doznające przemocy, czyli bite, nie odczuwają skruchy, czyli świadomego żalu za swój czyn i chęci poprawy, natomiast przeżywają bardzo silne uczucia negatywne: złości albo upokorzenia i bezsilności. I jedno, i drugie nie sprzyja rozwojowi i dobremu postępowaniu. W dziecku, które często doświadcza lęku i bezradności, rodzi się przeświadczenie, że nie jest kochane i nic nie warte. Taki negatywny obraz samego siebie powoduje, że uczy się coraz gorzej i coraz gorzej się zachowuje, a nieraz nie czując bliskości w domu, wiąże się z innymi dziećmi w podobnej sytuacji, z którymi wagaruje, a nawet wchodzi na drogę przestępstwa. Tak więc skutek bicia jest całkiem odmienny od zamierzonego.
Drugim uczuciem, często przeżywanym przez dzieci bite, jest złość i agresja. Złości tej dziecko nie śmie wyładować na rodzicach (żeby nie być ukaranym jeszcze surowiej), ale przenosi na innych, na przykład na młodsze rodzeństwo, kolegów, zwierzęta, a nawet przedmioty martwe, które niszczy. Jeżeli więc nawet bicie odniesie pozornie pożądany skutek - dziecko robi się grzeczne -jego następstwa na dalszą metę są niekorzystne.
Dorośli często mówią “Mnie ojciec też bił, a wyrosłem na porządnego człowieka". Nie jest to jednak argument zbyt przekonujący, gdy patrzy się na społeczeństwo ludzi dorosłych i “porządnych", wśród których jest tyle agresji, zawiści, nieuprzejmości. Doznawanie przemocy powoduje, że człowiek sam staje się do niej bardziej skłonny.
Rodzice bijący dzieci najczęściej sami byli bici w dzieciństwie. Można więc powiedzieć, że bicie dzieci jest społecznie dziedziczone. Sposobem na przerwanie tego złego dziedziczenia jest uświadomienie sobie błędności tego postępowania i starania o przyzwyczajenie do innych form reagowania.
Krzywdzenie dziecka szczególnie negatywnie odbija się na jego rozwoju emocjonalnym. Bezpośrednią reakcją na zachowania krzywdzące są: wzrost agresywności, niska samoocena, emocjonalna labilność, nieumiejętność wchodzenia w relacje interpersonalne, wrogość do otoczenia przy jednoczesnym silnym przywiązaniu do opiekunów. Dzieci krzywdzone najczęściej opisywane są jako krnąbrne, bez poczucia humoru, przyjmujące postawę zimnego oczekiwania lub wzmożonej czujności. Naturalnym odruchem człowieka w sytuacji zagrożenia jest strach. U dzieci maltretowanych osiąga on siłę najwyższą, a że ucieczka od strachu nie zawsze jest możliwa, po pewnym czasie pojawia się zobojętnienie na karę. Dziecko w wyniku agresji rodziców staje się może bardziej posłuszne, ale jednocześnie zyskuje klarowną wiedzę o tym, jak wymuszać owo posłuszeństwo.
Złe traktowanie dziecka wywiera istotny wpływ na jego funkcjonowanie społeczno - emocjonalne. Znęcanie się nad dzieckiem do trzeciego roku życia powoduje zaburzenia rozwoju mowy, motoryki, procesów poznawczych, zaburzenia zdolności uczenia się, depresję, kompleks niższości, nadpobudliwość, tiki i fobie.
Nadmierne poczucie odpowiedzialności w dzieciństwie może utrwalić się w sposób sztywny, dając w wieku dojrzałym podobne oczekiwanie w stosunku do własnych dzieci, co oczywiście świadczy o nieumiejętności podjęcia roli rodzicielskiej. Inną cechą jest nieumiejętność dokonywania wyboru podejmowania decyzji. Wynika to z niekonsekwentnej edukacji społecznej, na przykład dzieci zaniedbanych, bądź też z surowego treningu posłuszeństwa, wykonywania poleceń na komendę, ograniczania do minimum inicjatywny jednostki, a w efekcie niedawania jej większych szans dokonywania wyboru.
