CHARAKTERYSTYKA PRZESTEPCZOŚCI W POLSCE

• Przestępczość rzeczywista - zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępne w danym okresie, na danym terenie lub w określonej zbiorowości

• Przestępczość ujawniona - zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane

• Przestępczość nieujawniona - zbiór zdarzeń określonych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, ale nie zostały przez nie zarejestrowane

• W oparciu o zdobyta wiedzę o przestępczości ujawnionej i nieujawnionej oraz o istniejących między nimi relacjach podejmuje się próbę charakteryzowania przestępczości rzeczywistej

• Stopień zakłócenia porządku prawnego przez przestępczość - ustalenie liczby popełnionych przestępstw

• Stopień kryminalizacji społeczeństwa - ustalenie liczby przestępców

• Stopień wiktymizacji społeczeństwa - ustalenie liczby ofiar

• Przestępstwo wg przepisów prawa karnego to czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy - nie wszystkie czyny karalne są przestępstwami

• Przestępstwo może popełnić tylko osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat, a w pewnych wyjątkowych sytuacjach 15 lat.

• Aby móc badać przestępczość trzeba posługiwać się pewnymi wskaźnikami - wskaźnikiem popełnienia przestępstwa może być np. podjęcie decyzji przez policję lub prokuraturę o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa, oświadczenie osoby, że była ofiarą przestępstwa, że ktoś został ofiarą przestępstwa lub że sama popełniła przestępstwo

• Opis statystyczny - przedstawienie zebranych danych liczbowych w określonej formie i objaśnienie ich językiem statystycznym

Przestępczość ujawniona

Statystyki kryminalne

• Zespoły danych, zbierane, opracowywane i publikowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości: policyjna, prokuratorska, sądowa i penitencjarna

Statystyki policyjne - dostarczają informacji o postępowaniach przygotowawczych, przestępstwach i osobach podejrzanych o dokonanie przestępstwa

• Pierwszym rejestrowanym przez statystykę sygnałem o popełnieniu przestępstwa jest decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego na podstawie zgłoszenia obywatela o przestępstwie, ujęciu sprawcy na gorącym uczynku. Ostatnim sygnałem są decyzje o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego

• Przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępny został potwierdzony „wynikami postępowania”

• Przestępstwo wykryte - przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo

• Podejrzany - osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa lub którą przesłuchiwano w charakterze podejrzanego

• Oskarżony - osoba, wobec której wnioskowano do prokuratury o sporządzenie lub zatwierdzenie aktu oskarżenia, bądź przeciwko której sąd z urzędu wszczął postępowanie karne

• Współczynnik przestępczości - liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tys. Ludności w danym roku

• Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw - stosunek % liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych

• Wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw - stosunek % przestępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zameldowania o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych

• Wskaźnik dynamiki - stosunek % odpowiadających sobie liczb w roku bieżącym i ubiegłym lub w innych okresach porównawczych

Statystyka sądowa - zawiera szeroki zakres danych o sprawcach, którzy zostali osądzeni i skazani prawomocnym wyrokiem (płci, wieku, poprzedniej karalności i recydywy, rodzajów popełnionych przestępstw, rodzajów i wymiarów orzeczonych kar)

• Sprawa - karna, nieletnich, w kolegiach ds. wykroczeń

• Osądzenie - może mieć postać skazania, warunkowego umorzenia, umorzenia lub uniewinnienia i odstąpienia od wymiaru kary - dotyczy zawsze jednej osoby

• Skazanie - orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w danym roku

Statystyka penitencjarna - dostarcza informacji o osobach umieszczonych w jednostkach penitencjarnych oraz o funkcjonowaniu tych jednostek; także o ucieczkach, przepustkach, przypadkach samoagresji zgonach itp.

• Populacja więzienna - osoby osadzone w aresztach śledczych oraz w zakładach karnych: osoby tymczasowo aresztowane, skazane i ukarane

• W oparciu o dane statystyk kryminalnych nie można określić rozmiarów przestępczości rzeczywistej, jedynie wielkość przestępczości ujawnionej

• Neokryminalizacja - uznanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa

• Dekryminalizacja - wyłączenie pewnych czynów z katalogu przestępstw

• W okresie 1980 - 1999r przeważały procesy neokryminalizacji nad dekryminalizacyjnymi - w ramach kodeksu karnego stypizowano 8 nowych przestępstw, a poza nim, w ustawach szczególnych 76

• Proces wszczynania postępowania przygotowawczego w dużej mierze zależy od decyzji obywateli co do zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa. W roku 1980 65,5% postępowań wszczęto wskutek zawiadomienia obywateli, w roku 1990 - 79% postępowań