MOŻLIWOŚCI ZAPOBIEGANIA I PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE
Bardzo trudno jest skutecznie przeciwdziałać stosowaniu przemocy w rodzinie i pomagać tym, którzy stają się ofiarami, zwłaszcza wtedy, gdy sprawcami dziecięcej udręki są rodzice. Intensywnie rozwijają się nurty i stowarzyszenia społeczne, które starają się uświadomić fakty i skalę zagrożeń dzieci i młodzieży we współczesnym świecie, kształtować prawidłowy stosunek do dzieci źle traktowanych, inicjować i organizować rozmaite formy pomocy. Działania takie podejmuje w Polsce powstały w 1981 roku Komitet Ochrony Praw Dziecka, a zwłaszcza jego wyspecjalizowane w udzielaniu pomocy dzieciom źle traktowanym - Biuro Interwencji. Niemal analogiczne zadania stawiają sobie powstałe fundacje, np. Dzieci Niczyje, Towarzystwo Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem. Sprawą tą coraz szerzej zajmują się również rozmaite poradnie oraz środki masowego przekazu.
Najłatwiej dostępną formą pierwszej pomocy są telefony zaufania. Ta forma ze względu na niskie koszty jest dosyć dobrze rozpowszechniona w Polsce. W instytucjach telefonu zaufania czynnych całą dobę, przez siedem dni w tygodniu zatrudnieni są wykwalifikowani pracownicy socjalni, psychologowie, a także w wyznaczonych porach prawnicy, lekarze, pedagodzy, kuratorzy, doradcy rodzinni. Dużym powodzeniem cieszą się także schroniska dla kobiet, dzieci i innych ofiar przemocy, zapewniające im dach nad głową na jedną lub kilka nocy. Pierwszej pomocy udzielają również pogotowia rodzinne, centra kryzysowe oraz agencje pomocy rodzinie. Interwencje podejmują także organizacje działające na rzecz dzieci, istnieją domy dla samotnych matek, a także noclegownie dla ofiar przemocy. Funkcję swoistego pogotowia ratunkowego w sytuacji przemocy spełnia niejednokrotnie policja.
Informacje o ośrodkach pomocy podawane są w podręcznikach szkolnych, poradnikach, kalendarzach. Podstawowe dane na ten temat umieszcza się we wszystkich instytucjach użyteczności publicznej, nawet w sklepach.
Nikt w rodzinie nie zasługuje na przemoc. Jest nieprawdą, że bite dziecko staje się bardziej posłuszne, maltretowana żona nie zdradza, a poniewierany mąż bardziej dba o rodzinę. Przemoc upokarza, powoduje cierpienie, rodzi nienawiść i pragnienie odwetu, tworzy błędne koło w stosunkach międzyludzkich i wcześniej czy później odbija się negatywnie. Nie ma w przemocy niczego, co w cywilizowanym świecie przemawiałoby za jej stosowaniem, co byłoby warte polecenia.
Profilowanie psychologiczne sprawców
"Profilowanie to dochodzenie do krótkiej, dynamicznej, charakterystyki zwięźle ujmującej najważniejsze cechy nieznanego sprawcy i przejawy jego zachowań."
Pierwsza charakterystyka, którą można określić jako profil nieznanego sprawcy to portret zabójcy powszechnie znanego jako "Kuba Rozpruwacz" (1888), poza tym amerykańscy specjaliści na zamówienie Biura Służb Strategicznych USA sporządzili portret psychologiczny Adolfa Hitlera.
Pierwsze profilowanie nieznanego przestępcy zamówione przez organy ścigania to sprawa "Szalonego Bombowca", gdzie ekspertem profilującym był psychiatra dr James Brussel, wydał on następującą opinię:
"Szukajcie mocno zbudowanego mężczyzny w średnim wieku, katolika, cudzoziemca, mieszkającego z bratem lub siostrą, a gdy go znajdziecie, może nosić garnitur zapięty na guziki."
W 1978 roku Wydział Badań nad Zachowaniem FBI wprowadził Program Profilowania Psychologicznego, program ten okazał się bardzo efektywnym narzędziem zwłaszcza w typowaniu sprawców przestępstw na tle seksualnym.
Przebieg profilowania (wg Roberta Resslera):
Ocena aktu przestępczego.
Szeroka, wyczerpująca ocena i analiza szczegółów miejsca zdarzenia.
Opis i wieloaspektowa analiza ofiary.
Ocena raportów policyjnych (zdjęcia, badania laboratoryjne).