• Na kształt statystyk kryminalnych w istotny sposób oddziałuje proces stosowania prawa - na przebieg procesu ścigania w poważnych stopniu wpływają decyzje o uruchomieniu lub zaniechaniu ścigania. W praktyce funkcjonują mechanizmy o oportunistycznym charakterze: odmowa przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, nieformalne przyjęcie zawiadomienia, opóźnienie wszczęcia postępowania, bezzasadne odmowy wszczęcia postępowania

• W 1980 roku bezwarunkowym umorzeniem zakończono ponad 30% postępowań przygotowawczych, w roku 1990 aż 72%

• Statystyki kryminalne powstają na różnych etapach postępowania karnego. Poszczególne statystyki zawierają informacje o coraz mniejszej liczbie czynów i ich sprawców - „efekt lejka”. O największej liczbie przestępstw można uzyskać informacje ze statystyki policyjnej, do statystyki sądowej trafiają już tylko informacje o przestępstwach, których sprawcy zostali oskarżeni a następnie skazani, statystyka penitencjarna zawiera informacje o przestępstwach, za które skazani odbywają karę pozbawienia wolności

Obraz przestępczości ujawnionej w Polsce

a). Rozmiary i dynamika

• Przestępczość ujawniona w latach 70 utrzymywała się na stabilnym poziomie. W latach 80 (1980 - 1985) współczynnik przestępczości wzrastał, między 1986 a 1988 rokiem spadał, a między 1989 1 1999 rokiem znów wzrósł. W latach 90 nie ulega gwałtownym zmianom. Wahania w poziomie przestępczości ujawnionej w latach 80 związane były z istotnymi zmianami w polityce karnej

• Przestępczość nieujawniona zmniejszyła się z kilku powodów:

• Zmieniły się zasady selekcji ścigania na etapie podejmowania decyzji o wszczęciu lub odmowie postępowania

• Zmianie uległy zasady statystycznej rejestracji przestępstw stwierdzonych

• Zwiększyła się liczba zawiadomień o popełnionych przestępstwach pochodzących od obywateli

• W latach 70 zmniejszało się nasilenie skazań, w latach 80 spadała liczba skazań (w wyniku tzw. polityki amnestyjnej), a latach 90 zwiększyła się

• Nasilenie ukarań przez kolegia ds. wykroczeń - liczba ukarań za wykroczenia jest większa niż liczba skazań za przestępstwa. Współczynnik ukarań za wykroczenia w latach 80 utrzymywał się na wysokim poziomie do 1988 roku, w roku 1989 i 1990 nastąpił jego wyraźny spadek

• W latach 1980 - 1990 współczynnik prizonizacji zmniejszył się ponad dwukrotnie, w latach 1991 - 1995 wysokość współczynnika utrzymuje się na podobnym poziomie

• Polska w porównaniu do innych krajów europejskich posiada wysoki współczynnik prizonizacji

• Poziom prizonizacji społeczeństwa zależy od punitywności systemu karnego, w tym szczególnie od zakresu stosowania tymczasowego aresztowania, możliwości częstotliwości orzekania kary bezwzględnego pozbawienia wolności oraz jej wysokości, zakresu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia oraz częstotliwości wykonywania kar zastępczych

b). Struktura przestępczości - rozkład za względu na rodzaje popełnianych przestępstw

• Jest stabilna (biorąc pod uwagę rok 1980 i 1990)

• Podobnie jak w 1995 roku, w roku 1980 najczęściej stwierdzane były przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko mieniu społecznemu, przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży oraz przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu

c). Miejsce popełniania przestępstw

• Przestępczość na wsi jest mniejsza niż w miastach - ponad 80% przestępstw stwierdzanych jest na teranie miast, a tylko 20% na terenie wsi

• Największe nasilenie przestępczości występuje w Polsce północno - zachodniej, najmniejsze zaś w Polsce południowo - wschodniej

d). Wiek sprawców

• W latach 90 wśród ogółu podejrzanych nieletni stanowili prawie 15%, młodociani 13% a dorośli 72%. Udział młodocianych zwiększył się bardziej niż udział nieletnich

• W porównaniu do roku 1980 wyraźnie zwiększył się udział młodocianych w ogólnej liczbie skazanych. Zmniejszył się udział dorosłych, natomiast udział nieletnich pozostał na zbliżonym poziomie

• Wśród nieletnich zdecydowanie częściej osądzane są osoby w wieku 15 - 16 lat

• W porównaniu do roku 1980 zmniejszył się udział młodszych nieletnich (13 - 14 lat) wśród ogółu osądzonych nieletnich