Ocena protokołu sekcji zwłok i innych badań medyczno-sądowych.
Opracowanie profilu z najważniejszymi cechami charakteryzującymi sprawcę.
Sugestie dla prowadzących śledztwo.
KTO zrobił TO w TAKI sposób?
Charakterystyka ofiary pod względem jej właściwości psychologicznych i analiza jej stanu
Ustalenie motywu
- Charakterystyka sprawcy ze względu na motyw
- Ustalenie modus operandi (sposobu działania)
Analiza miejsca (pozostawione śladów)
Ustalenie kryterium doboru ofiar
Charakterystyka sprawcy ze względu na stopień zorganizowania
PODZIAŁ SPRAWCÓW ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ ZORGANIZOWANIA ZACHOWANIA (WG. ROBERTA RESSLERA)
SPRAWCA ZORGANIZOWANY:
Mężczyzna w wieku około 35 lat, żonaty, lub związany z partnerką, ukończona szkoła średnia lub kilka lat studiów wyższych, średni poziom zamożności, posiada samochód, mógł być wcześniej karany za akty przemocy i przestępstwa seksualne.
Dobrze zbudowany, zadbany, inteligencja przeciętna, lub powyżej przeciętnej, z reguły bez zaburzeń psychotycznych.
Dostosowany społecznie, pozornie przyjaźnie nastawiony, bez problemów z nawiązywaniem kontaktów.
Przejawia wyraźne nastawienie makiawelistyczne, wykorzystuje innych, potrafi udawać emocje, jest dobrym aktorem, łatwo przystosowuje się do różnych okoliczności, jest elastyczny. Często kłamie i składa obietnice, których nie dotrzymuje.
Jest osobą "zimną emocjonalnie", potrafi być doskonale opanowany, kontroluje sytuacje, dba o porządek (w mieszkaniu, czysty samochód, dobrze dobrane ubrania).
Niski poziom lęku, niskoreaktywny.
Ma wiele partnerek seksualnych, chętnie opowiada o swoich licznych "podbojach" seksualnych.
Nie znosi krytyki, bywa impulsywny, gdy zostanie urażony, nie cierpi sprzeciwu.
Nie ma poczucia winy, innych wini za swoje problemy; choć stara się robić wrażenie osoby moralnej, w rzeczywistości gardzi powszechnymi wartościami etycznymi, nie zmienia swojego zachowania pod wpływem kary.
W dzieciństwie poddawany niespójnym oddziaływaniom wychowawczym, mogły zaistnieć incydenty wykorzystywania seksualnego lub/ bicia.
Już w dzieciństwie występowały akty agresywne i sadystyczne dokonywane na zwierzętach.
Ma szczególne zainteresowania i fantazje, w których dominują wyobrażenia o charakterze sadystycznym i seksualnym, kolekcjonuje twardą pornografię. Poza tym interesuje się makabrycznymi przestępstwami, prawdopodobnie zna pewne aspekty pracy policji, fascynuje się bronią i różnymi niebezpiecznymi obiektami (np. materiały wybuchowe).
Dokładnie planuje zbrodnie, dokonuje ich z pełną premedytacją, specjalnie dobiera ofiary, może mieć zestaw przyrządów, którymi się posługuje w trakcie przestępstwa, który ma przy sobie i zabiera po morderstwie.
Kolekcjonuje "trofea" po swoich ofiarach, w tym części ciała, aby podtrzymywać wspomnienie o morderstwie może powracać na miejsce przestępstwa, interesuje się pracą policji i śledzi relacje w mediach dotyczące jego zabójstw.
Może sam kontaktować się z policją, nawet pozornie niosąc jej pomoc w sprawie.
Manipuluje ciałem ofiary, przewozi je, ukrywa, czasem rozczłonkowuje, atakuje ofiary zwabione w odpowiednie miejsce, rozmawia z ofiarą, jest w stanie patrzyć jej w oczy w trakcie zabijania.
Pozostawia po sobie bardzo mało śladów na miejscu zbrodni.
Ma często charakterystyczne dla siebie modus operandi, przebieg morderstwa może mieć cechy rytualne i analiza tego rytuału wiele mówi o innych właściwościach psychologicznych sprawcy.
SPRAWCA ZDEZORGANIZOWANY:
Mężczyzna w wieku od 16 do trzydziestu kilku lat, stanu wolnego, poziom ekonomiczny poniżej średniego, mieszka sam lub z rodzicami.
Nie pracuje, nie ma samochodu, nie odbywał służby wojskowej, zaniedbany, bez ukończonej szkoły średniej.
Z wyglądu raczej szczupły, często cierpiący na dolegliwości fizyczne wpływające na wygląd zewnętrzny.
Mógł być wcześniej aresztowany za kradzieże, żebractwo, ekshibicjonizm.
Poziom intelektualny poniżej przeciętnej lub niski.
Tendencje schizoidalne, jest odludkiem, odrzuca innych ludzi, prowadzi nocny tryb życia, nie ma przyjaciół, ludzie, którzy go znają uważają go za dziwaka.
Niezdolny do prawidłowego współżycia seksualnego, nie ma partnerki, ewidentnie uwikłany w substytuty seksu (onanizowanie się, pornografia, podglądactwo).
W domu rodzinnym był deprecjonowany, znęcano się nad nim psychicznie.
Nie planuje przestępstwa z taka dokładnością jak przestępca zorganizowany, nie jest tak pomysłowy i sprytny, napaść jest spontaniczna, popełnia zbrodnie w ataku szału, wściekłości, nie torturuje ofiary przed śmiercią. Gdy ofiara jest już martwa sprawca dokonuje czynów seksualnych przy zwłokach, ale nie ma to charakteru normalnego stosunku (onanizowanie się, umieszczanie różnych rzeczy w ciele), manipuluje ciałem po śmierci, także po śmierci dokonuje wielu zranień łącznie z zupełnym wypatroszeniem ofiary. W trakcie zajścia silnie wzburzony emocjonalnie.
Miejsce zdarzenia może być zupełnie przypadkowe, pozostawia wiele śladów, narzędzie zbrodni jest przypadkowe pozostawione na miejscu, ciało pozostawione na miejscu. Może dojść do depersonalizacji ofiary, dużo ran twarzy. Nie ukrywa zwłok
Również zabiera coś z miejsca przestępstwa, w tym części ciała ofiary.
Po zajściu przejawia różne szczególne zachowania, np. nadużywanie alkoholu lub narkotyków, wzmożona gorliwość religijna.
Nie jest zainteresowany przebiegiem pracy policji ani rozgłosem swoich dokonań.
Może okresowo przejawiać zaburzenia psychotyczne, przede wszystkim urojeniowe i paranoiczne.
Nie jest mobilny, mieszka lub pracuje (jeśli pracuje) w pobliżu miejsca przestępstwa. W domu ma różnego rodzaju skrytki.
Pozostawia wiele śladów na miejscu zbrodni, nie widać w nim planowania i starań o zatarcie śladów swej obecności.
Jak można już zauważyć, dysponując wszystkimi przedstawionymi modelami teoretycznymi i zestawami cech poszczególnych typów przestępców możemy przystąpić do końcowego etapu jakim jest nakreślenie profilu. Jak pisałem, profil jest zawsze indywidualny, gdyż mimo pewnych ogólnych wzorców, nie ma nigdy dwóch dokładnie takich samych przestępstw, ani dwóch takich samych przestępców. Aby móc wnioskować o wszelkich indywidualnych cechach zarówno sprawców jak i samych przestępstw należy zanalizować wszystkie detale dotyczące dwóch wspomnianych aspektów. Każde przestępstwo ma indywidualne "znaki szczególne", które wpasowują się w ogólne psychologiczne prawo mówiące, że każda aktywność człowieka zawiera ślady niepowtarzalnej osobowości jej wykonawcy.
Wśród potencjalnie nieskończonej listy poszczególnych aspektów czynu i czynności jakie wchodzą w skład modus operandi można zaproponować wybrane takie jak:
"ZNAKI SZCZEGÓLNE"
Szczególne czynności po dokonaniu zabójstwa:
Zainteresowanie postępami śledztwa,
Obserwowanie odkrycia ciała,
Odwiedzanie miejsc zabójstwa,
Próby uczestnictwa w śledztwie.
Personalizacja sprawcy:
Zespół takich zachowań sprawcy podczas zdarzenia, które nie mają bezpośredniego związku z zabójstwem i motywacją jego popełnienia, wykraczające poza czynności związane z dokonaniem zabójstwa. - zabójstwa z elementami rytualizmu, którego forma przedstawia indywidualne właściwości zabójcy.