• Zwiększa się udział młodszych młodocianych (17 - 18 lat) wśród ogółu skazywanych młodocianych

• Wśród dorosłych skazanych przeważają osoby do 40 roku życia

• W latach 80 największe nasilenie skazań przypadało na wiek 25 - 29 lat, natomiast w 90 na wiek 17 - 20 lat. Największe zmiany w strukturze wieku skazanych nastąpiły w odniesieniu do młodocianych

d). Płeć sprawców

• Liczba podejrzanych i skazywanych kobiet jest kilkakrotnie mniejsza od liczby podejrzanych i skazanych mężczyzn

• Największe nasilenie skazań u kobiet przypada na wiek 30 - 39 lat, natomiast u mężczyzn na wiek 17 - 24 lat.

• Z wiekiem odsetek skazywanych kobiet wzrasta

• Kobiety, w porównaniu do mężczyzn, nie tylko są rzadziej skazywane, lecz również rzadziej do przestępstw powracają

• Wśród przestępstw popełnionych przez kobiety dominują przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko mieniu społecznemu. Wśród przestępstw popełnionych przez mężczyzn dominują przestępstwa skierowane przeciwko mieniu indywidualnemu, rodzinie, opiece i młodzieży oraz mieniu społecznemu

• Przestępczość kobiet w szerszym zakresie niż przestępczość mężczyzn skierowana jest przeciwko mieniu

e). Poprzednia karalność sprawców

• Niemal 2/3 skazywanych to osoby pierwszy raz karane, a ponad 1/3 to osoby dotychczas przynajmniej raz karane

• Rozmiary powrotności do przestępczości wśród skazywanych mężczyzn są trzykrotnie większe niż u skazywanych kobiet

• Największe rozmiary powrotności do przestępstw występują w odniesieniu do skazań za przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży, przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz przeciwko działalności instytucji państwowych i społecznych

• Do przestępstw, za popełnienie których prawie połowę skazywanych stanowią osoby uprzednio już karane, należą: uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, kradzież zuchwała lub z włamaniem, zgwałcenie, rozbój

Przestępczość nieujawniona

Zależy od:

• Rozmiarów i struktury przestępczości rzeczywistej

• Sposobu funkcjonowania organów ścigania (liczebność policji, uprawnienia, obowiązki itp.)

• Postawy obywateli wobec zjawiska przestępczości oraz ich gotowość do zawiadamiania policji o popełnieniu przestępstwa

Decyzja ofiary przestępstwa o nieinformowaniu o nim policji może wynikać ze:

• Stosunku do samego czynu - brak świadomości, że dane zdarzenie jest przestępstwem, za względu na wagę czynu może nie mieć znaczenia dla ofiary

• Stosunku do sprawcy - współczucie sprawcy, obawa przed późniejszą reakcją (zemstą)

• Stosunku do organów ścigania - niechęć do policji, niewiara w skuteczność jej działania, wątpliwość czy zareaguje na zawiadomienie, uprzednie negatywne doświadczenia z policją (np. odmowa przyjęcia zgłoszenia)

• Sytuacji, w jakiej się znajduje - sama jest w konflikcie z prawem

• Cech osobowych

• Najczęstszym powodem niezgłaszania o przestępstwie kradzieży były: niewiara w możliwość wykrycia sprawcy, zbyt mała wartość skradzionego mienia, chęć uniknięcia dodatkowych kłopotów, brak czasu

• Większą tendencję do zgłaszania przestępstw wskazują mężczyźni oraz osoby w wieku średnim

Ciemna liczba przestępstw - liczba przestępstw nieujawnionych (nie zgłoszonych lub/i nie zarejestrowanych)

Metody uzyskiwania informacji o popełnianych przestępstwach

• Eksperyment - wywołanie zjawiska i kontrolowanie go w warunkach naturalnych

• Eksperyment w sklepie (Freiburg) - na 40 dokonanych kradzieży tylko jedna została ujawniona (ciemna liczba 90%)

• Eksperyment dot. Rozmiarów oszustw w sklepach (Warszawa 1961) - na 433 transakcje w 430 dokonano „pomyłek” na niekorzyść klienta (ciemna liczba 79%)

• Obserwacja uczestnicząca - bezpośredni udział obserwatora w badanych zjawiskach społecznych

• Badania nad reakcją policji na doniesienia o popełnieniu przestępstwa (Niemcy) - ujawnienie istnienie procesu selekcyjnego

• Obserwacja środowiska złodziei kieszonkowych (Polska) - ciemna liczba kradzieży kieszonkowych 1:200)

• Wywiad - wg standaryzowanego kwestionariusza; trzy pytania:

1. Czy respondent w określonym czasie był sprawcą przestępstw oraz czy były one ujawnione

• Badania typu self - report dostarczają informacji o częstotliwości i strukturze przestępstw na podstawie przyznania się do winy

• Począwszy od lat 50 przepytywanie respondentów na temat popełniania przez nich przestępstw stało się sposobem systematycznego zbierania danych na temat rzeczywistej przestępczości

1. Czy respondent w określonym czasie stał się ofiarą przestępstwa oraz czy zostało ono zgłoszone policji

• Survey wiktymizacyjny jest najczęściej stosowaną metodą w badaniach nad ciemną liczbą przestępstw

• Pierwsze badania wiktymizacyjne zostały przeprowadzone w USA w latach 60

• W Polsce pierwszy raz w Krakowie w 1976 roku

• Od 1989 roku można mówić o istnieniu regularnych międzynarodowych badań wiktymizacyjnych (ICVS) - pierwsze badania: 15 krajów + nie w pełnym zakresie Polska (tylko Warszawa - brak rozwiniętej sieci telefonicznej) i Indonzeja → w Warszawie najwyższy stopień wiktymizacji

• W 1992 roku i w 1996 roku przeprowadzono w Polsce badania już na próbach ogólnokrajowych (OBOP). W badaniach z 1992 roku ustalono, że wskaźnik wiktymizacji dla Polski wynosił 27 (Polska na 6 miejscu spośród 20 badanych krajów). Z badań z 1996 roku wynika, iż wskaźnik ten wynosi 23 (Polska znalazła się na 11 miejscu wśród 14 badanych krajów) → Polska została zaliczona do krajów o niezbyt wysokim poziomie przestępczości

• Analiza z roku 1991 ujawnia, że Polska znalazła się na pierwszym miejscu za względu na ryzyko wiktymizacyjne przestepstwami: kradzieży i kradzieży kieszonkowej oraz na drugim miejscu ze względu na ryzyko kradzieży z samochodu, rozboju i napaści seksualnej

• Polskę cechuje niska gotowość obywateli do meldowania o fakcie wiktymizacji - w badaniach z 1992 roku ogólny wskaźnik zgłoszeń przestępstw policji wynosił 31,4 i był najniższy w porównaniu ze wskaźnikami innych badanych krajów (najwyższe miały: Szkocja - 61, Francja - 61, Nowa Zelandia - 59)

• Gotowość obywateli do zgłaszania wiktymizacji policji jest w Polsce bardzo niska w przypadku przestępstw seksualnych (ok. 10% obywateli je zgłasza), kradzieży własności osobistej (ok. 20%), pobicia (25 - 30%), natomiast wysoka w przypadku przestępstw kradzieży samochodu (ok. 93%), kradzieży motocykla (80 - 90%), kradzieży z włamaniem (50 - 55%)

• Ciemna liczba przestępstw w Polsce jest wysoka, policja nie wie o prawie 70% popełnionych przestępstw

1. Czy respondent wie o przestępstwach popełnionych przez inne osoby

• Wywiad, w którym pytamy respondenta, czy posiada informację o konkretnych przestępstwach, których ofiarą albo sprawcą były inne osoby

• Badania warszawskie z 1993 roku nad problemami społecznymi: o wiktymizacji krewnych bądź znajomych przestępstwem włamania do mieszkania wiedziało 67,2%, przestępstwem pobicia i uszkodzenia ciała 47,3%, a napadu i rabunku 35,1% respondentów

Metodologiczne problemy pomiaru zjawiska przestępczości

• Survey wiktymizacyjny - obejmuje informacje o ofiarach przestępstw, jeśli więc pokrzywdzone zostały 3 osoby, wszystkie trzy poinformują o tym w badaniu i odnotowane zostaną trzy przestępstwa, a nie jedno → zarzut zawyżania rozmiarów przestępczości oraz zaniżania (np. w przypadku wiktymizacji tych samych osób danym przestępstwem). Ofiary mogą tez nie poinformować o przestępstwie (zapomniały o nim albo nie były pewne czy dane zdarzenie jest przestępstwem, nie chcą informować za względu na rodzaj przestępstwa). Może także wystąpić zjawisko teleskopingu - przemieszczania zdarzenia w czasie. Pytania dotyczą tylko przestępstw najczęściej popełnianych

• Self - report - zaniżanie przestępczości (trudno jest się przyznać respondentowi do popełnienia przestępstwa, a jeśli już, to do drobniejszych naruszeń)

• Należy badać przestępczość ujawnioną, nieujawnioną i rzeczywistą przy pomocy zróżnicowanych metod. Uzyskane dane pozwalają na konstruowanie wielowymiarowego obrazu zjawiska przestępczości.

53

---