Personalizacja ofiary:
Zespół zachowań sprawcy polegający na dążeniu do nadawania ofierze cech, których ona nie posiada. - częste w zabójstwach seksualnych, polega na nadaniu ofierze cech osoby, która występowała we wcześniejszych fantazjach, np. przebranie ofiary, inny makijaż etc.
Depersonalizacja ofiary:
Mechanizm polegający na dążeniu sprawcy do pozbawienia ofiary pewnych cech - podobnie - występuje w zabójstwach seksualnych, również ma na celu nadanie ofierze cech osoby, która występowała we wcześniejszych fantazjach; częsty powód okaleczeń twarzy przy zabójstwach seksualnych.
Świadectwa emocjonalnego "zadośćuczynienia":
Umycie ofiary,
Ułożenie zwłok jak do snu,
Podkładanie poduszki pod głowę,
Postawienie przy ciele napoju i jedzenia,
Złożenie rąk ofiary jak do trumny.
Takie czynności występują w przypadku gdy między ofiarą a zabójcą istnieją więzi pokrewieństwa (tzw. zabójstwa w rodzinie), lub gdy zabójca dobrze znał ofiarę o ona jego.
Powracając do naszych wybranych przykładów przestępców, można zauważyć, że i jedni, i drudzy podejmują nierzadko bardzo swoiste czynności - i tak, przestępcy seksualni nadają ofierze pewne określone cechy (jest to związane z faktem, iż zaplanowane przestępstwa seksualne, są w głównej mierze realizacją in vivo bardzo długo rozwijanych fantazji seksualnych, które nabierają konkretnego wymiaru i wielu powtarzających się szczegółów, przestępca dąży do nadania ofierze tych cech, lub przynajmniej depersonalizacji danej ofiary, kiedy okazuje się ona nie pasować do fantazji. Analiza szczegółów personalizacji i depersonalizacji daje bardzo ważne informacje o fantazjach erotycznych sprawcy). Podobnie, w przypadku zabójstw na tle emocjonalnym, które najczęściej dokonywane są w środowisku osób dobrze się znających, czynności dokonywane po zabiciu pozwalają na określenie stopnia znajomości - lub pokrewieństwa zabójcy i ofiary.
BIBLIOGRAFIA:
Barłowski E.S.; Skąd agresja?. „Nowości Oświaty” (1995)
Braun-Gałkowska M.: Trudne pytania. Olsztyn (1990).
Brągiel J. „Zrozumieć dziecko krzywdzone”. Uniwersytet Opolski. Studia i monografie, Opole (1996).
Kozubska A.; Przemoc w rodzinie jako problem społeczny. „Wychowanie na co dzień” (1997)
Olesiak Z.: Dzieci uczą się tego, czym żyją. Warsztaty Polonistyczne nr 4 (2001).
Piekarska A. „ Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psychologiczne uwarunkowania.”; Warszawa (1991)
Pospiszył I. „Przemoc w rodzinie” (1994)
Sikorski W.: Etymologia przemocy w świetle wybranej literatury. Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze nr 2 (2001)
Ambrozik W., Zieliński F. (red.) (2003) Młodociani mordercy. Studia nad agresją i zbrodnią. Wyd. PTPN, Poznań.
Czerwiński A., Gradoń K. (2001) Seryjni mordercy. Wyd. Muza SA, Warszawa.
Gierowski J. K., Jaśkiewicz-Obydzińska T. (red.) (2002) Zabójcy i ich ofiary. Psychologiczne podstawy profilowania nieznanych sprawców zabójstw. Wyd. Instytutu Ekspertyz Sądowych, Kraków.
Ressler R. i in. (1986) Sexual killers and their victims. Identifying patterns through crime scene analysis. Journal of Interpersonal violence, 3, 288 - 308.
Ressler R. i in. (1995) Sexual homicide. Patterns and motives. Lexington Book.
Sitarczyk M. (2004) Nieletni sprawcy zabójstw. Sylwetki psychologiczne. Wyd. UMCS, Lublin.
Wolska A. (2001) Model czynników popełnienia zabójstwa. (Rozprawy i Studia T. 374) Wyd. Naukowe US, Szczecin.